Sin-o ang Dapat Mo Patihan?

“Sa pagkamatuod, ang tagsa ka balay may nagtukod, apang sia nga nagtukod sang tanan nga butang amo ang Dios.”—HEBREO 3:4.

NAGAUGYON ka bala sa lohiko sining manunulat sang Biblia? Kutob sang ginsulat ina nga bersikulo, nakita sang tawo ang pag-uswag sang ihibalo sa siensia sa sulod sang mga 2,000 ka tuig. May nagahunahuna bala gihapon nga ang desinyo nga maathag gid nga makita sa kinaugali nagakumbinsi sa isa sa pagpati sa isa ka Desinyador, sa isa ka Manunuga—ang Dios?

Bisan sa industriyalisado nga mga pungsod madamo nga tawo ang magasabat sing huo. Sa Estados Unidos, halimbawa, ginpakita sang isa ka surbe sang magasin nga Newsweek sang 2005 nga 80 porsiento ka tawo ang “nagapati nga gintuga sang Dios ang uniberso.” Ang mga tawo bala nga nagapati sa sini manubo sing tinun-an? Ti, may sientipiko bala nga nagapati sa Dios? Nagreport ang dyurnal sa siensia nga Nature sang 1997 nga ang halos 40 porsiento sang ginsurbe nga mga biologo, pisiko, kag matematiko nagapati sa isa ka Dios nga wala lamang nagaluntad kundi nagapamati man kag nagasabat sang mga pangamuyo.

Apang, ang iban nga mga sientipiko wala gid nagaugyon. Si Dr. Herbert A. Hauptman, nga nakabaton sing Nobel prize, nagsiling sining karon lang sa isa ka komperensia sang mga sientipiko nga ang pagpati sa labaw sa kinaugali ukon supernatural, ilabi na ang pagpati sa Dios, wala nagahisanto sa matuod nga siensia. “Ini nga sahi sang pagpati,” siling niya, “makahalalit sa kaayuhan sang tawhanon nga rasa.” Bisan ang mga sientipiko nga nagapati sa Dios nagapangalag-ag sa pagtudlo nga ang desinyo nga maathag gid nga makita sa mga tanom kag mga sapat nagakinahanglan sing isa ka Desinyador. Ngaa? Nagahatag sang isa ka rason, si Douglas H. Erwin, isa ka paleobiologo sa Smithsonian Institute, nagsiling: “Ang isa sang mga pagsulundan sang siensia amo, ang mga milagro ginadumili.”

Mahimo ka magpadikta sa iban kon ano ang imo hunahunaon kag patihan. Ukon mahimo nga usisaon mo ang pila ka ebidensia antes ka maghimo sang imo kaugalingon nga konklusion. Samtang ginabasa mo ang tuhoy sa ulihi nga mga tukib sang siensia nga ginapresentar sa masunod nga mga pahina, pamangkuta ang imo kaugalingon, ‘Lohiko bala ang maghinakop nga may yara Manunuga?’

[Blurb sa pahina 3]

Usisaa mismo ang ebidensia

[Kahon sa pahina 3]

MGA CREATIONIST BALA ANG MGA SAKSI NI JEHOVA?

Nagapati ang mga Saksi ni Jehova nga ang rekord sang Genesis tuhoy sa pagpanuga matuod. Apang, ang mga Saksi ni Jehova indi mga creationist. Ngaa indi? Una, madamo nga creationist ang nagapati nga ang uniberso kag ang duta kag ang tanan nga nagakabuhi sa sini gintuga sa sulod sang anom ka adlaw nga may tig-24 ka oras mga 10,000 ka tuig na ang nakalipas. Apang, indi amo sini ang ginatudlo sang Biblia.a Subong man, nagapati ang mga creationist sa madamo nga panudlo nga wala ginasuportahan sang Biblia. Ang mga Saksi ni Jehova naman nagapasad sang ila relihioso nga mga panudlo sa Pulong sang Dios lamang.

Dugang pa, sa iban nga kadutaan ang tinaga nga “creationist” nagapatuhoy sa Pundamentalista nga mga grupo nga aktibo sa politika. Ginakumbinsi sini nga mga grupo ang mga politiko, mga huwes, kag mga edukador nga batunon kag ipatuman ang mga kasuguan kag mga panudlo nga nagahisanto sa relihioso nga pagtuluuhan sang mga creationist.

Ang mga Saksi ni Jehova wala nagapasilabot sa politika. Ginatahod nila ang kinamatarong sang gobierno sa paghimo kag sa pagpatuman sing mga layi. (Roma 13:1-7) Apang, ginasunod man nila ang ginsiling ni Jesus nga “indi [sila] bahin sang kalibutan.” (Juan 17:14-16) Sa ila ministeryo sa publiko, ginahatagan nila ang mga tawo sing kahigayunan nga mahibaluan ang mga bentaha sang pagkabuhi nahisanto sa mga talaksan sang Dios. Apang wala nila ginalapas ang ila Cristianong neutralidad paagi sa pagsuportar sa mga panikasog sang Pundamentalista nga mga grupo nga nagatinguha sa paghimo sing mga kasuguan may kaangtanan sa mga kinamatarong sang mga sibilyan nga magapilit sa iban nga batunon ang mga talaksan sang Biblia.—Juan 18:36.

[Nota]

Ano ang Ginatudlo sang Kinaugali?

“Pamangkuta karon ang kasapatan, kag sila magatudlo sa imo; ang kapispisan sang kalangitan, kag magasugid sila sa imo; ukon hambala ang duta, kag ini magatudlo sa imo; kag ang kaisdaan sang dagat magasaysay sa imo.”—JOB 12:7, 8, Ang Biblia, PBS.

SINING karon lang nga tinuig ang mga sientipiko kag mga enhinyero literal nga nagpatudlo sa mga tanom kag kasapatan. Ginatun-an kag ginailog nila ang desinyo sang nagkalainlain nga mga tinuga—isa ka patag nga ginatawag biomimetics—sa panikasog nga makaimbento sing bag-o nga mga butang kag mapauswag pa ang nagaluntad na nga mga makina. Samtang ginabinagbinag mo ang masunod nga mga halimbawa, pamangkuta ang imo kaugalingon, ‘Sin-o ang nagakabagay gid nga hatagan sing kredito tungod sini nga mga desinyo?’

Pagtuon Gikan sa mga Kapay sang Balyena

Ano ang matun-an sang mga manugdesinyo sing eroplano gikan sa balyena nga humpback? Tuman kadamo. Ang isa ka adulto nga humpback nagabug-at sing mga 30 ka tonelada—kaangay sang bug-at sang kargado gid nga trak—kag medyo matig-a ang lawas sini nga may daku kag daw pakpak nga mga kapay. Ining 12-metros kalaba nga sapat makisay sa idalom sang tubig. Halimbawa, agod makuha ang kalan-on nga mga kasag ukon isda sa idalom-tubig, ini nga balyena nagatiyog paibabaw samtang nagabuga sing madamo nga bukal. Ginasikop kag ginabatak sining daw lambat nga mga bukal, nga may 1.5 metros lamang nga diametro, ang mga pagkaon sa ibabaw-tubig. Nian maabtik ini nga ginahalunhon sang balyena.

Natingala gid ang mga manugpanalawsaw kon paano ining matig-a sing lawas nga sapat makatiyog sa tuman kagamay nga tipulon. Natukiban nila nga ang korte sang mga kapay sang balyena amo gali ang sekreto. Ang kilid sang iya mga kapay indi mahining, kaangay sang pakpak sang eroplano, kundi daw may ngipon sang lagari kag isa ka raya sang mga bukolbukol nga ginatawag mga tubercle.

Samtang ang balyena madasig nga nagalangoy, ining mga tubercle labi pa nga nagahatag-buylo paibabaw kag nagapamag-an pa sang iya madasig nga paglangoy. Paano? Ginpaathag sang dyurnal nga Natural History nga ginapadasig sang mga tubercle ang talunsay nga pagbuyong sang tubig sa ibabaw sang kapay, bisan pa hinali nga magpaibabaw ang balyena. Kon ang kilid sang kapay wala sini nga mga bukolbukol, ang balyena indi makatiyogtiyog samtang nagalumpatlumpat bangod ang tubig daw magaalimpulos sa likuran sang kapay kag indi ini makahatag-buylo sa pagpaibabaw.

Ano ang kapuslanan sini nga tukib? Ang mga pakpak sang eroplano nga ginsunod sa desinyo sang kapay sang balyena dapat nga may pila ka wing flap ukon iban pa nga mga mekanismo sa pagpaayon sa hangin. Ini nga mga pakpak indi peligruso kag mas mahapos mentinahon. Nagapati ang eksperto sa biomechanics nga si John Long nga sa pila ka adlaw “mahimo gid nga ang tanan nga jetliner may bukolbukol subong sang kapay sang balyena nga humpback.”

Pag-ilog sa mga Pakpak sang Seagull

Siempre pa, ang pakpak sang eroplano gin-ilog na sa korte sang pakpak sang pispis. Apang, sining karon lang, ginpauswag pa gid sang mga enhinyero ini nga pag-ilog. “Ang mga manugpanalawsaw sa University of Florida,” report sang New Scientist, “naghimo sing isa ka de-remote control nga modelo nga nagailog sa ikasarang sang seagull sa paglupadlupad, pagsurip kag pagtimbuok sing madasig.”

Ang mga seagull daw naga-eksibisyon nga makalupadlupad paagi sa pagkulokulo sang ila pakpak sa mga lutalutahan sa siko kag abaga. Nagailog sang desinyo sining nagakulokulo nga pakpak, “ang 24-pulgada nga modelo nagagamit sing isa ka diutay nga motor sa pagkontrol sang isa ka serye sang metal nga mga kordon nga nagapagiho sang mga pakpak,” siling sang magasin. Bangod sining gindesinyo sing maalamon nga mga pakpak, ang magagmay nga eroplano makalupadlupad kag makasurip sa ulot sang matag-as nga mga tinukod. Interesado gid ang U.S. Air Force sa paghimo sining mahapos maniobrahon nga eroplano para gamiton sa pagpangita sing kemikal ukon biolohiko nga mga hinganiban sa dalagku nga mga siudad.”

Pagkopya sa Tiil sang Tuko

Ang tawo madamo man sing matun-an gikan sa mga sapat sa duta. Halimbawa, ang tuko may ikasarang sa pagkamang sa mga dingding kag sa pagtapik sa kisame. Bisan sang panahon sang Biblia, ini nga sapat nakilal-an tungod sining tumalagsahon nga ikasarang. (Hulubaton 30:28) Ano ang sekreto kon ngaa ang tuko indi apektado sang grabidad amo nga indi sia mahulog?

Ang tuko nagapilit bisan sa daw kristal kahining nga mga kadaygan bangod sang gamay nga bulubalahibo sa tiil sini, nga ginatawag seta. Ang tiil wala nagapagua sing kola. Sa baylo, ginagamit sini ang puwersa sang magagmay kaayo nga mga molekula. Ang mga molekula sa duha ka kadaygan nagatapik bangod sang nagapatapik nga puwersa nga nakilal-an nga van der Waals forces. Sa kinaandan, ang grabidad mas mabaskog sangsa sini nga mga puwersa, amo kon ngaa indi ka makasaka sa dingding paagi lamang sa pagpadapat sang imo kamot sa sini. Apang, bangod sang gamay nga mga seta sang tuko, nagalapad ang kadaygan nga nagadapat sa dingding. Ang van der Waals forces, kon pamuaron sa linibo ka seta sa tiil sang tuko, makapatubas sing bastante nga puwersa nga makadala sang kabug-aton sang tuko.

Ano ang kapuslanan sini nga tukib? Ang sintetiko nga materyales nga gin-ilog sa tiil sang tuko sarang magamit subong alternatibo sa Velcro—isa pa ka ideya nga ginkopya gikan sa kinaugali.a Ginbalikwat sang dyurnal nga The Economist ang isa ka manugpanalawsaw nga nagsiling nga ang materyal nga ginhimo gikan sa “gecko tape” ilabi na nga mapuslanon “para sa mga doktor kon ang kemikal nga adhesibo indi mahimo gamiton.”

Sin-o ang Takus sa Kredito?

Sini man nga tion, ang National Aeronautics and Space Administration naghimo sing isa ka madamo sing tiil nga robot nga nagalakat kaangay sang iwi-iwi, kag ang mga enhinyero sa Finland nakahimo na sing anom sing tiil nga traktora nga makataklad sa mga balagbag kaangay sang ginahimo sang isa ka daku kaayo nga insekto. Ang iban nga mga manugpanalawsaw nagdesinyo sing tela nga may gamay nga mga takoptakop (flap) nga nagailog sa kon paano nagaabre kag nagakipot ang pinecone. Ang isa ka pabrika sang mga salakyan nagahimo sing isa ka behikulo nga nagailog sang daw nagadanlog lang sa tubig (low-drag) nga desinyo sang boxfish. Kag ginatun-an sang iban nga mga manugpanalawsaw ang pagka-shock-absorber sang pakinhason nga abalone (sobrasobra), sa tuyo nga makahimo sing mas mamag-an, mas mabakod nga limbutong.

Tuman kadamo kag maayo gid nga mga ideya ang makuha gikan sa kinaugali amo nga ang mga manugpanalawsaw naghimo sing isa ka database nga may listahan sang linibo ka sistema sa biolohiya. Sarang mausisa sang mga sientipiko ini nga database sa pagpangita sing “mga solusyon sang kinaugali sa ila mga problema sa desinyo,” siling sang The Economist. Ining kinaugali nga mga sistema gikan sa sining database ginatawag nga “biolohiko nga mga patente.” Kinaandan na nga ang nagapanag-iya sang patente isa ka tawo ukon kompanya nga nagrehistro sing legal sang isa ka bag-ong ideya ukon makina. Tuhoy sining database sang biolohiko nga patente, ang The Economist nagsiling: “Paagi sa pagtawag sa maalamon nga mga ideya sang biomimetic nga ‘biolohiko nga mga patente’, ginapadaku gid sang mga manugpanalawsaw nga ang kinaugali amo, kon sa aton pa, ang nagapanag-iya sang patente.”

Paano naangkon sang kinaugali ining tanan nga maalamon nga mga ideya? Mahimo ipatungod sang madamong manugpanalawsaw ang daw maalamon nga mga desinyo nga makita gid sa kinaugali sa minilyon ka tuig nga trial and error sang ebolusyon. Apang, tuhay ang nangin konklusion sang iban nga mga manugpanalawsaw. Ang microbiologo nga si Michael Behe nagsulat sa The New York Times sang 2005: “Ang mabakod nga pagluntad sang desinyo [sa kinaugali] nagahatag sing maathag gid nga argumento: kon ang hitsura, paglakat kag gahod pareho sang pato, nian, magluwas nga tuhay ang ginapakita sang ebidensia, may basihan gid kita sa paghinakop nga isa ini ka pato.” Ano ang iya konklusion? “Kon ang isa ka butang maathag gid nga may desinyo, ini nga katunayan indi dapat balewalaon.”

Pat-od gid nga ang enhinyero nga nagdesinyo sang luwas sa katalagman kag mas episyente nga pakpak sang eroplano takus gid nga hatagan sing kredito bangod sang iya desinyo. Subong man, ang imbentor nga nagdesinyo sang isa ka mas madamo sing kapuslanan nga bendahe—ukon sang isa ka mas komportable nga tela ukon sang isa ka mas episyente nga salakyan—takus gid nga hatagan sing kredito bangod sang iya desinyo. Sa katunayan, ang isa ka manufacturer nga nagakopya sang desinyo sang iban apang wala nagakilala ukon nagahatag sing kredito sa naghimo sang desinyo mahimo tamdon nga isa ka kriminal.

Busa, sa banta mo, makatarunganon bala nga ang kaalam sa orihinal nga desinyo sa kinaugali nga ginakopya lamang sang batid nga mga manugpanalawsaw sa paglubad sang ila mabudlay nga mga problema bahin sa inhenyeriya, ipatungod nila ang kredito sa teoriya sang ebolusyon? Kon ang kopya nagakinahanglan sing isa ka intelihente nga desinyador, kamusta naman ang orihinal? Sa pagkamatuod, sin-o ang takus gid nga hatagan sing mas daku nga kredito, ang maestro nga dibuhista bala ukon ang estudyante nga nagailog lamang sang iya desinyo?

Isa ka Lohiko nga Konklusion

Sa tapos marepaso ang ebidensia sang desinyo sa kinaugali, madamo nga tawo ang nagaugyon sa balatyagon sang salmista nga nagsulat: “Kadamo sang imo mga binuhatan, O Jehova! Sa kaalam ginhimo mo ini tanan. Ang duta puno sang imo mga binuhatan.” (Salmo 104:24) Amo man sini ang nangin konklusion sang manunulat sang Biblia nga si Pablo. Nagsulat sia: “Kay ang iya [Dios] di-makita nga mga kinaiya, bisan ang iya dayon nga gahom kag pagka-Dios, maathag nga makita kutob sang pagtuga sa kalibutan, bangod mahantop ini sa mga butang nga gintuga.”—Roma 1:19, 20.

Apang, madamo nga sinsero nga mga tawo nga nagatahod sa Biblia kag nagatuo sa Dios ang ayhan mangatarungan nga mahimo nga gintuga sang Dios ang mga kalatingalahan sa kinaugali paagi sa ebolusyon. Apang, ano ang ginatudlo sang Biblia?

[Nota]

[Blurb sa pahina 5]

Ngaa ang kinaugali may yara tuman kadamo nga maayo nga mga ideya?

[Blurb sa pahina 6]

Sin-o ang nagapanag-iya sang patente sang kinaugali?

[Kahon/Mga retrato sa pahina 7]

Kon ang kopya nagakinahanglan sing intelihente nga desinyador, kamusta naman ang orihinal?

Ginailog sining mahapos maniobrahon nga eroplano ang mga pakpak sang “seagull”

Ang tiil sang tuko wala gid nagakahigkuan, wala nagabilin sing agi, nagapilit sa bisan ano nga kadaygan magluwas sa Teflon, kag mahapos nga nagapilit kag nagakahukas. Ginatinguhaan ini nga kopyahon sang mga manugpanalawsaw

Ang isa ka behikulo ginkopya sa daw nagadanlog lang sa tubig nga desinyo sang “boxfish”

[Credit Lines]

Airplane: Kristen Bartlett/ University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Kahon/Mga retrato sa pahina 8]

DUNA NGA MAALAM NGA MGA NABIGADOR

Madamo nga kasapatan ang “duna nga maalam” kon paano sila nagalakbay sa bug-os nga planeta nga Duta. (Hulubaton 30:24, 25) Binagbinaga ang duha ka halimbawa.

◼ Sistema sa Trapiko sang mga Subay Paano makatultol pauli ang mga subay nga nagapangita sing pagkaon? Natukiban sang mga manugpanalawsaw sa United Kingdom nga wala labot sang pagbilin sing baho bilang tanda, ang iban nga subay nagagamit sing geometriya sa paghimo sing banas nga nagapahapos sang pagtultol nila sang dalan pauli. Halimbawa, ang mga subay nga pharaoh “nagahimo sing banas halin sa ila balay nga nagasanga sa anggulo nga 50 tubtob 60 ka digri,” siling sang New Scientist. Ano ang tumalagsahon sa sini nga pamaagi? Kon ang subay magpauli kag mag-abot sa nagasanga nga banas, duna ini nga nagaagi sa banas nga nagaliko diutay, nga sigurado gid nga nagapadulong sa ila balay. “Ang geometriya sang nagasanga nga mga banas,” siling sang artikulo, “daku gid nga bulig sa paglakat sang mga subay, ilabi na kon ang mga subay nagalakat sa duha ka direksion, kag indi gid sila magtalang, gani indi mauyang ang ila enerhiya.”

◼ Mga Kompas sang Pispis Madamo nga pispis ang nagalakbay sing eksakto gid sa malayo nga mga lugar kag sa tanan nga sahi sang paniempo. Paano? Natukiban sang mga manugpanalawsaw nga mahibaluan sang mga pispis ang magnetic field sang duta. Apang ang “magnetic field lines [sang duta] indi palareho sa nagkalainlain nga mga lugar kag indi sa tanan nga tion nagatudlo sa aminhan,” siling sang dyurnal nga Science. Ngaa wala nagatalang ang nagalakbay nga mga pispis? Ginapasibu sing eksakto sang mga pispis ang ila nasulod nga kompas sa pagtunod sang adlaw kada gab-i. Bangod ang posisyon sang nagatunod nga adlaw nagabag-o depende sa latitud kag sa panag-on, nagahunahuna ang mga manugpanalawsaw nga ini nga mga pispis makapasibu sa mga pagbag-o bangod sang “isa ka biolohiko nga relo nga nagasugid sa ila sang tiempo sang tuig,” siling sang Science.

Sin-o ang nagtudlo sa subay nga mahangpan niya ang geometriya? Sin-o ang naghatag sa mga pispis sing kompas, biolohiko nga relo, kag utok nga makapatpat sang impormasyon nga ginahatag sini nga mga instrumento? Ang indi intelihente bala nga ebolusyon? Ukon ang isa ka intelihente nga Manunuga?

[Credit Line]

© E.J.H. Robinson 2004

Gintuga Bala sang Dios ang Kabuhi Paagi sa Ebolusyon?

“Takus ka, Jehova, nga amon Dios, nga magbaton sing himaya kag dungog kag gahom, bangod gintuga mo ang tanan nga butang, kag bangod sang imo kabubut-on nagluntad sila kag natuga.”—BUGNA 4:11.

WALA MADUGAY pagkatapos nga ginpabantog ni Charles Darwin ang teoriya sang ebolusyon, madamo nga ginatawag nga Cristiano nga mga denominasyon ang nagpangita sing mga paagi agod ipahisanto ang ila pagtuo sa Dios sa teoriya sang ebolusyon.

Sa karon, madamo nga kilala nga “Cristiano” nga mga relihion ang daw handa sa pagbaton nga sa pila ka paagi, gintuga sang Dios ang kabuhi paagi sa ebolusyon. Ginatudlo sang iban nga ginhimo sang Dios ang uniberso sa paagi nga magatuhaw sa ulihi ang buhi nga mga butang kag ang tawo gikan sa walay kabuhi nga mga kemikal. Nagapati ang mga nagasakdag sa sini nga panudlo, nga nakilal-an subong theistic evolution, nga ang Dios wala nagpasilabot sang nagsugod na ini nga proseso. Nagapati naman ang iban nga, sa kabilugan, gintugutan sang Dios nga magtuhaw paagi sa ebolusyon ang kalabanan nga pamilya sang mga tanom kag mga sapat kag nagpasilabot sia kon kaisa agod magpadayon ang proseso.

Ang Pagpahisanto sa Duha ka Panudlo —Posible Bala?

Nagahisanto gid bala ang teoriya sang ebolusyon sa mga panudlo sang Biblia? Kon ang ebolusyon matuod, nian ang rekord sang Biblia tuhoy sa pagtuga sa nahauna nga lalaki, si Adan, mangin isa lamang ka sugilanon nga nagatudlo sing isa ka leksion sa moralidad apang indi dapat kabigon nga literal. (Genesis 1:26, 27; 2:18-24) Amo bala sini ang pagtamod ni Jesus sa sining rekord sang Biblia? “Wala bala ninyo mabasahi,” siling ni Jesus, “nga sia nga nagtuga sa ila sa ginsuguran naghimo sa ila nga lalaki kag babayi kag nagsiling, ‘Bangod sini bayaan sang lalaki ang iya amay kag ang iya iloy kag magahiusa sa iya asawa, kag ang duha mangin isa ka unod’? Amo nga indi na sila duha, kundi isa ka unod. Gani, ang gintingob sang Dios indi pagbulagon sang tawo.”—Mateo 19:4-6.

Ginkutlo diri ni Jesus ang rekord tuhoy sa pagpanuga nga mabasa sa Genesis kapitulo 2. Kon nagpati si Jesus nga ang nahauna nga pag-asawahay himuhimo lamang, sambiton ayhan niya ini sa pagsakdag sang iya panudlo tuhoy sa pagkasagrado sang pag-asawahay? Indi. Ginpatalupangod ni Jesus ang rekord sang Genesis bangod nahibaluan niya nga isa gid ini ka matuod nga hitabo.—Juan 17:17.

Ang mga disipulo ni Jesus nagpati man sa rekord sang Genesis tuhoy sa pagpanuga. Halimbawa, ginsumay sang Ebanghelyo ni Lucas ang kaliwat ni Jesus halin kay Adan. (Lucas 3:23-38) Kon si Adan himuhimo lamang, diin ang matuod kag diin ang himuhimo lamang sa sining listahan sang kaliwatan? Kon ang ginhalinan sining listahan sang kaliwatan himuhimo lamang, paano mapatihan ang ginsiling ni Jesus nga sia ang Mesias, nga natawo sa kaliwat ni David? (Mateo 1:1) Ang manunulat sang Ebanghelyo nga si Lucas nagsiling nga ‘gin-usisa niya sing sibu ang tanan nga butang halin sa ginsuguran.’ Maathag nga nagpati sia sa rekord sang Genesis tuhoy sa pagpanuga.—Lucas 1:3.

Ang pagtuo ni apostol Pablo kay Jesus naangot sa pagsalig ni Pablo sa rekord sang Genesis. Nagsulat sia: “Sanglit ang kamatayon paagi sa isa ka tawo, ang pagkabanhaw sang mga patay paagi man sa isa ka tawo. Kay subong nga kay Adan ang tanan nagakapatay, amo man kay Cristo ang tanan buhion.” (1 Corinto 15:21, 22) Kon indi si Adan ang ginikanan sang tanan nga katawhan, ang isa nga paagi sa iya “nagsulod ang sala sa kalibutan kag ang kamatayon paagi sa sala,” ngaa kinahanglan pa nga mapatay si Jesus agod dulaon ang mga epekto sang sala nga napanubli kay Adan?—Roma 5:12; 6:23.

Kon ang pagtuo sa rekord sang Genesis tuhoy sa pagpanuga mahuyang, ang pinakapundasyon sang Cristianong pagtuo mahuyang man. Ang teoriya sang ebolusyon kag ang mga panudlo ni Cristo wala nagahisantuanay. Ang bisan ano nga panikasog nga ipahisanto ini nga mga panudlo magaresulta lamang sa isa ka mahuyang nga pagtuo nga “ginabolabola sang mga balod kag ginapalidpalid sang tagsa ka hangin sang panudlo.”—Efeso 4:14.

Pagtuo Pasad sa Mabakod nga Pundasyon

Sa sulod sang madamo nga siglo, ang Biblia ginmulay kag gintamay. Madamong beses nga ang Biblia napamatud-an nga matuod. Kon ang Biblia nagasambit tuhoy sa maragtas, kapagros, kag siensia, masami ini napamatud-an nga masaligan. Ang laygay sini bahin sa pagtamdanay sang mga tawo masaligan kag wala nagabag-o. Kaangay sang lunhaw nga hilamon, ang mga pilosopiya kag mga teoriya sang tawo nagapanugdo kag sa ulihi nagakalaya, apang ang Pulong sang Dios ‘magapadayon tubtob sa walay latid nga tion.’—Isaias 40:8.

Ang panudlo sang ebolusyon indi lamang teoriya sang siensia. Pilosopiya ini sang tawo nga naglambo kag nian naglapnag sa sulod sang madamo nga tinuig. Apang, sining ulihi nga tinuig, ang tradisyunal nga panudlo ni Darwin tuhoy sa ebolusyon amat-amat nga nagbalhin sing daku samtang ginhimo ang mga panikasog nga ipaathag ang nagadamo nga pamatuod nga may desinyo sa kinaugali nga kalibutan. Ginaagda ka namon nga usisaon sing dugang pa ini nga topiko. Mahimo mo ini paagi sa pag-usisa sa iban pa nga mga artikulo sa sini nga gua. Dugang pa, mahimo mo man basahon ang mga publikasyon nga ginpakita sa sini nga pahina kag sa pahina 32.

Pagkatapos nga mausisa mo ini nga topiko, ayhan masapwan mo nga ang imo pagsalig sa ginasiling sang Biblia tuhoy sa nagligad nga mga hitabo labi pa nga magalig-on. Mas importante pa, ang imo pagtuo sa mga saad sang Biblia para sa palaabuton labi pa nga magabakod. (Hebreo 11:1) Mapahulag ka man nga dayawon si Jehova, “ang Magbubuhat sang langit kag sang duta.”—Salmo 146:6.

DUGANG PA NGA BASAHON

Isa ka Libro Para sa Tanan nga Tawo Ang espesipiko nga mga halimbawa tuhoy sa pagkamasaligan sang Biblia ginabinagbinag sa sini nga brosyur

Is There a Creator Who Cares About You? Usisaa ang dugang pa nga mga pamatuod sang siensia kag hibalua kon ngaa ginapahanugutan sang isa ka mainulikdon nga Dios ang tuman nga pag-antos

Ano Gid ang Ginatudlo Sang Biblia? Ang pamangkot nga Ano ang katuyuan sang Dios para sa duta? ginasabat sa kapitulo 3 sini nga libro

[Blurb sa pahina 10]

Nagpati si Jesus sa rekord sang Genesis tuhoy sa pagpanuga. Nagsayop bala sia?

[Kahon sa pahina 9]

ANO ANG EBOLUSYON?

Ang isa ka kahulugan sang “ebolusyon” amo: “Proseso sang pagbag-o sa isa ka direksion.” Apang, ang termino ginagamit sa nagkalainlain nga paagi. Halimbawa, ginagamit ini sa pagpaathag sa dalagku nga mga pagbag-o nga nagakatabo sa walay kabuhi nga mga butang—kon paano nagluntad ang uniberso. Isa pa, ang termino ginagamit sa pagpaathag sa magagmay nga mga pagbag-o sa buhi nga mga butang—kon paano ang mga tanom kag mga sapat nagapasibu sa ila palibot. Apang, ang tinaga masami nga ginagamit sa pagpaathag sa teoriya nga ang kabuhi naghalin sa walay kabuhi nga mga kemikal, nian nangin nagabuad ini nga mga selula, kag amat-amat nga nangin mas masibod nga mga tinuga, kag ang tawo amo ang labing intelihente nga produkto sini. Ining ikatlo nga ideya amo ang kahulugan sang termino sang “ebolusyon” nga ginagamit sa sining artikulo.

[Credit Line sang retrato sa pahina 10]

Space photo: J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA

Interbyu sa Isa ka Biokemiko

SANG 1996, si Michael J. Behe, propesor karon sa biokemistri sa Lehigh University sa Pennsylvania, E.U.A., nagpagua sang iya libro nga Darwin’s Black Box—The Biochemical Challenge to Evolution. Ang Mayo 8, 1997, nga gua sang Awake! naglakip sang isa ka serye sang mga artikulo sa ubos sang titulo nga “How Did We Get Here?—By Accident or by Design?” nga naghinambit sang libro ni Behe. Mga napulo ka tuig kutob sang ginbalhag ang Darwin’s Black Box, ang mga sientipiko nga nagasakdag kag nagapasanyog sang teoriya sang ebolusyon nag-unahay sa pagsabat sa mga argumento nga ginpautwas ni Behe. Ginmulay sia sang mga kritiko bangod gintugutan niya nga maimpluwensiahan sang iya relihioso nga pagtuluuhan—Romano Katoliko sia—ang iya mga konklusion subong isa ka sientipiko. Nagsiling naman ang iban nga ang iya pangatarungan indi sientipiko. Gin-interbyu sang Magmata! si Propesor Behe agod pamangkuton sia kon ngaa ang iya mga opinyon gintunaan sang amo nga kontrobersiya.

MAGMATA!: NGAA NAGAPATI KA NGA ANG KABUHI NAGAHATAG SING EBIDENSIA SANG INTELIHENTE NGA DESINYO?

PROPESOR BEHE: Kon makakita kita sing masibod nga makina nga nagaandar, magahinakop kita dayon nga may nagdesinyo sini. Halimbawa, binagbinaga ang mga makina nga ginagamit naton sa adlaw-adlaw—ang lawn mower, awto, ukon bisan ang mas simple nga mga butang. Luyag ko gamiton subong isa ka halimbawa ang lagpit. Nagahinakop ka nga gindesinyo ini bangod makita mo nga naasembol ang mga piyesa sini agod mangdakop sing ilaga.

Nag-uswag na karon ang siensia tubtob sa punto nga natukiban sini kon paano ang labing magagmay nga mga bahin sang buhi nga mga organismo nagapanghikot agod magpabilin ini nga buhi. Kag makibot gid kita nga natukiban na sang mga sientipiko kon paano ang mga molekula mismo nagapanghikot kaanggid sa isa ka masibod nga makina. Halimbawa, sa sulod sang buhi nga mga selula may yara tulad-trak nga mga molekula nga nagahakot sang suplay halin sa isa ka bahin sang selula padulong sa lain nga bahin. May yara gamay nga tulad-karatula nga mga molekula nga nagahatag sing direksion sa tulad-trak nga mga molekula sa pagliko sa wala ukon tuo. Ang iban nga mga selula may yara tulad-motor sang sakayan nga mga molekula nga nagatulod sang mga selula sa likido. Sa bisan ano nga kahimtangan, kon makakita ang isa ka tawo sing isa ka masibod nga kahimusan sang mga piyesa nga nagaandar, magahinakop dayon ang mga tawo nga gindesinyo ina. Wala kita sing iban nga paathag sa sini, walay sapayan sang ginasiling sang ebolusyon nga teoriya ni Darwin. Sanglit palareho ang aton naobserbahan nga ini nga sahi sang kahimusan nagapamatuod nga may nagdesinyo sini, may rason kita sa paghinakop nga ini nga sistema sang mga molekula may intelihente man nga desinyador.

MAGMATA!: NGAA SA BANTA MO WALA NAGAUGYON ANG IMO KALABANAN NGA KAUPDANAN SA IMO MGA KONKLUSION BAHIN SA INTELIHENTE NGA DESINYO?

PROPESOR BEHE: Wala nagaugyon ang madamo nga sientipiko sa akon mga konklusion bangod narealisar nila nga ang ideya tuhoy sa intelihente nga desinyo may yara labaw sa siensia nga mga implikasyon—nga ini daw nagatudlo sa isa nga mas mataas sangsa kinaugali. Ginakulbaan ang madamo nga tawo sa sini nga konklusion. Apang, gintudluan ako nga dapat sundon sang siensia ang ebidensia bisan diin man ini nagapadulong. Para sa akon talawan ka kon indi mo pagbatunon ang isa ka butang nga may mabakod nga ebidensia bangod lamang ini nga konklusion wala ginabaton.

MAGMATA!: PAANO MO GINASABAT ANG MGA KRITIKO NGA NAGASILING NGA ANG PAGBATON SANG IDEYA TUHOY SA INTELIHENTE NGA DESINYO NAGAPALAPNAG SANG PAGKAIGNORANTE?

PROPESOR BEHE: Ang konklusion nga may desinyo sa kinaugali indi bangod sang pagkaignorante. Indi ini bangod sang aton wala nahibaluan; bangod ini sang aton nahibaluan. Sang ginbalhag ni Darwin ang iya libro nga The Origin of the Species sang nagligad nga 150 ka tuig, ang kabuhi daw simple lamang. Naghunahuna ang mga sientipiko nga ang selula tuman ka simple amo nga mahimo lang ini magtuhaw gikan sa lunang sang dagat. Apang sugod sadto, natukiban sang mga sientipiko nga ang mga selula tuman gali kasibod, nga mas masibod pa sangsa makinarya sang aton ika-21 nga siglo. Ina nga pagkasibod nagapakita sing desinyo nga ginhimo para sa isa ka katuyuan.

MAGMATA!: MAY EBIDENSIA BALA ANG SIENSIA NGA ANG EBOLUSYON, PAAGI SA NATURAL SELECTION, NAKAHIMO SANG MGA MOLEKULA NGA NAGAPANGHIKOT KAANGGID SANG MASIBOD NGA MAKINA NGA GINAHAMBAL MO?

PROPESOR BEHE: Kon usisaon mo ang mga literatura tuhoy sa siensia, matukiban mo nga wala gid sing bisan sin-o ang serioso nga nagtinguha—isa ka eksperimento ukon detalyado nga sientipiko nga modelo—nga nagapaathag kon paano ining daw makina nga mga molekula nagtuhaw suno sa proseso nga ginasiling ni Darwin. Ini walay sapayan sang kamatuoran nga sa sulod sang napulo ka tuig kutob sang ginbalhag ang akon libro, madamo nga organisasyon tuhoy sa siensia, subong sang National Academy of Sciences kag sang American Association for the Advancement of Science, ang nag-apelar sa ila mga miembro nga maghulag gilayon kag himuon ang ila bug-os nga masarangan nga pamatukan ang ideya nga ang kabuhi nagahatag sing ebidensia nga may yara intelihente nga desinyador.

MAGMATA!: PAANO MO GINASABAT ANG GINAPATUHUYAN SANG MGA TAWO NGA INDI MAAYO NGA DISENYO SANG MGA TANOM KAG MGA SAPAT?

PROPESOR BEHE: Bangod lamang nga wala naton nahibaluan kon ano ang kapuslanan sang isa ka bahin sang isa ka organismo wala nagakahulugan nga wala ini sing kabilinggan. Halimbawa, ang mga organo sang lawas nga daw wala sing pulos ginapatuhuyan anay nga indi maayo nga desinyo sang lawas sang tawo kag sang iban pa nga mga organismo. Ang apendiks kag tonsil, halimbawa, ginhunahuna anay subong walay pulos nga mga organo kag dapat kuhaon paagi sa pagpaopera. Apang natukiban sang ulihi nga ini nga mga organo importante gali sa sistema sang imyunidad, kag wala na ini ginakabig nga walay pulos.

Ang isa pa ka butang nga dapat dumdumon amo nga sa biolohiya ang pila ka butang daw nagaluntad sing aksidente lamang. Apang bangod lamang nga ang akon salakyan may yupok ukon nagkupos ang goma wala nagakahulugan nga ang salakyan ukon ang goma wala gindesinyo. Sing kaanggid, ang kamatuoran nga ang pila ka butang aksidente lamang nga nagluntad sa biolohiya wala nagakahulugan nga ang masibod nga pagpanghikot sang daw makina nga molekula sang kabuhi nagluntad sing aksidente lamang. Ina nga argumento indi gid lohiko.

[Blurb sa pahina 12]

“Para sa akon talawan ka kon indi mo pagbatunon ang isa ka butang nga may mabakod nga ebidensia bangod lamang ini nga konklusion wala ginabaton”

Ang Ebolusyon Bala Katunayan?

“ANG ebolusyon isa ka katunayan kaangay sang init sang adlaw,” siling ni Propesor Richard Dawkins, nga isa ka kilala nga ebolusyonista nga sientipiko. Siempre pa, ginapamatud-an sang mga eksperimento kag direkta nga mga obserbasyon nga ang adlaw mainit. Apang mapamatud-an man bala sini nga ang teoriya sang ebolusyon isa ka katunayan?

Antes naton sabton ina nga pamangkot, isa ka butang ang kinahanglan nga athagon. Madamo nga sientipiko ang nagsiling nga sa pagligad sang tion, ang mga kaliwat sang buhi nga mga butang mahimo nga magbag-o diutay. Gintawag ni Charles Darwin ini nga proseso, kon sa Ingles pa, nga “descent with subsequent modification.” Ini nga mga pagbag-o direkta nga naobserbahan, narekord sa mga eksperimento, kag maalamon nga gingamit sang mga mangunguma kag mga manugsagod-sapat.a Ini nga mga pagbag-o makabig nga mga katunayan. Apang gin-angot sang mga sientipiko sa sining diutay nga mga pagbag-o ang termino nga “microevolution.” Bisan ang termino nagapahangop sang ginasiling sang madamo nga sientipiko—nga ining magagmay nga mga pagbag-o nagahatag sing pamatuod para sa isa ka butang nga katingalahan gid, isa ka butang nga wala sing bisan sin-o nga nakakita, nga ginatawag nila nga macroevolution.

Ti, magluwas sa makita nga mga pagbag-o, ang teoriya ni Darwin nagalakip sang iban pa. Nagsulat sia sa iya bantog nga libro nga The Origin of Species: “Para sa akon, ang tanan nga kabuhi indi espesyal nga mga tinuga, kundi mga kaliwat sang pila ka buhi nga organismo.” Nagsiling si Darwin nga sa pagligad sang malawig nga tion, ining orihinal nga “buhi nga mga organismo,” ukon ginatawag nga simple nga porma sang kabuhi, amat-amat nga nagtuhaw—paagi sa “tuman ka diutay nga mga pagbag-o”—nga mangin minilyon ka porma sang kabuhi sa duta. Nagasiling ang mga ebolusyonista nga ining diutay nga mga pagbag-o nagsupot kag nagresulta sa dalagku nga mga pagbag-o amo nga ang isda nangin amphibian kag ang amu nangin tawo. Ini kuno nga dalagku nga pagbag-o ginatawag nga macroevolution. Para sa madamo, ining ikaduha nga pangangkon daw may punto. Namensar sila, ‘Kon may yara diutay nga pagbag-o sa sulod sang isa ka espesyi, ngaa abi indi makapatubas ang ebolusyon sing dalagku nga mga pagbag-o sa sulod sang malawig nga tion?’b

Ang panudlo nga macroevolution nasandig sa tatlo ka teoriya:

1. Kinahanglan ang mga mutasyon ukon mga pagbag-o agod makatuga sing bag-o nga mga espesyi.c

2. Ang natural selection ukon pagpili sang kinaugali nagadul-ong sa pagtuhaw sang bag-o nga mga espesyi.

3. Ginapamatud-an sang rekord sang fossil ang dalagku nga mga pagbag-o sa mga tanom kag mga sapat.

Tuman gid bala kabakod ang pamatuod nga nagasakdag sa macroevolution amo nga dapat ini kabigon nga katunayan?

Ang mga Mutasyon Bala Nagaresulta sa Bag-o nga mga Espesyi?

Ang madamo nga detalye sang isa ka tanom ukon isa ka sapat mahibaluan paagi sa mga instruksion nga makita sa genetic code sini, ang blueprint nga makita sa nucleus sang tagsa ka selula.d Natukiban sang mga sientipiko nga ang mga mutasyon—ukon lainlain nga mga pagbag-o—sa genetic code nagaresulta sa mga pagbag-o sa mga kaliwat sang mga tanom kag mga sapat. Sang 1946, si Hermann J. Muller, dumalaug sang Nobel Prize kag tagpasad sang pagtuon sa mutation genetics, nagsiling: “Indi lamang nga ining pagsupot sang madamo nga talagsahon kag diutay nga mga pagbag-o amo ang panguna nga pamaagi sang artipisyal nga pagpauswag sang sapat kag tanom, kundi sing labi pa, ini amo ang pamaagi diin nagakatabo ang kinaugali nga ebolusyon, sa bulig sang natural selection.”

Sa pagkamatuod, ang panudlo nga macroevolution napasad sa ginapangangkon nga ang mga mutasyon nagaresulta indi lamang sa bag-o nga mga espesyi kundi subong man sa bag-o gid nga mga pamilya sang mga tanom kag mga sapat. Mapamatud-an bala ining maisugon nga pangangkon? Ti, binagbinaga ang resulta sang mga 100 ka tuig nga pagtuon sa patag sang pagpanalawsaw sa gene.

Sang talipuspusan nga bahin sang katuigan 1930, malangkagon nga ginbaton sang mga sientipiko ang ideya nga kon ang natural selection makapatubas sing bag-o nga mga espesyi sang mga tanom gikan sa lainlain nga mutasyon ukon mga pagbag-o, nian ang artipisyal, ukon gingiyahan sang tawo, nga pagpili sang mga mutasyon makahimo sini sing mas episyente. “Ang daku nga kakunyag naglapnag sa tunga sang mga biologo kag mga genetiko kag ilabi na sa tunga sang mga mangunguma ukon mga manugsagod-sapat,” siling ni Wolf-Ekkehard Lönnig, isa ka sientipiko halin sa Max Planck Institute for Plant Breeding Research sa Alemanya, nga gin-interbyu sang Magmata! Ngaa nakunyag gid sila? Si Lönnig, nga naghinguyang sing mga 28 ka tuig sa pagtuon sa mutation genetics sa mga tanom, nagsiling: “Naghunahuna ining mga manugpanalawsaw nga nag-abot na ang tion agod bag-uhon ang tradisyunal nga pamaagi sa pagpamuad sang mga tanom kag mga sapat. Naghunahuna sila nga paagi sa pagpauswag kag sa pagpili sing paborable nga mga mutasyon, makapatubas sila sing bag-o kag mas maayo nga mga tanom kag mga sapat.”e

Ginsugdan sang mga sientipiko sa Estados Unidos, Asia, kag Europa ang may daku-sing-pundo nga mga programa sa pagpanalawsaw, nga nagagamit sing mga pamaagi nga nagahatag sing paglaum nga mapadasig ang pagbag-o sang mga tanom kag mga sapat. Pagkatapos sang kapin sa 40 ka tuig nga pagpanalawsaw sing tul-id, ano ang mga resulta? “Walay sapayan sang daku nga nagasto,” siling sang manugpanalawsaw nga si Peter von Sengbusch, “ang panikasog nga mapauswag ang mas mapatubason nga mga baridad paagi sa irradiation, napaslawan gid.” Si Lönnig nagsiling: “Sang katuigan 1980, ang mga paglaum kag daku nga kakunyag sa tunga sang mga sientipiko nangin bug-os kalibutan nga kapaslawan. Ang pagpamuad paagi sa mutasyon subong isa ka nahamulag nga sanga sang pagpanalawsaw gin-untat sa mga pungsod sa Nakatundan. Halos tanan nga mutant (sahi sang mga tanom ukon mga sapat nga resulta sang mutasyon) may ‘di-maayo nga kalidad,’ kon sayuron, napatay sila kag mas maluya sangsa talunon nga mga baridad.”f

Walay sapayan sini, ang impormasyon karon nga natipon gikan sa mga 100 ka tuig nga pagpanalawsaw sa mutasyon kag ilabi na sa 70 ka tuig nga pagpamuad paagi sa mutasyon naghatag sing kahigayunan sa mga sientipiko nga maghinakop tuhoy sa ikasarang sang mga mutasyon sa pagpatubas sing bag-o nga mga espesyi. Pagkatapos mausisa ang ebidensia, si Lönnig naghinakop: “Ang mutasyon indi makahimo sang orihinal nga mga espesyi [sang tanom ukon sapat] nga mangin isa ka bag-o nga espesyi. Ini nga konklusion nagahisanto sa tanan nga eksperimento kag resulta sang pagpanalawsaw sa mutasyon sang ika-20 nga siglo kag nagahisanto man ini sa kasuguan sang probabilidad. Busa, ang kasuguan sang pagtuhaw sang palareho lang nga mga sahi nagapahangop nga ang mga espesyi nga tuhay gid sing gene gikan sa iban nga mga espesyi may mga limitasyon nga indi madula ukon malabawan sang aksidente lamang nga mga mutasyon.”

Binagbinaga ang importansia sang nasambit nga mga katunayan. Kon ang sampaton nga mga sientipiko indi makapatubas sing bag-o nga mga espesyi paagi sa artipisyal nga pagpatubas kag pagpili sing maayo nga mga mutasyon, mahimo bala ini sang isa ka di-intelihente nga proseso? Kon ginapakita sang panalawsaw nga ang mga mutasyon indi makahimo sing isa gid nga bag-o nga espesyi gikan sa orihinal nga mga espesyi, nian, paano sing eksakto gid nahanabo kuno ang macroevolution?

Ang Natural Selection Bala Nagaresulta sa Bag-o nga mga Espesyi?

Nagpati si Darwin nga ang buhi nga mga organismo nga makapasibu gid sa ila palibot may bentaha sa proseso nga ginatawag niya nga natural selection ukon pagpili sang kinaugali, samtang ang indi makapasibu nga mga organismo mapatay sa ulihi. Ginatudlo sang moderno nga mga ebolusyonista nga samtang ang mga espesyi nagalapnag kag nahamulag, ginapili sang natural selection ang mga mutant nga makapasibu gid sa ila bag-o nga palibot. Subong resulta, suno sa pangangkon sang mga ebolusyonista, ining pinasahi nga mga grupo nangin bag-o gid nga mga espesyi sang ulihi.

Subong sang ginpakita kaina, mabakod nga ginapakita sang ebidensia sang pagpanalawsaw nga ang mga mutasyon indi makapatubas sing bag-o gid nga mga sahi sang mga tanom ukon mga sapat. Apang, ano nga pamatuod ang ginahatag sang mga ebolusyonista agod suportahan ang pangangkon nga ginapili sang natural selection ang paborable nga mga mutasyon agod makapatubas sing bag-o nga mga espesyi? Ang isa ka brosyur nga ginbalhag sang 1999 sang National Academy of Sciences (NAS) sa Estados Unidos nagsiling: “Ang isa ka makapakumbinsi gid nga halimbawa sang speciation [ang pagtuhaw sang bag-o nga mga espesyi] nagahilabot sa 13 ka espesyi [sang pispis] nga finch nga gintun-an ni Darwin sa Galápagos Islands, nga kilala karon subong mga finch ni Darwin.”

Sang katuigan 1970, gintun-an sang isa ka grupo sang mga manugpanalawsaw nga ginpangunahan ni Peter kag Rosemary Grant ining mga finch kag natukiban nila nga pagkatapos sang isa ka tuig nga pamangag, ang mga finch nga dakudaku gawa sing tuktok mas malawig sing kabuhi sangsa mas gamay sing tuktok. Sanglit ang kadakuon kag korte sang tuktok isa sa panguna nga mga paagi agod makilala ang 13 ka espesyi sang mga finch, ini nga mga tukib ginhunahuna nga importante gid. “Ginsigahom sang mga Grant,” siling pa sang brosyur, “nga kon ang pamangag mahanabo sa isla sing makaisa kada 10 ka tuig, magatuhaw ang isa ka bag-o nga espesyi sang finch sa sulod lamang sang mga 200 ka tuig.”

Apang, nalipatan sambiton sang brosyur sang NAS ang pila ka importante apang makahuluya nga mga katunayan. Mga tinuig pagkatapos sang pamangag, nangin mas madamo liwat ang mga finch nga gamay sing tuktok. Gani, si Peter Grant kag ang naga-masteral nga estudyante nga si Lisle Gibbs nagsulat sa dyurnal sa siensia nga Nature sang 1987 nga nakita nila ang “pagbaliskad sang direksion sang pagpili.” Sang 1991, si Grant nagsulat nga “ang populasyon, nga napaidalom sa natural selection nagabag-obag-o” kada magbag-o ang klima. Naobserbahan man sang mga manugpanalawsaw nga ang pila sang ginahunahuna nila nga magkatuhay nga mga “espesyi” sang finch nagaasawahay kag ang ila mga boto mas malawig sing kabuhi sangsa mga ginikanan. Naghinakop sanday Peter kag Rosemary Grant nga kon magpadayon ang pag-asawahay sang mga finch, ining duha ka “espesyi” mangin isa na lamang sa sulod sang 200 ka tuig.

Sang 1966, ang ebolusyonista nga biologo nga si George Christopher Williams nagsulat: “Makapasubo nga ang teoriya sang natural selection una nga ginhimo subong paathag sa ebolusyonaryo nga pagbag-o. Mas importante ini agod ipaathag ang adaptation [ang pagbag-o sang isa ka organismo agod makapasibu sa iya palibot].” Ang sumalakdag sang ebolusyon nga si Jeffrey Schwartz nagsulat sang 1999 nga kon ang mga konklusion ni Williams husto, ang natural selection mahimo nga nagabulig sa mga espesyi nga makapasibu sa nagabag-o nga mga kahimtangan, apang “wala ini nagatuga sing isa ka bag-o nga espesyi.”

Sa pagkamatuod, ang mga finch ni Darwin indi “isa ka bag-o nga espesyi.” Mga finch gihapon sila. Kag bangod sang kamatuoran nga nagaasawahay sila, ginaduhaduhaan sang isa ang mga pamaagi nga ginagamit sang pila ka ebolusyonista sa pagpakilala sa mga espesyi. Isa pa, ginabuyagyag sini ang kamatuoran nga bisan ang prestihiyuso nga mga akademya sa siensia mahimo man nga may ginapaboran sa pagreport sing ebidensia.

Ginapamatud-an Bala sang Rekord sang Fossil ang Macroevolution?

Ang nasambit kaina nga brosyur sang NAS nagapahangop sa bumalasa nga ang mga fossil nga natukiban sang mga sientipiko nagahatag sing supisyente nga ebidensia sa macroevolution. Ini nagasiling: “Tuman kadamo nga natung-an nga mga dagway ang natukiban sa ulot sang isda kag mga amphibian, sa ulot sang mga amphibian kag mga reptilya, sa ulot sang mga reptilya kag mga mamalya, kag sa kaliwatan sang mga amu nga masami nga mabudlay mahibaluan kon san-o eksakto nga natabo ang pagbag-o sa isa ka partikular nga espesyi pakadto sa isa pa ka espesyi.”

Ining may kompiansa nga pinamulong makapakibot gid. Ngaa? Sang 2004, ginlaragway sang National Geographic ang rekord sang fossil subong nga kaangay sang “isa ka pilm sang ebolusyon diin ang 999 sang kada 1,000 ka frame nadula sa hulot diin ini gina-edit.” Ang isa bala nga nabilin gikan sa isa ka libo ka “frame” nagapamatuod gid sa proseso sang macroevolution? Ano gid ang ginapakita sang rekord sang fossil? Ginbaton ni Niles Eldredge, isa ka mainunungon nga ebolusyonista, nga ang rekord nagapakita nga sa sulod sang malawig nga tion, “halos wala sing pagbag-o nga natabo sa kalabanan nga mga espesyi paagi sa ebolusyon.”

Sa karon, ang mga sientipiko sa bug-os nga kalibutan nakakutkot kag may ginlista nga mga 200 milyones ka dalagku nga mga fossil kag binilyon ka magagmay nga mga fossil. Madamo nga manugpanalawsaw ang nagaugyon nga ining madamo kag detalyado nga rekord nagapakita nga ang tanan nga dalagku nga grupo sang mga sapat hinali nga nagluntad kag nagpabilin nga halos wala nagbag-o, kag ang madamo nga espesyi nadula sing subong ka hinali sa ila pagluntad. Sa tapos marepaso ang ebidensia sang rekord sang fossil, ang biologo nga si Jonathan Wells nagsulat: “Sa mga ginharian, phyla, kag mga klase, ang ideya nga ang mga organismo naghalin sa pareho nga mga ginhalinan samtang nagabag-o bangod sang kahimtangan sa palibot maathag nga indi isa ka katunayan nga naobserbahan sang mga sientipiko. Suno sa ebidensia sang rekord sang fossil kag molekula, indi gani ini isa ka suportado gid nga teoriya.”

Ebolusyon—Katunayan Ukon Himuhimo Lamang?

Ngaa madamo nga kilala nga mga ebolusyonista ang nagainsister nga ang macroevolution isa ka katunayan? Pagkatapos mulayon ang pila sa mga pangatarungan ni Richard Dawkins, ang maimpluwensiado nga ebolusyonista nga si Richard Lewontin nagsulat nga handa batunon sang madamo nga sientipiko ang ginapangangkon sang kalabanan nga mga sientipiko batok sa sentido kumon “bangod may daan na kita nga ginapatihan, ang pagpati sa materyalismo.”g Madamo nga sientipiko ang indi gani magbinagbinag sa posibilidad nga may isa ka intelihente nga Desinyador bangod, subong sang ginpahangop ni Lewontin, indi mabaton sang siensia ang posibilidad nga may Dios.

Bahin sini, ginbalikwat sang Scientific American ang ginsiling sang sosyologo nga si Rodney Stark: “Ginpahibalo na sa sulod sang 200 ka tuig nga kon luyag mo mangin isa ka sientipiko indi ka dapat magpapugong sa relihion.” Nagsiling pa sia nga sa mga unibersidad nga nagapanalawsaw ang relihioso nga mga tawo wala nagahambal tuhoy sa Dios, samtang ginatamay naman sang di-relihioso nga mga tawo ang mga relihioso. Suno kay Stark, “ginapadyaan sang mga kadalagkuan [sa sientipiko nga komunidad] ang isa nga indi relihioso.”

Kon batunon mo ang panudlo nga macroevolution nga matuod, dapat mo patihan nga ang agnostiko ukon ateistiko nga mga sientipiko indi magatugot nga maimpluwensiahan sang ila personal nga mga opinyon ang ila mga interpretasyon sa mga tukib sang siensia. Dapat mo patihan nga ang mga mutasyon kag ang natural selection nagpatubas sang tanan nga masibod nga porma sang kabuhi, walay sapayan sang kamatuoran nga ginapakita sang isa ka siglo sang pagpanalawsaw, ang pagtuon sa binilyon ka mutasyon, nga ang mga mutasyon wala makahimo sang bisan isa lang ka kilala na nga mga espesyi nga isa pa ka bag-o nga espesyi. Dapat mo patihan nga ang tanan nga tinuga amat-amat nga nagtuhaw gikan sa isa ka kumon nga ginikanan, walay sapayan sang kamatuoran nga mabakod nga ginapakita sang rekord sang fossil nga ang dalagku nga mga sahi sang mga tanom kag mga sapat nagluntad sing hinali kag wala magbag-o sing amat-amat kag nangin iban nga mga sahi, bisan sa sulod sang malawig nga tion. Ini bala nga sahi sang pagpati daw napasad sa isa katunayan ukon sa himuhimo lamang?

[Mga nota]

[Blurb sa pahina 15]

“Ang mutasyon indi makahimo sang orihinal nga mga espesyi [sang tanom ukon sapat] nga mangin isa ka bag-o nga espesyi”

[Blurb sa pahina 16]

Ginapakita sang mga finch ni Darwin nga ang mga espesyi makapasibu sa nagabag-obag-o nga klima

[Blurb sa pahina 17]

Suno sa rekord sang fossil, ang tanan nga dalagku nga mga grupo sang mga sapat nagluntad sing hinali kag nagpabilin nga halos wala nagbag-o

[Tsart sa pahina 14]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

KON PAANO GINAKLASE ANG MGA ORGANISMO

Ang mga organismo ginaklase sa labi pa ka komprehensibo nga mga grupo, halin sa espesipiko nga mga espesyi pakadto sa mga ginharian.h Ipaanggid, halimbawa, ang klasipikasyon sang mga tawo kag sang mga langaw sa prutas nga ginlista sa ubos.

TAWO LANGAW SA PRUTAS

Espesyi sapiens melanogaster

Genus Homo Drosophila

Pamilya Hominids Drosophilids

Kategoriya Primates Diptera

Klase Mamalya Insekto

Phylum Chordates Arthropods

Ginharian Sapat Sapat

[Nota]

[Credit Line]

Tsart pasad sa libro nga Icons of Evolution—Science or Myth? Why Much of What We Teach About Evolution Is Wrong, ni Jonathan Wells

[Mga retrato sa pahina 15]

Ang isa ka “mutant” nga langaw sa prutas (sa ibabaw), bisan pa arikutoy, isa gihapon ka langaw sa prutas

[Credit Line]

© Dr. Jeremy Burgess/Photo Researchers, Inc.

[Mga retrato sa pahina 15]

Sulit-sulit nga napamatud-an sang mga eksperimento sa mutasyon nga ang kadamuon sang nagtuhaw nga bag-o nga mga “mutant” amat-amat nga nagdiutay, samtang palareho lang gihapon nga mga “mutant” ang regular nga nagatuhaw (Ang “mutant” nga ginpakita may mas dalagku nga mga bulak)

[Credit Line sang retrato sa pahina 13]

From a Photograph by Mrs. J. M. Cameron/ U.S. National Archives photo

[Credit Line sang retrato sa pahina 16]

Finch heads: © Dr. Jeremy Burgess/ Photo Researchers, Inc.

[Credit Line sang retrato pahina 17]

Dinosaur: © Pat Canova/Index Stock Imagery; fossils: GOH CHAI HIN/AFP/Getty Images

Kon Ngaa Nagapati Kami sa Manunuga

Nahantop sang madamo nga eksperto sa nanuhaytuhay nga patag sang siensia ang intelihente nga desinyo sa kinaugali. Nasapwan nila nga di-makatarunganon nga magpati nga ang tuman nga pagkasibod sang kabuhi sa duta natabuan lamang. Busa, madamo nga sientipiko kag manugpanalawsaw ang nagapati sa Manunuga.

Ang pila sa ila nangin mga Saksi ni Jehova. Kumbinsido sila nga ang Dios sang Biblia amo ang Desinyador kag Tagtukod sang pisikal nga uniberso. Ngaa amo sini ang nahinakop nila? Ginpamangkot sang Magmata! ang pila sa ila. Mangin interesado ka sa ila mga komento.a

“Indi Matungkad nga Pagkasibod sang Kabuhi”

◼ WOLF-EKKEHARD LÖNNIG

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA: Sang nagligad nga 28 ka tuig, naghimo ako sing panalawsaw kag eksperimento sa siensia tuhoy sa genetiko nga mutasyon sang mga tanom. Ang 21 sini ka tinuig, ginhinguyang ko sa pagtrabaho sa Max Planck Institute for Plant Breeding Research, sa Cologne, Alemanya. Isa man ako ka gulang sa Cristianong kongregasyon sang mga Saksi ni Jehova sa sulod sang halos tatlo ka dekada.

Sa akon obserbasyon kag pag-eksperimento sa genetics kag sa akon mga pagtuon sa mga topiko sa biolohiya kaangay sang pisiolohiya kag morphology, nakita ko ang daku katama kag masami indi matungkad nga pagkasibod sang kabuhi. Ang akon pagtuon sa sining mga topiko nagpalig-on sang akon pagpati nga ang kabuhi, bisan ang pinakasadsaran nga porma sang kabuhi, may intelihente gid nga ginhalinan.

Nahibaluan gid sang mga sientipiko ang pagkasibod nga masapwan sa kabuhi. Apang ining makawiwili nga mga katunayan masami nga ginapresentar subong resulta sang ebolusyon. Apang, para sa akon, ang mga argumento batok sa rekord sang Biblia tuhoy sa pagpanuga marumpag kon usisaon sing maayo sa sientipiko nga paagi. Nausisa ko na ini nga mga argumento sa sulod sang mga dekada. Pagkatapos sang maid-id nga pagtuon sa buhi nga mga tinuga kag sang pagbinagbinag kon paano ang mga kasuguan nga nagakontrol sa uniberso daw ginpasibu sing himpit agod magluntad ang kabuhi sa duta, napahulag ako nga magpati nga may Manunuga.

“Ang Tanan nga Butang nga Naobserbahan Ko May Kabangdanan”

◼ BYRON LEON MEADOWS

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA: Nagapuyo ako sa Estados Unidos kag nagatrabaho sa National Aeronautics and Space Administration sa patag sang laser physics. Sa karon, isa ako sang mga nagadesinyo sang teknolohiya sa pagpauswag sang pagbantay sang bug-os globo nga klima, paniempo, kag iban pa nga mga hitabo sa planeta. Isa ako ka gulang sa kongregasyon sang mga Saksi ni Jehova sa Kilmarnock, Virginia.

Sa akon pagpanalawsaw masami ko ginagamit ang mga prinsipio sang pisika. Ginatinguhaan ko nga hangpon kon paano kag ngaa nagakatabo ang isa ka partikular nga butang. Sa akon pagtuon, nakita ko ang maathag nga ebidensia nga ang tanan nga butang nga naobserbahan ko may kabangdanan. Nagapati ako nga nahisanto sa siensia ang magpati nga ang Dios amo ang kabangdanan sang tanan nga kinaugali nga butang. Ang mga kasuguan sang kinaugali tuman kabakod amo nga dapat ako magpati nga ginhimo ini sang isa ka Organisador, isa ka Manunuga.

Kon ini nga konklusion tuman kaathag, ngaa madamo nga sientipiko ang nagapati sa ebolusyon? Mahimo ayhan nga ang mga ebolusyonista may konklusion na antes pa nila makita ang mabakod nga ebidensia? Kinaandan na ini sa tunga sang mga sientipiko. Apang, bisan daw ano pa ka makapakumbinsi ang ila nakita, wala ini nagagarantiya nga husto ang ila konklusion. Halimbawa, ang isa ka tawo nga nagapanalawsaw tuhoy sa laser physics mahimo magpamilit nga ang kapawa isa ka balod, kaanggid sa balod sang tunog, bangod masami nga ang kapawa nagahulag kaangay sang balod. Apang, mahimo nga indi kompleto ang iya konklusion bangod ginapakita man sang ebidensia nga ang kapawa nagahulag man subong isa ka grupo sang mga partikulo, nga ginatawag photons. Sing kaanggid, ginabase sang mga nagainsister nga ang ebolusyon isa ka katunayan ang ila konklusion sa bahin lamang sang ebidensia, kag ginatugutan nila ang ila kaugalingon nga konklusion nga maimpluwensiahan sang ila pagtamod sa ebidensia.

Natingala gid ako nga ginakabig sang iban ang teoriya sang ebolusyon nga katunayan samtang ang mga “eksperto” mismo sa ebolusyon nagabaisay kon paano ini mahimo natabo. Halimbawa, batunon mo bala ang aritmetika nga isa ka napamatud-an nga katunayan kon magsiling ang pila ka eksperto nga ang 2+2=4, samtang ang iban naman nga eksperto nagapati nga ang 2+2=3 ukon ayhan 6? Kon ang ginabaton sang siensia amo lamang kon ano ang sarang mapamatud-an, matilawan, kag mapamuad, nian ang teoriya nga ang tanan nga kabuhi nagtuhaw gikan sa isa ka ginhalinan indi isa ka sientipiko nga katunayan.

“Wala sing Butang nga Makatuhaw Gikan sa Wala”

◼ KENNETH LLOYD

TANAKA MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA: Isa ako ka geologo nga nagatrabaho karon sa U.S. Geological Survey sa Flagstaff, Arizona. Sa sulod sang halos tatlo ka dekada, nakigbahin ako sa pagpanalawsaw sang siensia sa nanuhaytuhay nga patag sang geolohiya, lakip na ang geolohiya sang mga planeta. Madamo nga artikulo sang akon pagpanalawsaw kag mga mapa sang geolohiya sang Mars ang ginbalhag sa opisyal nga mga dyurnal sa siensia. Subong isa sang mga Saksi ni Jehova, nagahinguyang ako sing mga 70 ka oras kada bulan sa pagpalig-on sa pagbasa sang Biblia.

Gintudluan ako nga magpati sa ebolusyon, apang indi ko mabaton nga ang tuman kabaskog nga enerhiya nga kinahanglan agod maporma ang uniberso magaluntad nga wala sing isa ka gamhanan nga Manunuga. Wala sing butang nga makatuhaw gikan sa wala. Nakita ko man ang isa ka mabakod nga argumento bisan sa Biblia nga nagapamatuod nga may Manunuga. Ini nga libro madamo sing halimbawa sang sientipiko nga mga katunayan sa patag diin eksperto ako, subong nga ang duta bilog kag nagabitay “sa wala.” (Job 26:7; Isaias 40:22) Ini nga mga kamatuoran nasulat na sa Biblia antes pa ini napamatud-an paagi sa pag-usisa sang tawo.

Hunahunaa kon paano kita ginhimo. May yara kita igbalatyag, pagkilala sang kaugalingon, intelihente nga pamensaron, ikasarang sa pagkomunikar, kag balatyagon. May ikasarang man kita sa pagbatyag, sa pag-apresyar, kag sa pagpabutyag sing gugma. Indi mapaathag sang ebolusyon kon paano nagluntad ining dalayawon nga mga kinaiya sang tawo.

Pamangkuta ang imo kaugalingon, ‘Daw ano bala ka masaligan kag mapatihan ang mga ginhalinan sang impormasyon nga ginagamit sa pagsakdag sa ebolusyon?’ Ang rekord sang geolohiya indi kompleto, masibod, kag makapagumon. Wala mapamatud-an sing makapakumbinsi sang mga ebolusyonista ang ila teoriya sang mga proseso sang ebolusyon sa laboratoryo nga ginagamit ang mga metodo sang siensia. Kag bisan pa nga ang mga sientipiko masami nagagamit sing maayo nga mga teknik sa pagpanalawsaw sa pagtigayon sing impormasyon, masami sila naimpluwensiahan sang makagod nga mga motibo kon nagapatpat sang resulta sang ila panalawsaw. Ang mga sientipiko nakilal-an na nga nagapasanyog sang ila kaugalingon nga mga opinyon kon ang impormasyon di-kompleto ukon nagasumpakilay. Daku nga impluwensia ang ila karera kag ang ila balatyagon kag pagpabalor sa kaugalingon.

Subong isa ka sientipiko kag isa ka estudyante sang Biblia, ginausisa ko ang bug-os nga kamatuoran, nga nahisanto sa tanan nga nakilal-an na nga kamatuoran kag obserbasyon agod malab-ot ko ang pinakasibu nga paghangop. Para sa akon, ang pagpati sa Manunuga labing makatarunganon.

“Athagon nga Desinyo nga Makita sa Selula”

◼ PAULA KINCHELOE

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA: May tinuig na ako nga eksperiensia subong isa ka manugpanalawsaw sa patag sang biolohiya sang selula kag molekula kag sang mikrobiolohiya. Nagatrabaho ako karon sa Emory University, sa Atlanta, Georgia, E.U.A. Nagapangabudlay man ako subong isa ka boluntaryo nga manunudlo sang Biblia sa nagahambal-sing-Rusya nga komunidad.

Subong bahin sang akon edukasyon sa biolohiya, naghinguyang ako sing apat ka tuig sa pagtuon sa selula kag sang mga bahin sini. Samtang nagadamo ang akon natun-an tuhoy sa DNA, RNA, protina, kag metabolic pathways, labi ako nga nagakatingala sa pagkasibod, pagkaorganisado, kag pagkasibu nga nadalahig. Kag bisan pa nagdayaw ako sa kon ano na ang natun-an sang tawo tuhoy sa selula, mas labi ako nga nagadayaw sa kadamuon sang matun-an pa. Ang athagon nga desinyo nga makita sa selula  isa ka rason kon ngaa nagapati ako sa Dios.

Paagi sa akon pagtuon sa Biblia, natun-an ko kon sin-o ang Manunuga—nga amo, si Jehova nga Dios. Kumbinsido ako nga indi lamang sia isa ka maalam nga Desinyador kundi isa man sia ka mainayuhon kag mahigugmaon nga Amay nga nagaulikid sa akon. Ginapaathag sang Biblia ang katuyuan sang kabuhi kag nagahatag ini sing paglaum sang isa ka malipayon nga palaabuton.

Ang mga pamatan-on sa eskwelahan nga ginatudluan sing ebolusyon mahimo magamuhan kon ano ang ila patihan. Mahimo makapagumon ini sa ila. Kon nagapati sila sa Dios, isa ini ka pagtilaw sa ila pagtuo. Apang malandas nila inang pagtilaw paagi sa pag-usisa sa madamong makatilingala nga butang sang kinaugali sa aton palibot kag paagi sa padayon nga pag-uswag sa ihibalo tuhoy sa aton manunuga kag sa iya mga kinaiya. Nahimo ko ini mismo kag nakahinakop ako nga ang rekord sang Biblia tuhoy sa pagpanuga sibu kag wala ini nagasumpakil sa matuod nga siensia.

“Elegante nga Pagkasimple sang mga Kasuguan”

◼ ENRIQUE HERNÁNDEZ LEMUS

MALIP-OT NGA BIOGRAPIYA: Isa ako ka bug-os tion nga ministro sang mga Saksi ni Jehova. Isa man ako ka theoretical physicist nga nagatrabaho sa National University of Mexico. Ang akon karon trabaho nagadalahig sa pagtukib sang posible nga paathag gamit ang thermodynamics sa kon paano nagakatabo ang ginatawag nga gravothermal catastrophe, nga isa ka mekanismo sa pagtubo sang mga bituon. Nakatrabaho man ako sa pagkasibod sang pagkasunodsunod sang DNA.

Ang kabuhi tuman gid kasibod amo nga indi puede nga natabuan lamang ang pagluntad sini. Halimbawa, binagbinaga lamang ang kadamuon sang impormasyon nga yara sa DNA nga molekula. Ang tsansa nga natabuan lamang ang pagluntad sang isa ka chromosome kubos sa 1 sa 9 ka trilyon, magamay katama ang tsansa sini amo nga ginakabig ini nga imposible. Para sa akon isa ka kabuangan nga magpati nga natabuan lamang ang pagluntad sang indi lamang isa ka chromosome kundi sang tanan nga dalayawon nga pagkasibod nga makita sa buhi nga mga tinuga.

Dugang pa, sang gintun-an ko ang tuman kasibod nga paghulag sang materya, halin sa tuman ka gamay nga materya nga makita lamang sa mikroskopyo tubtob sa higante nga stellar clouds sa kahawaan, nagdayaw gid ako sa elegante nga pagkasimple sang mga kasuguan nga nagapahulag sa ila. Para sa akon, ining mga kasuguan wala lamang nagapahangop nga himo ini sang Batid nga Matematiko kundi daw kaangay ini sang pirma sang isa ka Batid nga Artist.

Masami nagakakibot ang mga tawo kon silingan ko sila nga isa ako ka Saksi ni Jehova. Kon kaisa ginapamangkot nila ako kon paano ako makapati sa Dios. Nahangpan ko ang ila reaksion, bangod wala ginapalig-on sang kalabanan nga mga relihion ang ila mga miembro nga mangayo sing prueba sa kon ano ang ginatudlo sa ila ukon sa pagpanalawsaw sang ila mga pagtuluuhan. Apang, ginapalig-on kita sang Biblia nga gamiton ang aton “ikasarang sa paghunahuna.” (Hulubaton 3:21) Ang tanan nga ebidensia sang intelihente nga desinyo sa kinaugali, lakip ang ebidensia gikan sa Biblia, nagakumbinsi sa akon nga wala lamang nagaluntad ang Dios kundi interesado man sia sa aton mga pangamuyo.

[Nota]

[Credit Line sang retrato sa pahina 22]

Mars in background: Courtesy USGS Astrogeology Research Program, http://astrogeology.usgs.gov

Makawiwili nga mga Desinyo sa mga Tanom

NATALUPANGDAN mo bala nga madamo nga tanom ang nagatubo sa spiral ukon nagapalibot nga pormasyon? Halimbawa, ang pinya may 8 ka mata nga nagapalibot sa isa ka direksion kag 5 ukon 13 ang nagapalibot sa tuhay nga direksion. (Tan-awa ang laragway 1.) Kon tan-awon mo ang mga liso sa sunflower, mahimo makakita ka sing 55 kag 89 ukon kapin pa ka spiral nga nagasugataay. Mahimo makakita ka sing mga spiral nga desinyo bisan sa cauliflower. Sa tion nga matalupangdan mo ang spiral nga mga desinyo, ang imo pagkadto sa mga balaligyaan sing mga utan kag prutas mahimo nga mangin labi ka makawiwili. Ngaa amo sini ang pagtubo sang mga tanom? May kahulugan bala ang kadamuon sang mga spiral?

Paano Nagatubo ang mga Tanom?

Ang puno, dahon, kag bulak sang madamo nga tanom nagatubo gikan sa isa ka magamay nga sentro nga ginatubuan nga ginatawag meristem. Ang kada bag-o nga bahin sang tanom, nga ginatawag primordium, nagatubo gikan sa sentro sa bag-o nga direksion, kag may eksakto ini nga anggulo gikan sa una nga primordium.a (Tan-awa ang laragway 2.) Ang kalabanan nga tanom nagatubo sa pinasahi nga anggulo nga nagaresulta sa spiral nga desinyo. Ano ini nga anggulo?

Binagbinaga ining problema: Handurawa nga magadesinyo ka sing isa ka tanom nga ang bag-ong tubo maplastar sing maayo palibot sa ginatubuan sini nga sentro nga wala sing mauyang nga espasyo. Ibutang ta nga ginhimo mo nga magatubo ang kada bag-o nga primordium sa anggulo nga 2/5 sang isa ka revolution gikan sa una nga primordium. Mahimo may problema ka sa kada ikalima nga primordium nga magatubo sa amo gihapon nga puwesto kag sa amo gihapon nga direksion. Mahimo sila mag-idas nga may lang-at sa ulot sang mga idas. (Tan-awa ang laragway 3.) Ang matuod, ang bisan ano nga simple fraction sang isa ka revolution magaresulta sa mga raya nga kaangay sang mga radyos sang bisikleta sa baylo sang maikit nga pagtubo. Paagi lamang sa pagtubo sa ginatawag nga “bulawanon nga anggulo,” nga mga 137.5 degrees, nga mangin maikit ang pagtubo sini. (Tan-awa ang laragway 5.) Ngaa pinasahi gid ini nga anggulo?

Ang bulawanon nga anggulo pinakamaayo gid bangod indi ini mapabutyag subong isa ka simple fraction sang isa ka revolution. Ang fraction nga 5/8 malapit sa sini, ang 8/13 mas malapit, kag ang 13/21 mas malapit pa gid, apang wala sing simple fraction ang katumbas gid sang bulawanon nga anggulo. Busa, kon ang isa ka bag-o nga tubo sa meristem magatubo sa anggulo nga mga 137.5 degrees gikan sa nauna nga tubo, wala gid sing duha ka tubo ang eksakto nga magatubo sa pareho gid nga direksion. (Tan-awa ang laragway 4.) Amo sini ang rason kon ngaa ang mga primordium nagatubo nga spiral sa baylo nga palayo sa sentro sini.

Sing talalupangdon, ang pag-ilog sang kompyuter sa pagtubo sang primordia gikan sa sentro nagapakita nga makapatubas lamang ini sing spiral nga desinyo kon ang anggulo sang bag-o nga tubo gikan sa ginsundan sini sibu gid katama. Ang diutay nga paglisa gikan sa bulawanon nga anggulo bisan sing 0.1 degree indi makapatubas sing sibu gid nga spiral.—Tan-awa ang laragway 5.

Pila ang Sinipad sa Isa ka Bulak?

Sing makawiwili, ang kadamuon sang spiral nga resulta sang pagtubo pasad sa bulawanon nga anggulo masami isa ka numero gikan sa serye sang mga numero nga ginatawag Fibonacci number. Ining mga numero natukiban sang ika-13 ka siglo nga Italyano nga matematiko nga si Leonardo Fibonacci. Sa sining serye, ang kada numero pagkatapos sang 1 katumbas sang kabug-usan sang duha ka ginsundan sini nga numero—1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, kag padayon.

Ang spiral nga desinyo sang mga bulak sang madamo nga tanom masami nga may mga sinipad nga sigun sa Fibonacci number. Suno sa pila ka manugpanilag, kinaandan na nga ang mga buttercup may 5 ka sinipad, ang bloodroots 8, ang fireweeds 13, ang aster 21, kinaandan nga daisy 34, kag Michaelmas daisy 55 ukon 89. (Tan-awa ang laragway 6.) Ang mga prutas kag mga utan masami may mga aspekto man nga sigun sa Fibonacci number. Halimbawa, kon kiharon ang saging, may desinyo ini nga lima ka bahin.

“Ang Tanan nga Butang Ginhimo Niya nga Matahom”

Madugay na nga ginakilala sang mga artist ang bulawanon nga proporsion subong matahom katama para sa aton mga mata. Ngaa amo sini ka sibu nga anggulo ang bag-ong pagtubo sang tanom? Madamo nga tawo ang nagahinakop nga isa naman ini ka halimbawa sang intelihente nga desinyo nga makita sa buhi nga mga butang.

Sa ila pagpamalandong sa desinyo nga makita sa buhi nga mga butang kag sa aton ikasarang sa pagkalipay sa sini, madamo ang nakahantop nga binuhatan ini sang isa ka Manunuga nga luyag nga magkalipay kita sa kabuhi. Tuhoy sa aton Manunuga ang Biblia nagasiling: “Ang tanan nga butang ginhimo niya nga matahom sa tion sini.”—Manugwali 3:11.

[Nota]

[Diagrams sa pahina 24, 25]

Figure 1

(See publication)

Figure 2

(See publication)

Figure 3

(See publication)

Figure 4

(See publication)

Figure 5

(See publication)

Figure 6

(See publication)

[Retrato sa pahina 24]

Malapit nga kuha sang “meristem”

[Credit Line]

R. Rutishauser, University of Zurich, Switzerland

[Credit Line sang retrato sa pahina 25]

White flower: Thomas G. Barnes @ USDA-NRCS PLANTS Database

Importante gid Bala kon Ano ang Imo Ginapatihan?

SA BANTA mo bala may katuyuan ang kabuhi? Kon matuod gid man ang ebolusyon, nian ang mga pinamulong nga ginkutlo gikan sa dyurnal nga Scientific American matuod: “Ang aton karon pagpati sa ebolusyon nagapahangop. . . nga wala gid sing katuyuan ang kabuhi.”

Binagbinaga ang kahulugan sining mga pinamulong. Kon wala gid sing katuyuan ang kabuhi, nian wala ka sing katuyuan sa kabuhi kundi ang maghimo lamang sing maayo kag, ayhan, iliton ang mga kinaiya sang imo gene sa masunod nga kaliwatan. Kon mapatay ka, indi ka na magaluntad sing dayon. Ang imo utok, lakip na ang ikasarang sini sa paghunahuna, pagpangatarungan, kag pagpamalandong sa katuyuan sang kabuhi, mangin natabuan na lamang.

Indi lang ina. Madamo nga ebolusyonista ang nagasiling nga ang Dios wala nagaluntad ukon indi magapasilabot sa mga hilikuton sang tawo. Diin man sa sini, ang aton palaabuton nasandig sa mga lider sa politika, akademiko, kag relihion. Kon basihan ang ila nagliligad nga rekord, ang kagumon, kinagamo, kag kagarukan nga nagaguba sang tawhanon nga katilingban magapadayon. Ti, kon ang ebolusyon matuod gid man, daw may rason sa pagkabuhi nahisanto sa hulubaton: “Magkaon kita kag mag-inom, kay buas mapatay kita.”—1 Corinto 15:32.

Indi amo sini ang mga Saksi ni Jehova. Wala sila nagapati sa sini nga hulubaton. Wala man sila nagapati sa ginbasihan sini nga hulubaton—ang ebolusyon. Sa pihak nga bahin, ang mga Saksi nagapati nga ang Biblia kamatuoran. (Juan 17:17) Gani, nagapati sila sa kon ano ang ginasiling sini kon paano kita nagluntad diri: “Sa imo [Dios] yara ang tuburan sang kabuhi.” (Salmo 36:9) Ini nga mga pinamulong may daku nga kahulugan.

Ang kabuhi may katuyuan gid. May mahigugmaon nga katuyuan ang aton Manunuga para sa tanan nga nagapamat-od nga magkabuhi nahisuno sa iya kabubut-on. (Manugwali 12:13) Ina nga katuyuan nagalakip sang ginsaad nga kabuhi sa isa ka kalibutan nga wala sing kagumon, kinagamo, kag kagarukan—kag pati pa gani ang kamatayon. (Isaias 2:4; 25:6-8) Minilyon ka Saksi ni Jehova sa bug-os nga kalibutan ang makapamatuod nga ang pagtuon tuhoy sa Dios kag ang paghimo sang iya kabubut-on amo lamang ang magahatag sing kahulugan sa kabuhi!—Juan 17:3.

Importante gid kon ano ang imo ginapatihan, kay makaapektar ini indi lamang sa imo kalipay sa karon kundi sa imo man kabuhi sa palaabuton. Pili ka. Patihan mo bala ang isa ka teoriya nga indi makapaathag sang madamo nga pamatuod nga may nagdesinyo sang kalibutan? Ukon batunon mo bala ang ginasiling sang Biblia nga ang duta kag ang kabuhi diri ginhimo sang isa ka dalayawon nga Desinyador—si Jehova, ang Dios nga “nagtuga sang tanan nga butang”?—Bugna 4:11.

Ang Pagtamod sang Biblia

Ginasumpakil Bala sang Siensia ang Rekord sang Genesis?

MADAMO nga tawo ang nagapangangkon nga ginapamatud-an nga sayop sang siensia ang rekord sang Biblia tuhoy sa pagpanuga. Apang, ang matuod nga nagasumpakilay indi ang siensia kag ang Biblia, kundi ang siensia kag ang opinyon sang ginatawag nga Cristiano nga mga Pundamentalista. Ang pila sining mga grupo nagasiling sing sayop nga suno sa Biblia, ang tanan nga pisikal nga pagpanuga ginhimo sa sulod sang anom ka adlaw nga may tig-24 ka oras sang nagligad nga mga 10,000 ka tuig.

Apang, wala ginasuportahan sang Biblia ini nga konklusion. Kon ginasuportahan ini sang Biblia, nian ang madamo nga tukib sang siensia sang nagligad nga ginatos ka tuig magahatag sing rason nga duhaduhaan ang kamatuoran sang Biblia. Ginapakita sang isa ka maid-id nga pagtuon sa teksto sang Biblia nga wala ini nagasumpakil sa napamatud-an nga mga kamatuoran sang siensia. Bangod sina nga rason, ang mga Saksi ni Jehova wala nagaugyon sa “Cristiano” nga mga Pundamentalista kag sa madamo nga creationist. Ginapakita sang masunod kon ano gid ang ginatudlo sang Biblia.

San-o ang “Ginsuguran”?

Ang rekord sang Genesis nagabukas sa isa ka simple kag makapakumbinsi nga pinamulong: “Sa ginsuguran gintuga sang Dios ang mga langit kag ang duta.” (Genesis 1:1) Nagaugyon ang mga iskolar sang Biblia nga ining bersikulo nagapatuhoy sa isa ka buhat nga tuhay sangsa mga adlaw sang pagpanuga nga ginasaysay sa bersikulo 3 padayon. Importante katama ang kahulugan sini. Suno sa nagabukas nga pinamulong sang Biblia, ang uniberso, lakip na ang planeta nga Duta, nagaluntad na sa wala napat-od nga tion antes pa nagsugod ang mga adlaw sang pagpanuga.

Ginabulubanta sang mga geologo nga ang edad sang duta mga 4 ka bilyon ka tuig, kag ginabulubanta sang mga astronomo nga ang edad sang uniberso mga 15 ka bilyon na ka tuig. Ini bala nga mga tukib—ukon ang pila ka posible nga pagbag-o sini sa palaabuton—nagasumpakil sa Genesis 1:1? Wala. Wala ginasambit sang Biblia ang aktual nga edad sang “mga langit kag [sang] duta.” Wala ginahimutig sang siensia ang teksto sang Biblia.

Daw Ano Kalawig ang mga Adlaw sang Pagpanuga?

Kamusta naman ang kalawigon sang mga adlaw sang pagpanuga? Literal bala ini nga tig-24 ka oras kalawig? Ang iban nagasiling nga bangod si Moises—ang manunulat sang Genesis—nagpatuhoy sang ulihi sa adlaw nga nagsunod sa anom ka adlaw nga pagpanuga subong modelo sang semanal nga Inugpahuway, ang mga adlaw sang pagpanuga dapat literal nga magalawig sing tig-24 ka oras. (Exodo 20:11) Ginasuportahan bala sang Genesis ini nga konklusion?

Wala. Sa katunayan ang Hebreo nga tinaga nga ginbadbad “adlaw” mahimo magkahulugan sing nanuhaytuhay nga kalawigon sang tion, indi lamang sing 24 ka oras. Halimbawa, sang ginsumaryo ni Moises ang pagpanuga sang Dios, ginpatuhuyan niya ang tanan nga anom ka adlaw sang pagpanuga subong isa ka adlaw. (Genesis 2:4) Dugang pa, sa una nga adlaw sang pagpanuga, “gintawag sang Dios ang kapawa nga Adlaw, apang ang kadudulman gintawag niya nga Gab-i.” (Genesis 1:5) Sa sini nga teksto, bahin lamang sang 24-oras nga tion ang ginapatuhuyan sang termino nga “adlaw.” Sa pagkamatuod, wala sing basihan sa Kasulatan nga nagasiling nga ang tagsa ka adlaw sang pagpanuga 24 ka oras kalawig.

Kon amo, daw ano nian kalawig ang mga adlaw sang pagpanuga? Ginapakita sang Genesis kapitulo 1 kag 2 nga malawig ini katama nga tion.

Ang Pagpanuga Amat-amat

Ginsulat ni Moises ang Genesis sa Hebreo nga lenguahe, kag ginsulat niya ini gikan sa pagtamod sang tawo nga nagatindog sa kadaygan sang duta. Ining duha ka katunayan, lakip ang ihibalo nga ang uniberso nagluntad na nga daan antes pa nagsugod ang mga tion, ukon “mga adlaw,” sang pagpanuga makabulig agod malubad ang kontrobersiya tuhoy sa kasaysayan sang pagpanuga. Paano?

Ginapakita sang mahalungon nga pag-usisa sa rekord sang Genesis nga ang mga hitabo nga nagsugod sa isa ka “adlaw” nagpadayon pa sa masunod nga adlaw ukon mga inadlaw. Halimbawa, antes nagsugod ang nahauna nga “adlaw” sang pagpanuga, ang kapawa gikan sa nagaluntad na nga adlaw [sun] mahimo nga ginaupangan sang madamol nga panganod amo nga indi ini makalab-ot sa kadaygan sang duta. (Job 38:9) Sa nahauna nga “adlaw,” ining madamol nga panganod amat-amat nga nagsanaaw, sa amo ang kapawa naglapos sa atmospera.a

Sa ikaduha nga “adlaw,” ang atmospera padayon nga nagsanaaw, nga nagtuga sing kahawaan sa ulot sang madamol nga mga panganod sa ibabaw kag sa dagat sa idalom. Sa ikap-at nga “adlaw,” amat-amat nga nagsanaaw ang atmospera tubtob nga kitaon na ang adlaw kag ang bulan “sa kahawaan sang mga langit.” (Genesis 1:14-16) Sa iban nga hambal, ang adlaw kag ang bulan makita na sang tawo sa duta. Ini nga mga hitabo natabo sing amat-amat.

Ginasaysay man sang rekord sang Genesis nga samtang padayon nga nagasanaaw ang atmospera, ang mga nagalupad nga mga tinuga—lakip ang mga insekto kag may pakpak nga mga tinuga—nagsugod sa pagluntad sa ikalima nga “adlaw.” Apang, ginapakita sang Biblia nga sa ikan-um nga “adlaw,” ang Dios padayon gihapon nga “nagporma gikan sa duta sang tagsa ka ilahas nga sapat sang latagon kag sang tagsa ka nagalupad nga tinuga sang mga langit.”—Genesis 2:19.

Maathag nga suno sa Biblia, ang dalagku nga mga hitabo sa kada “adlaw” ukon tion, sang pagpanuga, posible nga natabo sing amat-amat sa baylo nga sing hinali lamang, ayhan ang pila sini naglawig tubtob sa masunod pa nga mga “adlaw” sang pagpanuga.

Suno sa Ila mga Sahi

Ining amat-amat bala nga pagluntad sang mga tanom kag mga sapat nagapahangop nga gingamit sang Dios ang ebolusyon agod may yara nanuhaytuhay nga buhi nga mga tinuga? Wala. Maathag nga ginapakita sang rekord nga gintuga sang Dios ang tanan nga sadsaran nga “mga sahi” sang tanom kag sapat. (Genesis 1:11, 12, 20-25) Gindesinyo bala ining orihinal nga “mga sahi” nga may ikasarang sa pagpasibu sa nagabag-obag-o nga mga kahimtangan sa palibot? Daw ano kadamo nga baridad ang mapatubas sang isa ka “sahi”? Ang Biblia wala nagasiling. Apang nagasiling ini nga ang buhi nga mga tinuga “nagdagaya . . . suno sa ila sahi.” (Genesis 1:21) Ginapahangop sining pinamulong nga may limitasyon sa kadamuon sang pagbag-o nga mahanabo sa sulod sang isa ka “sahi.” Ginasuportahan sang mga rekord sang fossil kag sang modernong pagpanalawsaw ang ideya nga ang sadsaran nga mga kategoriya sang mga tanom kag mga sapat diutay lang ang ginbag-o sa sulod sang malawig katama nga tion.

Tuhay sa ginapangangkon sang mga Pundamentalista, wala ginatudlo sang Genesis nga ang uniberso, lakip na ang duta kag ang tanan nga buhi nga tinuga sa sini, gintuga sa malip-ot lamang nga tion sa nagligad nga indi pa tanto kalawig nga tion. Sa baylo, ang paglaragway sa Genesis tuhoy sa pagpanuga sang uniberso kag sa pagluntad sang kabuhi sa duta nagahisanto sa madamong bag-ong mga tukib sang siensia.

Bangod sang ila pilosopiya, madamo nga sientipiko ang wala nagapati sa ginasiling sang Biblia nga gintuga sang Dios ang tanan nga butang. Apang, sing makawiwili, sa dumaan nga tulun-an sang Genesis, ginsulat ni Moises nga ang uniberso may ginsuguran kag ang kabuhi nagluntad sing amat-amat kag sa sulod sang malawig nga tion. Paano natigayon ni Moises ining sibu sa siensia nga impormasyon sang nagligad nga mga 3,500 ka tuig? May isa ka makatarunganon nga paathag. Ang Isa nga may gahom kag kaalam sa pagtuga sang mga langit kag duta pat-od nga makahatag kay Moises sing amo nga ihibalo. Nagahatag ini sing bug-at sa ginasiling sang Biblia nga “inspirado [ini] sang Dios.”—2 Timoteo 3:16.

[Nota]

NAPALIGBAN MO NA BALA?

◼ Daw ano na kadugay gintuga sang Dios ang uniberso?—Genesis 1:1.

◼ Ang duta bala gintuga sa sulod sang anom ka adlaw nga may tig-24 ka oras?—Genesis 2:4.

◼ Paano nangin sibu sa siensia ang mga sinulatan ni Moises tuhoy sa ginsuguran sang duta?—2 Timoteo 3:16.

[Blurb sa pahina 19]

Wala ginatudlo sang Genesis nga ang uniberso gintuga sa malip-ot lamang nga tion sa nagligad nga indi pa tanto kalawig nga tion

[Blurb sa pahina 20]

“Sa ginsuguran gintuga sang Dios ang mga langit kag ang duta.”—Genesis 1:1

[Credit Line sang retrato sa pahina 18]

Universe: IAC/RGO/David Malin Images

[Credit Line sang retrato sa pahina 20]

NASA photo

Pamangkot sang mga Pamatan-on . . .

Paano Ko Mapangapinan ang Akon Pagpati sa Pagpanuga?

“Sang ang ebolusyon ginbinagbinag sa amon klase, natestingan gid ang tanan nga gintudlo sa akon. Ginpresentar ini subong katunayan, kag makapaluya ini para sa akon.”—Ryan, 18.

“Sang mga 12 ako, ang akon maestra nagapati gid sa ebolusyon. May karatula pa gani ni Darwin sa iya salakyan! Bangod sini, nagpangalag-ag ako nga magpabutyag sang akon pagpati sa pagpanuga.”—Tyler, 19.

“Ginkulbaan ako sang nagsiling ang amon maestra sa ‘social studies’ nga ebolusyon ang amon masunod nga leksion. Nahibaluan ko nga kinahanglan ko ipaathag sa klase kon ano ang akon panindugan sa sining kontrobersial nga isyu.”—Raquel, 14.

AYHAN kaangay ni Ryan, Tyler, kag Raquel, nagakabalaka ka man kon ginabinagbinag sa inyo klase ang topiko tuhoy sa ebolusyon. Nagapati ka nga “gintuga [sang Dios] ang tanan nga butang.” (Bugna 4:11) Nakita mo nga ang tanan nga butang sa imo palibot may isa ka intelihente nga desinyador. Apang ang mga libro kag pati na ang imo manunudlo nagasiling nga nagtuhaw lamang kita. Sin-o ka nga makigbais sa “mga eksperto”? Kag ano ang reaksion sang imo mga kabutho kon maghambal ka na tuhoy sa . . . Dios?

Kon nabalaka ka sa subong sini nga mga pamangkot, relaks ka lang! Indi lang ikaw ang nagapati sa pagpanuga. Ang matuod, madamo nga sientipiko ang wala nagapati sa teoriya sang ebolusyon. Pati na ang madamo nga manunudlo. Sa Estados Unidos, 4 sa 5 ka estudyante ang nagapati sa Manunuga—walay sapayan sang ginasiling sang mga libro!

Apang, mahimo ka mamangkot, ‘Ano ang ihambal ko kon dapat ko pangapinan ang akon pagpati sa pagpanuga?’ Makasalig ka nga bisan pa mahuluy-on ka, sarang ka makapanindugan. Apang, nagakinahanglan ini sing paghanda.

Tilawi ang Imo Pagpati!

Kon ang imo mga ginikanan mga Cristiano, mahimo nagapati ka lamang sa pagpanuga bangod amo sina ang gintudlo sa imo sugod sa pagkabata. Apang, karon nga daku ka na, luyag mo simbahon ang Dios paagi sa imo “ikasarang sa pagpangatarungan,” nga may mabakod nga pundasyon para sa imo pagpati. (Roma 12:1) Ginpalig-on ni Pablo ang unang-siglo nga mga Cristiano nga ‘pat-uron ang tanan nga butang.’ (1 Tesalonica 5:21) Paano mo mapat-od ang imo pagpati sa pagpanuga?

Una, binagbinaga ang ginsulat ni Pablo tuhoy sa Dios: “Ang iya di-makita nga mga kinaiya,  . . . maathag nga makita kutob sang pagtuga sa kalibutan, bangod mahantop ini sa mga butang nga gintuga.” (Roma 1:20) Samtang ginahunahuna ining mga pulong, binagbinaga sing maayo ang tawhanon nga lawas, ang duta, ang masangkad nga uniberso, ang madalom nga kadagatan. Usisaa ang makawiwili nga kalibutan sang mga insekto, tanom, kag kasapatan—bisan ano man nga patag nga makapainteres sa imo. Nian, ginagamit ang imo “ikasarang sa pagpangatarungan,” pamangkuta ang imo kaugalingon, ‘Ano ang nagakumbinsi sa akon nga may Manunuga?’

Agod masabat ina nga pamangkot, gingamit sang 14-anyos nga si Sam subong halimbawa ang tawhanon nga lawas. “Madamo ini sing bahin kag masibod gid,” siling niya, “kag ang tanan nga bahin sini nagapanghikot sing nahiusa gid. Indi gid puede nga nagtuhaw lang ang tawhanon nga lawas!” Ang 16 anyos nga si Holly nag-ugyon. “Sang nasayasat nga may diabetes ako,” siling niya, “madamo ako sing natun-an kon paano nagapanghikot ang lawas. Halimbawa, makatilingala kon paano ang ayi—isa ka magamay nga organo sa likod nayon sang tiyan—nagahimo sing daku nga trabaho agod padayon nga magpanghikot ang dugo kag ang iban pa nga mga organo.”

Gintan-aw naman ini sang iban nga pamatan-on sa tuhay nga anggulo. “Para sa akon,” siling sang 19-anyos nga si Jared, “ang pinakadaku nga ebidensia nasandig sa kamatuoran nga may ikasarang kita kag kinahanglanon sa pagtigayon sing espirituwalidad, subong man sing apresasyon sa katahom kag sing handum sa pagtuon. Suno sa ebolusyon, ini nga mga kinaiya indi kinahanglanon para mabuhi. Ang lamang nga paathag nga makatarunganon para sa akon amo nga may isa nga nagbutang diri sa aton agod magkabuhi kita sing malipayon.” Amo man sini ang konklusion ni Tyler, nga ginsambit kaina. “Kon binagbinagon ko ang ginahimo sang tanom sa pagsakdag sang kabuhi kag sang makalilibog nga pagkasibod sang pagkahuman sa ila kumbinsido ako nga may Manunuga.”

Mas mahapos maghambal tuhoy sa pagpanuga kon napamensaran mo ini sing maayo kag kon kumbinsido ka gid sa sini. Busa, kaangay ni Sam, Holly, Jared, kag Tyler, hatagi sing tion ang pagbinagbinag sa makatilingala nga mga binuhatan sang Dios. Nian “pamatii” kon ano ang “ginasugid” sini nga mga butang sa imo. Walay duhaduha nga ang imo konklusion mangin kaangay sang kay apostol Pablo—nga indi lamang ang pagluntad sang Dios kundi ang iya man mga kinaiya ‘mahantop gilayon sa mga butang nga gintuga.’a

Hibalua Kon Ano Gid ang Ginatudlo sang Biblia

Dugang pa sa pag-usisa sing maayo sa mga butang nga gintuga sang Dios, kinahanglan mo man hibaluon kon ano gid ang ginatudlo sang Biblia tuhoy sa pagpanuga agod mapangapinan mo ini. Indi kinahanglan nga baisan ang mga butang nga wala direkta nga ginkomentuhan sang Biblia. Binagbinaga ang pila ka halimbawa.

◼ Ginasiling sang amon libro sa siensia nga ang duta kag ang sistema solar nagaluntad na sa sulod sang binilyon ka tuig. Ang Biblia wala nagakomento tuhoy sa edad sang duta ukon sang sistema solar. Ang ginasiling sini nahisanto sa ideya nga ang uniberso mahimo nga nagaluntad na sa sulod sang mga binilyon ka tuig antes pa nagsugod ang una nga “adlaw” sang pagpanuga.—Genesis 1:1, 2.

◼ Ang amon manunudlo nagsiling nga ang duta indi puede nga gintuga sa sulod lamang sang anom ka adlaw. Ang Biblia wala nagasiling nga ang anom ka “adlaw” sang pagpanuga literal nga tig-24 ka oras nga adlaw. Para sa dugang nga impormasyon, tan-awa ang pahina 18-20 sining magasin.

◼ Ginbinagbinag sa amon klase ang pila ka halimbawa kon paano nagbag-o ang mga sapat kag tawo sa pagligad sang tion. Ang Biblia nagasiling nga gintuga sang Dios ang tanan nga buhi nga mga butang “suno sa ila sahi.” (Genesis 1:20, 21) Wala sini ginasuportahan ang ideya nga ang kabuhi nagluntad gikan sa walay kabuhi nga butang ukon ginsugdan sang Dios ang proseso sang ebolusyon paagi sa isa ka selula. Apang, ang kada “sahi” posible nga magpatubas sing madamo nga baridad. Gani ginatugutan sang Biblia ang pagbag-o sa sulod sang isa ka “sahi.”

Mangin Maisog Tuhoy sa Imo mga Pagpati!

Indi ka dapat masaw-ahan ukon mahuya bangod nagapati ka sa pagpanuga. Binagbinaga ang mga ebidensia, makatarunganon gid ini—sa pagkamatuod, sibu sa siensia—nga magpati nga produkto kita sang intelihente nga desinyo. Sa katapusan, ang ebolusyon—indi ang pagpanuga—amo ang nagakinahanglan sing daku nga pagtuo kag pagpati sa mga milagro nga wala sing manughimo-milagro. Sa katunayan, pagkatapos mabinagbinag ang iban pa nga mga artikulo sa sini nga gua sang Magmata! wala duhaduha nga kumbinsido ka nga ang pagpanuga ginasakdag sang mga ebidensia. Kag sa tion nga mabinagbinag mo ini sing maayo paagi sa imo ikasarang sa pagpangatarungan, mangin mas maisog ka sa pagpangapin sang imo pagpati sa hulot-klasehan.

Amo sini ang nasapwan ni Raquel, nga ginsambit kaina. “Pila pa ka adlaw kag narealisar ko nga indi gali dapat nga maghipos lang ako tuhoy sa akon mga pagpati,” siling niya. “Ginhatag ko ang libro nga Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? sa akon maestra, nga namarkahan ang pila ka punto nga luyag ko ipatalupangod sa iya. Sang ulihi, ginsilingan niya ako nga ang libro naghatag sa iya sing bag-ong pagtamod tuhoy sa ebolusyon kag binagbinagon niya ini nga impormasyon sa palaabuton sa pagtudlo tuhoy sa sini nga topiko!”

Ang dugang pa nga mga artikulo sa serye sang “Young People Ask . . .” masapwan sa Web site nga www.watchtower.org/ype

[Nota]

HUNAHUNAA

◼ Ano ang pila ka paagi nga mapahayag mo sing mahapos ang imo pagpati sa pagpanuga sa eskwelahan?

◼ Paano mo mapakita ang imo apresasyon sa Isa nga nagtuga sang tanan nga butang?—Binuhatan 17:26, 27.

[Kahon sa pahina 27]

“MADAMO KATAMA SING EBIDENSIA”

“Ano ang isiling mo sa isa ka pamatan-on nga ginpadaku nga nagapati sa Manunuga apang ginatudluan sing ebolusyon sa eskwelahan?” Ginpamangkot ini sa isa ka microbiologist nga isa sang mga Saksi ni Jehova. Ano ang iya sabat? “Dapat tamdon mo ini subong isa ka kahigayunan nga mapamatud-an sa imo kaugalingon nga nagaluntad ang Dios—indi lamang bangod amo sini ang gintudlo sa imo sang imo mga ginikanan kundi bangod gin-usisa mo ang mga ebidensia kag amo man sini ang imo konklusion. Kon pangabayon kon kaisa ang mga maestra ukon maestro nga ‘pamatud-an’ ang ebolusyon, indi nila mapamatud-an ini, kag narealisar nila nga ginabaton lamang nila ining teoriya bangod amo sini ang gintudlo sa ila. Mahimo man ini matabo sa imo tuhoy sa imo pagpati sa Manunuga. Amo kon ngaa mapuslanon gid kon pamatud-an mo mismo nga nagaluntad gid ang Dios. Madamo katama sing ebidensia. Indi ini mabudlay pangitaon.”

[Kahon/​Retrato sa pahina 28]

ANO ANG NAGAKUMBINSI SA IMO?

Sa ubos, isulat ang tatlo ka butang nga nagakumbinsi sa imo nga may yara Manunuga:

1. ․․․․․

2. ․․․․․

3. ․․․․․