Kuku Gwauraia Namo Taudia ese Edia Balun Idia Hadaedia
LAGANI 1940 lalonai bona murinai, Germany ese London ia tuari henia. Ena peleini ese idia negea bomudia bona ena roho bomudia ese unai siti idia hadikaia bona noholaia taudia idia hagaria. Unai neganai siti taudia ese hoa gaudia idia itaia—bema unai be nega dika hereana lasi, reana unai gau dainai do idia kirikiri.
Gaudia be balun badadia; unai peleini bona roho bomudia koua totona, idia tausen tausen idia hadaea bona varo latadia amo idia kwatudia. To unai dala amo idia kwalimu sisina mo.
Unai hegeregerena, kuku kampani edia inai taudia ese idia tuari henidia. Guna unai kampani edia siahu politiks bona bisinesi ai be bada herea, to hari edia inai taudia ese idia tuari henidia bada.
Edia kerere sivaraidia momo be medikal oreadia ese idia halasia. Helt taudia ese kwalimu dalana idia tahua. Tama sina idia badu, idia gwau unai kampani ese edia natudia idia hadikaia. Gavamani ese taravatu idia atoa, opesi rumadia, aniani rumadia, ami ena ruma, bona peleini ai, kuku do idia ania lasi. Tano momo ai, TV bona reidio dekenai kuku hoihoilaia totona herevalaia o hahedinaraia karadia idia taravatua. United States ai, provinsi haida ese kota ai kompensesen monina dola milioni momo idia tahua. Loea taudia haida danu idia tuari.
Unai dainai, unai balun idia hadaea taudia hegeregeredia, kuku kampani ese edia inai taudia koudia daladia haida idia tahua. To toana be idia halasidia herevadia be anina lasi, hodahoda bamona.
Lagani gunana ai, U.S. taudia ese idia itaia, edia palamen taudia bona gavamani helt taudia ese kuku hoihoilaia oreadia idia tuari henidia goadagoada matamaia. April 1994 ai, U.S. ena palamen ena komiti ta vairanai America ena kampani badadia 7 edia biagudia idia samania, idia gwau, kuku dainai lagani ta ta iboudiai America taudia 400,000 mai kahana idia mase, bona ma milioni momo idia gorere, kahirakahira do idia mase, bona ania karana idia hadokoa diba lasi.
Unai kampani biagudia be edena bamona idia haere? Idia ta, Tobacco Institute ena gwaukau tauna, ia gwau: ‘Idia do hamomokania lasi kuku ania karana ese gorere ia havaradia.’ Ma haida idia gwau, moale karadia haida, loli ania karana o kofi inua karana, hegeregeredia, kuku ania karana danu ese dika ia havaraia lasi. Ma ta ia gwau: “Ena be kuku lalonai nikotin ia noho, to kuku be drag lasi, bona ania karana be ta ese ia hadokoa diba lasi karana lasi.” Kuku kampani ta ena saiens tauna ta ia gwau: “Haida idia gwau, ena be kuku lalonai nikotin be sisina mo to ania taudia ia guidia diba; unai hereva be kerere.”
Komiti be ma idia henanadai, bema kuku be unai bamona lasi, dahaka dainai kuku kampani ese edia kuku ena nikotin idia habadaia toho? Kuku kampani biaguna ma ta ia haere, ia gwau: “Mamina.” Mamina lasi kukuna be dika herea, ani? Ena be sibona ena kampani ena revareva momo amo idia hahedinaraia toana be nikotin ese taunimanima ia guidia, to ena hereva ia haidaua lasi.
Toana be, ena be kuku ese ia hadikaia taudia momo do idia mase, to unai tau bona ma haida ese unai lalohadai do idia dogoatao noho. Lagani 1993 ai, Doketa Lonnie Bristow, American Medical Association Board of Trustees ena seamani, ese kara idauna ia karaia. The Journal of the American Medical Association ia gwau: “Ia ese US ena kuku kampani badadia edia biagudia ia noia, ia ida hospital ena wodi ai do idia raka, kuku ania karana ena anina ta itaia totona—kensa idia abia taudia bona baragi dika taudia ma haida unai. Ta ia ura lasi.”
Kuku kampani idia heagi, idia gwau, gaukara idia davaria lasi taudia idia momo daekau lalonai, edia bisinesi dainai momo ese moni gaukarana idia davaria. Hegeregere, Argentina ai, taunimanima milioni ta be unai bisinesi ai idia gaukara, bona unai dainai ma milioni hani ese moni gaukarana idia davaria. Gavamani momo ese kuku kampani idia lalo-namo henidia, edia takisi monina bada herea dainai.
Kuku kampani ta ese moni momo be orea maragidia ia henidia—toana be unai be ena hariharibada dainai. To unai kampani ena revareva haida ese idia hahedinaraia, unai moni idia henidia badina korikorina be, edia lalona idia ania toho, eleksen neganai do idia durudia totona.
Unai kuku kampani ese danu moni momo be miusiam, sikuli, mavaru oreadia, bona miusiki oreadia ia henidia dainai, unai orea ese idia lalo-namo henia. Unai orea gunalaia taudia ese unai kuku monina idia abia dae, badina be idia dabu momokani. Vanegai, New York City ai, unai bamona oreadia taudia idia daradara, badina be unai kampani ese ia noidia do idia durua, kuku ania karana idia taravatua gwauraia taudia koua totona.
Bona, momokani, kuku kampani mai edia moni momo ese moni be politikol taudia idia henidia, bena idia ese edia siahu idia gaukaralaia, unai kampani edia gaukara idia koua gwauraia taudia koua totona. Gavamani ena dagi bada taudia ese kuku kampani idia durudia. Haida be mai edia sea unai kampani lalonai, eiava idia laloa eleksen neganai idia henidia heduruna badana ena davana do idia henidia be namo.
Idia gwau, U.S. ena palamen tauna ta ese dola 21,000 mai kahana be kuku kampani edia amo ia abia, bena kuku ania karana koua taravatudia idia voutilaia neganai, ena vouti amo ia koudia toho.
Kuku ania momo tauna ta, guna ia be palamen ena memba ta neganai kuku kampani ia durudia dainai moni momo idia henia. Vanegai ia davaria ia be mai ena kensa gorerena, ena gadona, ena baragina, bona ena asena ai. Hari ia lalohisihisi bada, bona ia gwau: ‘Lau be sibogu lau hagorerea dainai, lau laloa lau kavakava.’
Kuku kampani badadia ese edia moni ena siahu amo edia inai taudia idia tuari henidia goadagoada. Idia halasia herevana ta, ura kwalimu sisibalaia herevana, be inai: “Hari Dina be Sigareti. Kerukeru?” Anina be, haida ese kuku idia taravatua kava toho hegeregerena, kafin, bia, bona hambega danu do idia taravatua kava toho.
U.S. Environmental Protection Agency ia gwau edia bamodia edia kuku kwalahuna idia hahodia taudia ese unai amo kensa idia abia diba. Unai kuku kampani ese niuspepa ai unai hereva idia hakoikoia toho, bona kota ai idia heailaia gwauraia. TV program ta ia gwau kampani ta ese nikotin ena bada ia haidaua, ura henia hanaihanai urana habadaia totona. Bena maoromaoro unai kampani ia gwau unai TV kampani ena amo kompensesen dola bilioni 10 be kota ai do ia tahua.
Ena be kuku kampani idia tuari goadagoada, to samanidia herevadia idia momo daekau. Idia hanai laganidia 40 lalonai, kuku ania karana ena dika be nega 50,000 idia tahua lalonai, tahua taudia ese ena dika hamomokanilaia gaudia momo herea idia davaria noho.
Kuku kampani ese unai samani herevadia edena bamona idia haerelaia? Idia gwau, kuku ania taudia haida ese unai kara idia hadokoa, bona unai ese ia hamomokania nikotin ese edia lalona ia guia lasi. To edia namba edia anina be idau. Momokani, America taudia milioni 40 ese kuku idia negea vadaeni. To ma milioni 50 ese idia do ania noho, bona idia 100 100 amo 70 70 idia gwau idia ura do idia hadokoa. Lagani ta ta iboudiai idia milioni 17 ese idia hadokoa toho, to lagani ta ia do ore lasi neganai idia 100 100 amo 90 90 ese idia ania matamaia lou.
U.S. ai, baragi kensa operesen idia abia murinai, kuku ania taudia rua rua amo ta ta ese idia ania lou. Hat-atek idia abia taudia 100 100 amo 38 38 ese idia ania lou, hospital idia do rakatania lasi neganai. Kensa dainai edia gado baubauna ena kahana idia kokia taudia 100 100 amo 40 40 ese do idia ania toho lou.
United States ai memero kekeni badadia milioni momo ese kuku idia ania. Idia hani hani amo toi toi idia gwau, idia hadokoa toho momokani vadaeni to idia kwalimu lasi. Ia hedinarai drag aukadia idia ania memerodia bona kekenidia ese kuku idia ania guna. Unai dala amo kokein idia ania matamaia taudia edia momo ese kuku idia ania guna lasi taudia edia momo be nega 50 ia hanaia. Lagani 13 kekenina ta, kuku ania kekenina, ese unai ia hamomokania, ia gwau: ‘Lau diba kuku be iduara kehoa dragana. Lau diba taudia kahirakahira iboudiai ese kuku idia ania guna, bena gabeai drag idia ania; toi sibona be kuku idia ania guna lasi.’
Kuku mai ena pisi muramurana (tar) sisina be edena bamona? Idia davaria ena dika be bada—badina be nega momo ania tauna ese kwalahu ia hahodia dobu, ena tauanina ese ia ura gauna, nikotin, abia totona, bena ena poisini ese ena baragi ena kahana badana ia hadikaia diba. Badina ma ta be, reana ania karana ia hadokoa toho lasi, badina be ia laloa ia ania kukuna be “dika lasi.”
Nega 2,000 nikotin ena anina idia tahua vadaeni. Idia davaria iena siahu, ania loulou urana havaraia siahuna, bona ena dika danu, be bada herea. Kudou ena marere ia haharagaia, bona rara varovarodia ia koua sisina. Sekeni 7 mo lalonai rara ai ia vareai—hekodo ena haraga ia hereaia. Kwara harana ia haidaua, bena uralaia hemamina ia bada. Haida idia gwau ena siahu unai bamona ese heroin ena be nega rua ia hanaia.
Ena be kuku kampani idia gwau idia diba lasi nikotin be mai ena siahu unai bamona, to toana be nega daudau unai idia diba. Hegeregere, lagani 1983 ai ripoti ta ese ia hahedinaraia kuku kampani ta ena saiens tauna ta ese ia davaria, bita be nikotin idia manadalaia murinai, idia tahua loulou. Kuku kampani ese unai ripoti idia hunia haraga, bena ia hehuni noho ela bona vanegai ia hedinarai.
Momo ese idia gwauraidia dika noho lalonai, kuku kampani idia noho kava lasi. New York City ai The Council for Tobacco Research ese edia hereva ia halasidia. The Wall Street Journal ese ia gwauraia, ia gwau: ‘Nega daudau herea lalonai hereva koikoidia ia halasia.’
Unai orea ese dola milioni momo ia haorea, kuku idia gwauraia dika taudia edia hereva koua totona, to ia gwau sibona ena tahua gaukarana ia karaia unai. Unai ibounai be lagani 1953 ai ia matamaia; Doketa Ernst Wynder, Memorial Sloan-Kettering Cancer Center tauna, ese ia davaria, kuku ena pisi muramurana be bita edia dorudia ai idia dahua neganai, kensa ia havaraia. Bena unai kampani ese unai orea idia haginia, kuku ena dika hahedinaraia gaudia herevadia be sibodia edia saiens herevadia amo do idia hakoikoia totona.
To dahaka dainai unai orea ena saiens taudia edia ripoti be saiens taudia oredia edia amo idia idau vaitani? Vanegai idia hahedinaraia revarevadia ese idia hahedinaraia unai orea ena koikoi be momo. Ena saiens taudia momo be kontraka ese idia koudia bona loea taudia momo ese idia biagudia. Idia davaria kuku garilaia garina be mai ena badina korikoridia. The Wall Street Journal ia gwau, unai orea “sibona ena tahua gaukarana lalonai kuku ena dika idia hahedinaraia negadiai, unai ia laloa lasi o unai gaukara ia hadokoa.”
Taunimanima do ia hadikaia lasi kukuna karaia dalana be lagani momo lalodiai idia tahua hehuni. Unai idia gwauraia hedinarai lasi, badina be idia ura lasi idia hahedinaraia idia diba kuku ese taunimanima ia hagoreredia. Lagani 1979 ai, kuku kampani ta ena loea badana ta ia gwau, namona be unai gaukara do idia hadokoa bona ena revareva do idia hunia, badina be ia be anina lasi.
Lagani momo lalodiai idia karaia gaukaradia ese idia hahedinaraia, nikotin ese ura henia hanaihanai urana ia havaraia, bona kuku ania karana ese taunimanima ia hamasedia. Ena be taunimanima vairadiai kuku kampani ese unai idia gorea, to edia kara amo idia hahedinaraia unai idia diba momokani.
U.S. Food and Drug Administration (FDA) ena gunalaia tauna David Kessler ese ia samanidia, ia gwau: ‘Hari inai negai sigareti haida ai nikotin ena bada idia hahetohoa namonamo, do ia hegeregere, kuku ura henia hanaihanai urana be ania tauna ena lalona ai do ia havaraia totona.’
Kessler ese kuku kampani idia palania gaudia ia gwauraia hedinarai. Kuku idauna idia hatubua gwauraia, ia lalonai nikotin be bada herea. Nikotin be sigareti edia dududia bona edia pepa ai do idia atoa danu. Bona kuku ania tauna ese ena hahodi ginigunana ai nikotin bada do ia abia bena ginigabena ai sisina mo do ia abia. Inai danu, kampani edia revareva ese idia hahedinaraia, amonia muramuradia be kuku ida idia mikisia, nikotin bada be ia amo do ia lasi totona. New York Times ia gwau: ‘Nikotin bada, ia habadaia nega rua hahetohona bamona, be kuku ania tauna ena rara ai ia vareai.’ FDA oreana ia gwau nikotin be uralaia hanaihanai urana havaraia muramurana, bona kuku ia taravatua auka gwauraia.
To gavamani danu be kuku dekenai idia tabekau. Hegeregere, lagani ta ta iboudiai, U.S. ena gavamani ese kuku ena takisi idauidau amo dola bilioni 12 ia gogoa. To unai gavamani ena orea ta, Office of Technology Assessment, ia gwau, kuku ania karana dainai lagani ta ta iboudiai gavamani ese gorere taudia naria bona durua karadia ai dola bilioni 68 ia haorea.
Kuku hoihoilaia oreadia idia heagi, idia gwau idia dainai momo ese moni gaukarana idia davaria. Mavaru bona miusiki oreadia idia durua, bona idia hereva goada, idia gwau kuku ese taunimanima ia hagoreredia lasi. Momokani, unai hereva be unai balun, guna London ataiai idia hadaea gaudia, hegeregeredia. Ita do diba lasi, unai hereva amo do idia kwalimu eiava.
To hari unai kampani badadia ese edia kara korikori idia hunia diba lasi. Dola milioni momo idia gogoa, bona taunimanima milioni momo idia hamasedia, to toana be unai kara ena dika idia laloa lasi.
[Blurb on page 8]
Toana be idia be anina lasi
[Blurb on page 9]
Idia davaria ta ena kuku dainai ma ta ese kensa ia abia diba
[Blurb on page 10]
Nikotin ena siahu be bada herea
[Blurb on page 11]
Milioni idia gogoa; milioni idia hamasedia
[Box on page 10]
Tahua Gaukaradia 50,000 amo Dahaka Idia Davaria?
Kuku ania karana ena anina idia tahua taudia ese idia davaria gaudia haida be inai:
BARAGI KENSA: Unai gorere dainai idia mase taudia 87 pesen be kuku ania taudia.
KUDOU GORERENA: Kuku ania taudia momo ese kudou gorerena idia abia diba.
RATA KENSA: Dina ta ta ai kuku 40 o ma haida danu idia ania hahinedia momo ese rata kensa idia abia diba.
TAIA KUDIMA: Kuku idia ania hahinedia edia beibi idia kamonai namonamo diba lasi.
SUGA GORERENA: Suga gorerena taudia bema kuku idia ania, unai amo edia nadinadi idia hadikaia diba, bona edia matadia idia dika idia lao haraga.
BOGARAU KENSA: Tahua gaukaradia rua amo taunimanima 150,000 bamona idia tahudia neganai, idia davaria kuku ania karana ese bogarau kensa ia havaraia.
LAGATUNATUNA: Haida edia kuku kwalahuna ese maragidia edia gorere ia habadaia diba.
ANIA URANA: Guna idia rogorogo neganai kuku idia ania hahinedia momo edia natudia kekenidia ese idia ania.
LUKIMIA: Toana be kuku ania karana ese mailoid lukimia gorerena ia havaraia.
EKSASAIS BERODIA: U.S. Army ena ripoti ta ia gwau kuku ania taudia idia eksasais negadiai momo be bero idia abia.
DARANA: Ta ese nikotin momo ia ania neganai, ena darana ia gaukara namonamo be auka.
LALO-METAU: Doketa ese gau haida idia tahua noho, unai gau ese idia hahedinaraia kuku ania karana ese lalo-metau bada bona kavakava ia havaraia diba.
SIBONA ALAIA: Sibodia idia alaia sista taudia edia momo idia duahia neganai, idia davaria idia momo be kuku ania taudia.
Ena dika ma haida be inai: Kensa be udu, gado baubau, gado, boga, bogarau, posi, nadinadi, bona beibi pusena uduna ai ia havaraia; ia dainai strouk, hat-atek, baragi goreredia metaudia, rara goreredia, boga ena lalona totodia, bona suga gorerena idia vara, natu havaraia siahuna ia ore, beibi idia vara neganai idia maragi herea, turia idia manoka, bona taia idia toto. Inai danu, lahi ese ruma, hotel, bona hospital ia gabua badina badana be kuku ania karana.
[Box on page 12]
Kwalahu Lasi Kukuna Danu be mai Ena Dika
Snaf kuku bisinesi ai, dola bilioni ta mai kahana idia gogoa. Ena kampani badana ese edia mamina ia hagaihoa gaudia amo taunimanima momo ia veridia. To edia mamina dainai edia lalona be nega kwadogi mo idia hegeregere. Unai kuku kampani ena seamani gunana ta ia gwau: “Matamana ai momo be ia hagaihoa gaudia idia ania, to gabeai [mamina auka gaudia] idia ania.” Idia heagilaia, idia gwau ia be “Gau Goadana, Goada Taudia Edia” bona “Ia Hamoaledia.”
The Wall Street Journal ese unai kampani ena kara ia sivarailaia, ia gwau unai kampani ia gwau ‘nikotin ena bada ia haidaua lasi.’ Journal be ma ia gwau, unai kampani ena kemisi taudia gunadia rua idia gwau, “ena be kampani ese nikotin ena bada ia haidaua lasi, to idia iusilaia taudia edia tauanidia ai ia vareai nikotin ena bada ia haidaua.” Ma idia gwau, muramura idauidau be snaf ida idia mikisia, ‘nikotin momo do ia halasia totona.’ Journal be ma ia gwau: ‘Haida idia laloa snaf be gauaia kukuna hegeregerena, to snaf be idia utua maragimaragi kukuna, iusilaia taudia ese idia gauaia lasi to idia topoa mo. Sisina idia abia, bena edia uduna ai idia udaia, edia vahana bona edia maona padadiai. Edia malana amo idia hamarerea, bona nega ta ta idia kanudi.’
Iusilaia matamaia taudia totona idia karaia kukuna ese ena nikotin sisina mo (7 ela bona 22 pesen) ia halasia, rara ai do ia vareai totona. Kuku auka hereana idia iusilaia matamaia taudia haida be ia dainai idia mumuta. Kampani ese idia utua maragimaragi, tatau “korikoridia” edia. Ena nikotin momo (79 pesen) be rara ai ia vareai haraga diba. United States ai, memero edia lagani be 9 bamona neganai, snaf kuku idia iusilaia matamaia. Bena gabeai idia daika do ia ura lasi tatau “korikoridia” ida snaf kuku aukadia do ia iusilaia?
Ta ese unai kuku amo ia abia nikotin be bada, sigareti ta amo ia abia nikotin be maragi. Idia gwau, idia iusilaia taudia momo ese kensa be edia uduna ai do idia abia, bona momo herea ese edia gadodia ai do idia abia.
United States ai, uhau ta, guna haisikuli ai spot ai ia kwalimu momokani tauna, be udu kensa dainai ia mase, bena ena sinana ese kota ai kuku kampani ta ia samania neganai, taunimanima momo ese unai kampani idia badu henia. Guna, unai uhau ena lagani be 12 neganai, sou ta ai snaf kuku tini ta idia henia davana lasi, bena gabeai pura ta ta ai tini hani ia haorea. Operesen ta ta ai doketa ese ena malana, ena aukina, bona ena aiona idia ivaia murinai, idia gwau hamauria dalana ta be lasi. Bena unai uhau ena lagani be 19 neganai, ia mase.
[Box on page 13]
Do Oi Hadokoa Dalana
Taunimanima milioni momo, ena be guna nikotin ese ia biagudia, to idia negea vadaeni. Ena be reana nega daudau kuku oi ania, to oi danu ese unai kara dikana do oi hadokoa diba. Hadokoa dalana sisibalaia herevadia haida be inai:
• Namona be inai oi diba guna: Do oi hadokoa murinai, reana emu lalona do ia hekwarahi, do oi badu, emu kwarana do ia giroagiroa bona do ia hisihisi, do oi mahuta namonamo lasi, emu bogana do ia hisihisi, do oi hitolo, do oi ura bada kuku do oi ania, do oi laloa namonamo diba lasi, bona emu tauanina do ia heudeheude. Momokani, unai be dika, to dina haida murinai, emu tauanina ai nikotin do ia ore neganai, unai ibounai be metairametaira do ia ore ia lao.
• Bena emu lalona ai do oi tuari badabada matamaia. Guna, emu tauanina ese nikotin ia ura henia bada sibona lasi, to emu lalona ese ia manadalaia danu. Guna dahaka oi karaia neganai kuku oi tahua be mani oi laloa, bena emu kara oi haidaua. Hegeregere, bema guna oi be vaia aniani murinai kuku oi ania, oi toreisi haraga bena oi raka loaloa o disi oi huridia.
• Lalo-hekwarahi o ma gau ta dainai emu ura be bada neganai, mani oi laloa, unai ura be miniti 5 lalonai do ia ore. Namona be oi hegaegae, revareva ta do oi torea, eksasais do oi karaia, o aniani namona sisina do oi ania. Guriguri ese oi do ia durua bada, unai ura do oi koua totona.
• Bema oi lalohisihisi badina be oi kwalimu lasi, namona be oi boga-auka. Gau badana be do oi kwalimu toho loulou.
• Emu tauanina do ia bada garina bema oi gari, mani oi laloatao, unai ena dika be maragi, to kuku oi negea ena namo be bada. Reana namona be au huahuadia o uma anianidia do oi atoa hegaegae. Bona ranu momo oi inua.
• Kuku ania karana hadokoa be idau bona dadaraia hanaihanai be ma idau. Do oi dadaraia negana ena daudau oi laloa guna—dina ta, pura ta, hua toi, ela bona hanaihanai.
Iesu ia gwau: “Oiemu dekena tauna do oi ura henia, oi sibona oi ura henia bamona.” (Mareko 12:31) Emu dekena tauna lalokau henia totona, kuku oi rakatania. Oi sibomu lalokau henia totona, kuku oi rakatania.—Hereva ta ladana “Keristen Lalohadai Kuku Ania Karana Dekenai” danu oi itaia; ia be Noga!, Issue Number 1/1990 lalonai, rau 11-14 ai.