Dagedage Besena Asuria—Basileia Badadia Iharuana
Idau negai Asuria pavapavadia edia ruma lalodiai idia davaria gaudia dainai, do oi diba momokani Bible lalonai idia torea sivaraidia be momokani. Unai gau ese dahaka idia hahedinaraia, bona oi be edena bamona oi lalodia be namo?
ASURIA taudia be dagedage taudia bona tuari idia goadalaia. Edia tano korikori be Mesopotamia ena taora ena mirigini kahana dekenai; unuseni amo edia basileia idia habadaia lao mai edia dagedage ida. Edia sivarai be Bible lalonai idia torea nega momo, badina be idia ese Iuda bona Israel idia tuari henia.
Unai idau negai besena ena sivarai bema ita diba namonamo, unai ese ita do ia durua, Bible ena hereva ena anina ita lalo-pararalaia totona. Asuria taudia edia revareva danu ese Bible ena sivarai bona peroveta herevadia idia hamomokania. To Asuria besena be edeseniai idia matamaia?
Unai bese goadana, sibodia idia torea laulaudia ai idia be mai edia besoso badadia idia hedinarai taudia, be Noah ena tubuna, Asuru amo idia vara. Heberu gado ai “Asuru” bona “Asuria” bona “Asuria taudia” be hereva tamona amo idia gwauraidia. Nimrod ese Nineve bona Kala hanuadia ia haginidia, unai tau be Bible lalonai idia gwauraia “labana tauna mai goadana, Iehova ia inai henia tauna.” Gabeai, unai hanua ruaosi, bona Asuru bona Korasabada danu, be Asuria ena pavapava hanuadia ai idia halaodia.—Genese 10:8-12, 22.
Nahumu ena buka ena hereva ginigunadia be inai: “Hereva metauna Nineve latanai.” Dahaka dainai Asuria ena hanua badana be unai bamona ia gwauraia? Badina be, peroveta tauna Nahumu ena hereva hegeregerena, Nineve be “rara bubua hanuana . . . koikoi bona dadidadi gaudia amo ia honudae.” (Nahumu 1:1; 3:1) Nahumu ena hereva be ia momokani vaitani!
Asuria taudia edia dagedage be bada herea. Edia pavapava rumadia lalodiai idia korodia laulaudia ese idia hahedinaraia, tano momo lalodiai kohu idia dadihaia, hanua idia gabudia bona idia hadikadia ore. Edia pavapava Asurunasiripal ia heagi, ia gwau nadi duna ta be ena inai taudia edia kopidia amo ia koua. Ma ia gwau: “Idia bogaragidia amo lau abidia mauri taudia momo be lahi dekenai lau gabudia . . . Haida edia udu baubaudia, edia taiadia bona edia ima kwakikwakidia lau utudia oho, bona idia momo edia matadia lau kokidia. Senu ta dekenai mauri taudia lau senudia bona senu ma ta dekenai kwara lau senudia.”
Tomadiho ena Siahu
To unai bese taudia ese edia tomadiho idia goadalaia. Idau negai Asuria taudia edia sivarai ia torea tauna ta ia gwau: “Tuari be unai bese ena kara korikori, bona edia hahelaga taudia ese edia lalona idia ania loulou do idia tuari totona. Tuari lalonai idia abia kohudia be hahelaga taudia idia durulaidia . . . Unai dadidadi besena be tomadiho ia goadalaia momokani.”—Ancient Cities, W. B. Wright ese ia torea bukana, rau 25.
Asuria taudia ese edia tomadiho na Babulono amo idia abia. Buka ta ladana The Illustrated Bible Dictionary ia gwau: “Gau momo dekenai Asuria ena tomadiho be Babulono ena tomadiho hegeregerena; ena tomadiho be unai tomadiho amo ia vara.” Asuria taudia edia toa karaia gauna ta, hari inai negai British Museum lalonai London dekenai idia hahedinaraia gauna, dekenai be edia bese ena dirava Asuru ena laulau ia noho, ia be mai ena kwarana toi. Toi tamona diravadia momo idia tomadiho henidia. Unai dainai, bona edia dagedage bona ala-ala dainai, Bible peroveta tauna Nahumu ia gwau, Dirava momokanina tamona, Iehova, ese Asuria taudia “edia davana ia henidia noho, bona . . . ia badu henidia noho.”—Nahumu 1:2.
Nineve hanuana idia hamorua neganai, idia hadikaia ore momokani dainai, lagani handred momo lalodiai taunimanima ese ena gabu idia laloaboio. Guna taunimanima haida ese Bible idia kirikirilaia, idia gwau unai hanua be guna ia noho lasi. To momokani ia noho! Idia davaria lou, bona unuseniai idia davaria gaudia idia hoalaia bada!
Pavapava Rumadia Badadia Idia Davaria
Lagani 1843 lalonai France ena gavamani ena gwaukau tauna ta ladana Émile Botta be Korasabada dekenai tano ia geia, badina ia laloa idau negai hanuana Nineve be unuseniai do ia davaria. To, ia davaria gauna be idau; gauna be “Saragono, Asuria ena pavapava,” ena ruma mai hairaina, Bible ese Isaia 20:1 dekenai ia gwauraia tauna unai. Guna Bible idia hakoikoia taudia idia gwau Bible ia kerere, badina be ia sibona ese hari pavapava ia gwauraia, idau negai revarevadia oredia ese idia gwauraia lasi. To Saragono be guna ia noho, badina be idau negai gaudia idia geia taudia ese ena ruma mai ena daiutu 200 idia davaria, bona revareva momo herea bona ma gau haida danu. Unai revareva haida be Saragono ena sivarai, Bible lalonai idia torea sivaraidia idia hamomokania. Unai gau idia davaridia negana amo ema bona hari, Saragono ena sivarai idia diba bada, Asuria ena pavapava oredia edia sivarai be idia diba maragi; to iena sivarai haida be idia do diba namonamo lasi.
Bena, lagani 1847 lalonai, Austin Henry Layard ese Senakerib ena pavapava rumana ia davaria Nineve dekenai, unai gabu bona Korasabada edia padana be kilomita 19. Senakerib ese Ierusalem ia tuari henia gwauraia, bona ena ladana be nega 13 Bible lalonai idia torea. Layard ese unai pavapava rumana ena daiutu 71 ia itaia namonamo. Unai ruma lalonai be laulau momo: tuari laulaudia, kwalimu laulaudia, bona tomadiho karadia laulaudia danu.
Hoa gauna badana be inai: Senakerib sibona ena revareva idia davaria—lagani ta ta ia karaia karadia edia sivarai unai, raro latanai ia torea. Unai revareva ta be Oriental Institute of the University of Chicago dekenai ia noho, bona ma ta, ladana Taylor Prism, be British Museum dekenai ia noho.
Unai revareva ese dahaka idia hahedinaraia? Idia hahedinaraia, unai bese taudia edia sivarai Bible lalonai idia torea be momokani vaitani—Asuria ena pavapava edia ladadia danu idia torea maoromaoro!
Asuria ena Pavapava Haida
Reana unai idau negai pavapavadia edia ladadia oi daradaralaia, to namona be idia 7 edia sivarai oi dibaia, badina be idia karaia karadia haida be mai anina Bible ena sivarai lalonai.
Salmanesere Ihatoina be ena tamana Asurunasiripal murinai ia lohia. Iena gau ta ladana Black Obelisk, Nimrud (Kala) dekenai idia davaria bena British Museum lalonai idia hahedinaraia gauna, ena laulau ta lalonai Israel ena pavapava Iehu ia hedinarai, Asuria ena pavapava ena oda dainai moni bona kohu ia henia, reana unai be ena hesiai tauna ta amo ia henia.—Hanua Pavapavadia Iharuana 10:31-33 ese ia gwauraia karadia be inai sivarai ida mani oi hahegeregerea.
Unai murinai, lagani 844 B.C.E. bamona ai, Dirava ese peroveta tauna Iona ia siaia Nineve dekenai, hanua taudia do ia hadibadia Iehova ia hamasedia ore gwauraia. Hanua taudia idia helalo-kerehai dainai, unai bamona ia kara henidia lasi. Ena be ita diba lasi daika be Nineve ena pavapava unai neganai, to ita diba unai nega lalonai Asuria taudia idia tuari momo lasi.
Tiglata-pilisere Ihatoina (ena ladana ma ta be Pul), Asuria ena pavapava, edia ladadia be Bible lalonai idia torea taudia ginigunana be ia. Menaheme ena lohia negana lalonai ia mai ena tuari oreana be Israel basileiana lalonai idia vareai. Bible ia gwau, Menaheme ese siliva talent 1,000 ia henia, do ia raka oho totona.—2 Hanua Pavapavadia 15:19, 20.
Tiglata-pilisere sibona ena revareva, Kala dekenai idia davaria gaudia, lalodiai inai Bible sivaraina ia hamomokania, ia gwau: “Lau ese moni . . . Samaria tauna Menaheme amo lau abia.”
Samaria Ia Moru
Asuria taudia mo sibodia lasi, to guba bona tanobada ia havaraia Diravana, Iehova danu ese Samaria bona Israel basileiana mai ena iduhu 12 ia badu henidia. Iehova tomadiho henia karana idia rakatania vadaeni, bona Baal idia tomadiho henia mai edia lebulebu karadia momo ida. (Hosea 2:13) Ena be Iehova ena peroveta taudia ese idia hadibadia loulou, to idia helalo-kerehai lasi. Unai dainai Iehova ese ena lauma amo peroveta tauna Hosea ia hasiahua, inai hereva do ia torea totona: “Samaria bona ena pavapava edia regerege do idia hadokoa, idia kwaidua au rigina maragina ta ranu kopina dekenai bamona.” (Hosea 10:7; 2 Hanua Pavapavadia 17:7, 12-18) Bible ia gwau Asuria taudia ese Israel unai bamona idia kara henia—bona Asuria taudia edia revareva ese unai hereva idia hamomokania.
Salmanesere Namba 5, Tiglata-pilisere murinai ia lohia tauna, mai ena tuari oreana ida be Israel Basileiana lalonai idia vareai, bona ena hanua badana Samaria mai ena magu aukadia idia koua hegege, bena idia tuari henia. Lagani 3 murinai, Iehova ena peroveta taudia edia hereva hegeregeredia, Samaria ia moru (740 B.C.E. lalonai).—Mika 1:1, 6; 2 Hanua Pavapavadia 17:5.
Saragono Iharuana be Salmanesere murinai ia lohia, bona reana ia ese Samaria halusia karana ia hagugurua, badina be idia gwau iena lohia laganina ginigunana lalonai unai hanua ia moru. Bible ia gwau, Samaria ia moru murinai Asuria ena pavapava ese “Israel taudia na Asuria dekenai ia laohaidia.” (2 Hanua Pavapavadia 17:6) Asuria revarevana ta, Korasabada dekenai idia davaria, ese unai ia hamomokania. Ia dekenai Saragono ia gwau: “Lau ese Samaria lau tuari henia bona lau halusia, bena hanua taudia 27,290 lau hakaudia oho.”
Bible be ma ia gwau, Israel taudia ia laohaidia murinai, Asuria ena pavapava ese taunimanima na idau tanodia amo ia mailaidia, “Samaria hanuadia dekenai ia hanohodia, Israel taudia edia gabu ai; bena idia ese Samaria idia abia, bona ena hanua idia noholaidia.”—2 Hanua Pavapavadia 17:24.
Asuria revarevadia ese unai danu idia hamomokania, a? Oibe, Saragono sibona ena revareva, gau ta ladana Nimrud Prism dekenai ia torea, be inai: “Samaria hanuana lau haginia lou . . . Lau sibona egu imana amo lau abia tanodia amo lau mailaidia taudia be ia lalonai lau vareailaidia.”—Illustrations of Old Testament History, R. D. Barnett ese ia torea, rau 52.
Iehova ese Ierusalem Ia Hamauria
Senakerib, Saragono ena natuna, ia murinai ia lohia tauna, be Bible idia stadilaia taudia idia diba momo. Lagani 732 B.C.E. lalonai hari pavapava ese tuari oreana badana ia hakaua lao, Iuda basileiana idia tuari henia totona.
Bible ia gwau: “Senakerib, Asuria ena pavapava, ese Iuda hanuadia mai magudia iboudiai ia tuari henidia bona ia abidia.” Ierusalem ena pavapava Hesekia ia gari dainai, ia ese “hereva na Asuria ena pavapava dekenai ia siaia, Lakisi dekenai,” ia gwau moni momo do ia henia, do ia raka oho totona.—2 Hanua Pavapavadia 18:13, 14.
Senakerib be Lakisi dekenai ia lao sivaraina be ia ese ia hamomokania, a? Oibe! Unai hanua ia tuari henia neganai idia vara gaudia edia laulau badadia be ena ruma bada hereana lalonai ia hahedinaraia; unai ruma be tano idia geia taudia ese idia itaia namonamo, Nineve dekenai. Unai laulau British Museum lalonai ese Lakisi idia tuari henia neganai idia karaia karadia ia hahedinaraia. Hanua taudia be hanua amo idia raka lasi, edia inai taudia ese idia abidia mauri totona. Idia haida be Senakerib vairanai idia hakaudia hanai. Haida idia hasataurodia. Ma haida be Senakerib, Bible ese ia gwauraia tauna, vairanai idia goru diho. Unai laulau edia revareva be idia gwau: “Senakerib, tanobada ena pavapava, Asuria ena pavapava, be nímedu-terona ta latanai ia helai, Lakisi amo idia abia kohudia ia itaia.”
Bible ia gwau, Asuria ena pavapava ena oda hegeregerena Hesekia ese “siliva talent 300 bona golo talent 30 ia henia.” (2 Hanua Pavapavadia 18:14, 15) Golo bona siliva ia abia sivaraina be Senakerib ese ena revareva lalodiai ia hamomokania, gau tamona ia gwau ia ese “siliva talent 800” ia abia.
Ena be Asuria ena pavapava ese unai moni ia abia, to ena gwaukau taudia idia lao, Ierusalem ena magu murimurinai idia gini bona Iehova Dirava idia gwauraia dika, bona ena hanua helagana hadikaia ore herevana idia gwauraia danu. Unai neganai Isaia be hanua lalonai ia noho; iena amo Iehova ese Senakerib inai bamona ia gwauraia: “Iehova ese Asuria pavapavana inai bamona ia herevalaia: ‘Ia be inai hanua lalonai do ia vareai lasi, eiava diba ta do ia kino henia lasi, eiava mai ena kesi ida hanua vairanai do ia mai lasi, eiava tano be hanua vairanai do ia haboua daekau lasi. Ia mai dalana amo do ia giroa lou; inai hanua lalonai do ia raka vareai lasi.’ ”—2 Hanua Pavapavadia 18:17–19:8, 32, 33.
Iehova be ena gwauhamata hegeregerena Senakerib ia koua, a? Unai hanuaboi lalonai Dirava ese ena aneru amo Asuria taudia 185,000 ia aladia mase! Senakerib ia raka oho bona Nineve dekenai ia giroa lou. Gabeai, ena dirava Nisrok ia tomadiho henia noho neganai, ena natuna rua ese idia alaia mase.—2 Hanua Pavapavadia 19:35-37.
Momokani, hekokoroku tauna Senakerib ese ena tuari taudia be unai bamona idia boio sivaraina be ia heagilaia diba lasi. To iena hereva ita laloa be namo. Iena revareva, Oriental Institute Prism bona Taylor Prism dekenai ia torea, be inai: “Hesekia, Iuda tauna, be ia ura lasi lau henia gwauraia madunana do ia huaia. Lau ese ena hanua aukadia mai magudia 46 bona idia kahirakahira dekenai idia noho hanua maragidia momo herea lau tuari henidia, bena lau abidia . . . Ia be Ierusalem, iena noho gabuna, lalonai lau koua, manu ta be bosea ta lalonai idia koua bamona.” Senakerib be ma ia gwau, “Lauegu lohia siahuna ena hagaria hairaina” ese Hesekia ia halusia. To ena be ia gwau “hanua aukadia” bona hanua maragidia ia abia, to ia gwau lasi Hesekia ia abia mauri eiava Ierusalem ia abia. Badina be dahaka? Badina be, Bible ese ia hahedinaraia hegeregerena, Ierusalem abia totona ia siaidia tuari taudia momo, ena goada herea taudia unai, be Dirava ese ia hamasedia dainai!
Esarahadon, Senakerib ena natuna ta, ia murinai ia lohia tauna, be Bible lalonai idia gwauraia nega toi—Hanua Pavapavadia Iharuana, Esera, bona Isaia lalodiai. Bible ia gwau Asuria taudia ese Iuda ena pavapava Manase idia abia mauri. Tano geia taudia ese Asuria revarevana ta idia davaria, ia dekenai “Manase Iuda ena pavapava” bona ma pavapava haida, Esarahadon ena oda dainai moni idia henia loulou taudia, edia ladadia idia torea.—2 Sisiga 33:11.
Asurubanipal, Esarahadon ena natuna; haida idia laloa “lohia badana bona hereadaena Osonopara,” Esera 4:10 dekenai ia gwauraia tauna, be ia. Ia ese Asuria Basileiana ia habadaia momokani.
Basileia Badana ta Ia Ore
Asuria ena kara dika dainai, Iehova ia gwau do ia hadikaia ore. Iehova ena peroveta tauna Nahumu ia gwau, ena hanua badana Nineve ena magu be “sinavai ikoukoudia” dekenai do idia hamakohia bona pavapava ena ruma do idia hadikaia ore. Ma ia gwau siliva bona golo do idia dadihaia, hanua do idia hadikaia ore, bena taunimanima do idia gwau: “Nineve idia hadikaia vadaeni! Daika ese do ia taitailaia?”—Nahumu 2:6-10; 3:7.
Unai danu be ia vara a? Nineve idia halusia taudia edia haere mani oi laloa. Lagani 632 B.C.E. lalonai Babulono taudia bona Mede taudia ese Asuria ena hanua badana ena davana idia henia. Babulono ena revareva idia gwau: “Hanua bona dubu edia kohu momo herea idia abia oho bona hanua idia hadikaia ore.”
Hari inai negai unai hekokoroku hanuana ena gabunai tano senudia badadia rua sibodia idia noho. Idia hahedinaraia, hekokoroku besena mai dagedagena, Asuria bona tanobada besedia oredia danu, ese Iehova ena peroveta herevadia hamomokanidia karana idia koua diba lasi.
[Map on page 27]
(For fully formatted text, see publication)
ASURIA BASILEIANA
Nineve
Babulono
Damasko
Samaria
Lakisi
Ierusalem
ARABIA
AIGUPITO
Davara Badana
[Credit Line]
Based on a map copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel
[Picture on page 28]
King Asurubanipal ese uaina boubouna na laion latadiai ia bubua, ia aladia mase gaudia unai. Inai be Nimrod ena kara bamona, ani?
[Credit Line]
Courtesy of the British Museum, London
[Pictures on page 29]
Asuria laulauna ta, ia lalonai idia ese Iuda hanuana mai ena magu aukana ladana Lakisi idia tuari henia
[Credit Line]
Courtesy of the British Museum, London
Tel Lakisi. Inai hanua Iudea ena diho kahana ai ese ororo gabudia ia naridia ela bona Asuria taudia ese Lakisi idia tuari henia bona idia abia
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Picture on page 30]
Inai laulau lalonai Saragono be lauri kahanai ia gini, Asuria gavamani tauna ta ia vaira henia; reana unai tau be ena natuna Senakerib
[Credit Line]
Courtesy of the British Museum, London