Hahemaoro Maoromaoro be Daika Ena amo Do Ita Abia?
“Tanobada ibounai ena kota naria tauna be kara maoromaoro do ia karaia lasi, a?”—GENESE 18:25,
REANA oi diba vadaeni hahemaoro kerere karadia be momo. Unai bamona karana be momo dainai oi be dahaka oi laloa?
1, 2. Hahemaoro kereredia idia vara dainai taunimanima momo be dahaka idia laloa?
2 Taunimanima haida ese hahemaoro kerere karadia idia lalo-hadailaidia neganai, idia laloa sedira kara maoromaoro Diravana be ia noho lasi. Reana idia gwau idia be agnostic taudia, unai ena anina be idia laloa, taunimanima idia diba lasi Dirava ia noho momokani eiava lasi, bona idia be dala lasi unai diba do idia abia totona. Lagani 1800 murinai Darwin be evolusen ena hahediba ia havaraia bona Thomas H. Huxley ese unai hahediba ia abia dae.a
3, 4. Inai hereva “agnostic” be edeseniai idia abia?
3 To inai tau Huxley be inai hereva “agnostic” be edena gabu amo ia abia? Ia ese ia abia idau negai Keristen loia, aposetolo Paulo ena hereva amo. Taunimanima momo ese iena haroro herevana idia diba. Bona inai hereva be mai anina bada hari inai negai, badina edena dala amo bona edena negai hahemaoro maoromaoro iboudiai totona do ia vara ia hahedinaraia, bona iena amo namo do ita abia dalana ia hahedinaraia danu.
4 Inai hereva “agnostic” (anina be “ita diba lasi”) be aposetolo Paulo ena haroro ta lalonai, ia ese dubu patana ta ia herevalaia, bona ia dekenai inai hereva idia torea: “Ita diba lasi Dirava ena.” Doketa tauna Luka ese unai haroro kwadogina be Aposetolo edia Kara, karoa 17 lalonai ia torea. Unai karoa ese Paulo be Atena dekenai ia noho ena badina ia hahedinaraia guna. Mani (rau X) ena maua dekenai, Luka ena hamatamaia hereva bona Paulo ena haroro hereva ibounai oi duahia diba.
5. Paulo ese Atena taudia ia haroro henidia neganai unai gabu be edena bamona? (Ta ese Kara 17:16-31 ia duahia.)
5 Paulo ena hereva be mai anina bada unai dainai namona be ita laloa namonamo. Ita be hahemaoro kereredia edia nega lalonai ita noho, to Paulo ena haroro amo gau momo ita diba. Guna, namona be Paulo ena sivarai Kara 17:16-21 ita laloa, Paulo ia haroro gabuna be edena bamona. Atena taudia idia heagi, badina be sikuli badana be edia hanua lalonai ia noho, bona guna aonega taudia Socrates, Plato, bona Aristotle be iniseniai hahediba idia karaia. Danu Atena taudia ese tomadiho karana idia goadalaia. Unuseniai, Paulo ese kaivakuku idauidau ia itaia—tuari diravana, Ares o Mars; Dio; muramura diravana, Aesculapius; davara ena dagedage diravana, Poseidon; Atena, Ero bona dirava ma momo.
6. Oi noholaia gabuna dekenai bona Atena dekenai Paulo ia itaia gaudia be idia hegeregere, a?
6 Bema Paulo ese oi noholaia gabuna dekenai ia lao, reana kaivakuku momo do ia itaia, Kerisendom tanodia lalodiai danu, ani? Buka ta lalonai ia gwau: “Greek taudia edia dirava edia adavadia be momo, to India taudia edia dirava edia adavadia be tamona tamona, bona siahu bada idia henia edia dirava hahinedia dekediai . . . dirava idauidau milion momo idia noho bona mauri gaudia bona tubutubu gaudia iboudiai idia naridia.”
7. Idau negai Greek diravadia edia kara be edena bamona?
7 Greek taudia edia dirava momo edia kara be, gau maragidia idia hepapahuahulaidia bona idia sihari kava. Bema taunimanima ese unai kara idia karaia neganai, unai be hemarai gauna dika herea, oibe, tano momo lalodiai unai be taravatu utua karana. Vadaeni, unai dirava edia kara dainai edia hahemaoro karana oi nanadailaia be maoro. To, Paulo ia itaia, Atena taudia ese edia dirava idia lalodia bada. Paulo be diba maoromaoro amo ia honu dainai Keristen tomadihona momokanina ena hahediba herevadia hereadaedia ia gwauraidia matamaia.
Idia Hakala Taudia Aukadia
8. (a) Epikuro taudia edia lalohadai bona idia abia dae gaudia be dahaka? (b) Stoa taudia idia abia dae gauna be dahaka?
8 Iuda taudia bona Greek taudia haida be mai edia ura danu idia kamonai, to Epikuro bona Stoa taudia edia lalohadai be edena bamona? Do oi itaia, dala momo ai edia lalohadai be hari inai negai idia noho taudia edia lalohadai hegeregeredia, sikuli dekenai memero bona kekeni idia hadibadia hegeregerena. Epikuro taudia idia gwau, namona be edia mauri lalonai taunimanima ese moale idia tahua goadagoada. Edia hereva badana be, ‘ita aniani bona ita inuinu, badina be kerukeru do ita mase,’ bona unai hereva idia abia dae dainai, dala maorona bona kara goevana idia laloa lasi. (1 Korinto 15:32) Idia abia dae lasi dirava haida ese guba bona tanobada ibounai idia havaraia; to idia laloa mauri bona guba bona tanobada ibounai idia vara kava. Idia laloa dirava ese taunimanima idia lalodia lasi. Stoa taudia ese aonega idia tahua, bona idia laloa guba bona tanobada lalonai idia noho gaudia bona siahudia iboudiai be nega hanaihanai amo idia noho, idia laloa Dirava ia noho momokani lasi to siahu badana ta ese taunimanima edia mauri ia biagua.
9. Dahaka dainai Paulo ia haroro neganai be ia auka sisina?
9 Epikuro taudia bona Stoa taudia ese Paulo ena haroro edena bamona idia laloa? Atena taudia be idia ura hereva matamatana idia kamonai to idia be hekokoroku taudia danu, bona Paulo danu idia hepapahuahu matamaia. Gabeai, idia ese Paulo be Areo Ororo dekenai idia laohaia. Atena ena maketi kahirakahira dekenai ororo maragina ta ia noho, bona tuari diravana Mars o Areo ena ladana idia henia dainai, ena ladana idia hatoa Mars Ororona o Areo Ororona. Aposetolo edia negai, taunimanima be unai gabu ai idia hebou, kota idia karaia totona. Vadaeni, Paulo be kota ta dekenai idia laohaia, reana Acropolis ororona vairanai idia hebou; unai ororo latanai dubu badana ta, ladana Parthenon, bona ma dubu haida bona kaivakuku haida idia haginidia. Taunimanima haida idia laloa unai neganai Paulo ese dika ia davaria diba, badina Roma taudia ese dirava matamatadia gwauraidia karana idia taravatua. Reana Paulo be Areo Ororona dekenai idia laohaia ena badina tamona be, iena hahediba herevadia ia herevalaia namonamo totona eiava iena hahediba karana ena namo do idia tohoa totona, to herevana, ena haroro idia kamonaia taudia edia lalona do ia ania be auka. Vadaeni, ena mai anina bada herevana do ia gwauraia hedinarai neganai, do ia habadudia eiava lasi?
10. Paulo ia haroro neganai edena bamona aonega dalana ia gaukaralaia?
10 Mani inai oi laloa: Kara 17:22, 23 ese idia hahedinaraia, Paulo ese iena haroro ia hamatamaia neganai, taunimanima ia habadudia lasi bona aonega ia hahedinaraia. Paulo ese edia dirava momo ia gwauraidia neganai idia kamonai taudia reana idia moale badina ia gwau henidia lasi Dirava idauidau idia tomadiho henidia dainai. To idau, ia itaia gauna ta, patana helagana ta unai, ia gwauraia, unai pata be ‘idia diba lasi Diravana ena.’ Idau nega sivaraina amo ia hedinarai unai bamona pata gaudia idia noho, bona unai ese ita ia hagoadaia Luka ena sivarai ita hamomokania totona. Iena haroro do ia hamatamaia totona, Paulo ese unai pata helagana ia gwauraia. Atena taudia ese diba bona aonega idia laloa bada. To idia gwau ‘idia diba lasi’ (Greek gado ai, aʹgno·stos) diravana ta ia noho. Vadaeni, idia laloa Paulo ese unai dirava ia gwauraia hedinarai be namo. Ta ese unai bamona lalohadai do ia maumauraia diba lasi, ani?
Dirava Ita Dibaia Diba Lasi A?
11. Paulo be dahaka ia gaukaralaia idia hakala taudia ese Dirava momokanina idia laloa totona?
11 Unai ‘idia diba lasi Diravana’ be edena bamona? Inai “Dirava” ese tanobada bona idia noholaia gaudia iboudiai ia havaradia. Taunimanima ta ese guba bona tanobada edia noho, tubutubu gaudia bona mauri gaudia edia noho, bona ita taunimanima eda noho ia gorea diba lasi. Guba bona tanobada ibounai lalonai ia hedinarai siahuna bona aonegana ese idia hahedinaraia, aonega bona siahu Diravana ta ese ia havaradia. Idia vara kava diba lasi. Paulo ia harorolaia herevana be mai anina bada iseda nega lalonai.—Apokalupo 4:11; 10:6.
12, 13. Hari inai negai, edena sivarai ese Paulo ia harorolaia herevana ia hamomokania?
12 Vanegai, guba gaudia ia tahua England tauna, Sir Bernard Lovell ena buka ta ladana In the Centre of Immensities lalonai, ia gwau tanobada ena mauri gaudia maragimaragidia be hoa gauna. Bona unai mauri gaudia idia vara kava diba eiava lasi ia herevalaia danu. Ia gwau: ‘Inai mauri gaudia edia lalona gauna maragimaragina ta be do ia vara kava diba lasi.’
13 Guba bona tanobada ibounai mani oi laloa. Guba gaudia idia tahua saiens taudia ese masini idia gaukaralaidia badina idia ura edia matamaia negana idia diba totona. Dahaka idia davaria? Ia torea bukana God and the Astronomers lalonai, Robert Jastrow ia gwau: “Hari ita itaia vadaeni, hisiu, planeti bona guba gaudia ma iboudiai ese Bible ena hereva tanobada ena vara dalana dekenai idia hamomokania.” “Tanobada ena vara dalana ia tahua murinai, aonega ia laloa bada saiens tauna ese ia davaria gauna do ia lalohisihisilaia. Diba ia tahua goadagoada totona, ia hekwarahi bada, ta ese ororo badana ia hanaia totona ia hekwarahi bada hegeregerena. Iena hekwarahi ia ore neganai, ia davaria, havaraia Diravana idia abidadama henia taudia momo ese lagani momo gunanai unai diba idia davaria vadaeni.”—Salamo 19:1 itaia.
14. Paulo ia gwau Dirava be taunimanima idia haginidia dubudia lalonai ia noho lasi, dahaka ese unai ia hamomokania?
14 Unai amo ita diba, Paulo ena hereva Kara 17:24, 25 lalonai be ia maoro. Siahu Diravana, “tanobada bona ena lalonai noho gaudia ibounai ia karaia Diravana” ese guba bona tanobada ibounai ia hereaia. (Heberu 3:4) Unai dainai, taunimanima haida edia lalohadai be ia kerere; idia laloa Dirava be taunimanima ese idia haginidia dubudia sibodia ia noholaidia diba, unai haginia taudia haida be Dirava ‘idia diba lasi’ taudia. Unai hereva be mai anina bada unai sikuli bada Atena taudia dekenai; reana unai negai idia ataiai tanona dekenai idia noho dubu momo idia itadia noho.—1 Hanua Pavapavadia 8:27; Isaia 66:1.
15. (a) Dahaka dainai Paulo ia haroro neganai idia hakala taudia be edia Atena diravana idia laloa? (b) Dirava be Henia tauna dainai, dahaka ita laloa be maoro?
15 Paulo ena haroro idia kamonai henia taudia be Acropolis ororona dekenai, edia dirava hahinena, Atena, ena kaivakuku ta idia tomadiho henia. Idia tomadiho henia kaivakukuna, Atena ena, Parthenon lalonai be golo bona elefante doana amo idia karaia gauna. Atena kaivakukuna ma ta ena lata be mita 21 bona davara kahana amo idia itaia diba. Idia gwau, Atena Polias kaivakukuna be guba amo ia moru, bona nega momo taunimanima ese dabua matamatana namona ta idia mailaia iena. To, bema ‘idia diba lasi Diravana’ ese guba bona tanobada ibounai ia karaia, taunimanima ese gau haida idia mailaidia unai Dirava idia naria totona be anina lasi, ani? Ita idia durua gaudia be ita ia henia: iseda “mauri” bona iseda mauri ia durua gauna, “laga,” bona “gau ibounai” danu, dina, medu, bona tano namona, iseda uma gabuna unai. (Kara 14:15-17; Mataio 5:45) Iehova be Henia Tauna, taunimanima be abia taudia. Henia Tauna ese abia taudia edia heduru dekenai ia tabekau lasi!
Tau Ta amo—Iboudiai Idia Vara
16. Taunimanima idia matamaia dalana dekenai Paulo be dahaka ia gwau?
16 Hari, Kara 17:26 lalonai, Paulo ese hereva momokanina ta, hari inai nega lalonai idau bese inai henia karadia taunimanima momo ese idia laloa herevana ta, ia gwauraia; ia gwau, Havaraia Diravana ese “rara tamona dekenai . . . taunimanima bese ibounai ia karaia, bona tanobada ena kahana ibounai do idia noho.” Atena taudia idia laloa edia bese ia vara matamaia dalana ese ma bese iboudiai edia vara matamaia dalana ia hanaia. Unai dainai namona be inai idia laloa namonamo: Taunimanima iboudiai be bese tamona, bona unai be mai ena anina hahemaoro maoromaoro karana dekenai. Genese ena hereva ia gwau tau ginigunana, Adam, be ita iboudiai eda tamana, bona Paulo ese unai hereva ia abia dae. (Roma 5:12; 1 Korinto 15:45-49) Unai hereva be hari inai negai, saiens taudia ese gau momo idia diba negana lalonai, idia hamomokania diba, a?
17. (a) Saiens taudia edia hereva haida bona Paulo ena hereva be edena bamona idia hegeregere? (b) Unai ena anina be dahaka hahemaoro maoromaoro karana dekenai?
17 Saiens taudia haida idia gwau, taunimanima be gabu idauidau ai bona dala idauidau ai idia vara. To, lagani 1988 ai, magasin ta, Newsweek lalonai hereva ta, “Adam bona Eva Idia Tahua Noho” idia torea. Ena be saiens taudia haida ese idia abia dae lasi, to saiens taudia momo edia lalohadai be inai: Idia davaria gaudia ese idia hahedinaraia, taunimanima iboudiai be mai edia tubuna tamona. Idau negai Bible ese ia hahedinaraia ita iboudiai be bese tamona dainai, taunimanima iboudiai ese hahemaoro maoromaoro idia abia be maoro, ani? Ena be ita taunimanima iseda kopina ena kala, iseda huina ena toana, eiava iseda toana ma haida be idauidau, to namona be ita ibounai bese tamona bamona ita idia kara henia maoromaoro, ani? (Genese 11:1; Kara 10:34, 35) To edena dala ai bona edena negai unai hahemaoro maoromaoro ese taunimanima do ia durudia?
18 Siri 26 lalonai, Paulo ese ia hahedinaraia, gau iboudiai ia havaraia Diravana be mai ena ura taunimanima dekenai. Paulo ia diba, Dirava ese Israel besena ia naria neganai, edia noholaia gabuna bona idau bese taudia edia kara idia dekenai ia haganilaia. (Esodo 23:31, 32; Numera 34:1-12; Deuteronomi 32:49-52) Momokani, Epikuro bona Stoa taudia ese Paulo ena hereva idia kamonaia neganai, reana mai edia heagi ida iena hereva ena anina idia sibodia dekenai idia laloa guna. Momokani, idia diba o idia diba lasi be herevana, to Iehova Dirava ese ia gwauraia hidi negana ta, Greek basileiana be tanobada basileia badadia namba 5 ai do ia lao negana, ia perovetalaia guna. (Daniel 7:6; 8:5-8, 21; 11:2, 3) Inai Dirava ese bese badadia ia biagudia diba dainai, namona be taunimanima ese ia idia diba, ani?
19. Dahaka dainai Kara 17:27 dekenai Paulo ia gwauraia herevana ita abia dae be maoro?
19 Danu, Dirava ese dala ia kehoa, ia do ita diba totona. Ia ita diba dalana ta be ita bona Atena taudia ia henia. Roma 1:20 ai Paulo ia gwau: “Dirava ese tanobada ia karaia negana ia mai bona harihari, taunimanima idia kamonai diba Dirava ena siahu be ia doko diba lasi, bona danu idia diba ia sibona be Dirava momokani. Inai bamona idia diba, badina be edia matana dekenai Dirava ese ia karaia gaudia ibounai idia itaia vadaeni. Inai gaudia idia itaia dainai idia be Dirava ena hunia gaudia idia kamonai diba danu.” Bema ita ura ia ita davaria bona ia ena kara ita diba, vadaeni Dirava be ita amo ia daudau lasi.—Kara 17:27.
20. Dahaka dainai ita gwau diba, “ita mauri, ita marere bona ita noho” Dirava ena siahu dainai?
20 Kara 17:28 ena hereva hegeregerena, namona be Dirava ita laloa bada, bena unai ese ita do ia doria, Dirava do ita tahua totona. Dirava ese mauri be ita ia henia. Momokani, iseda mauri be au ta ena mauri bamona lasi. Ita bona animal momo ita loaloa diba. Unai dainai ita moale bada, ani? To Paulo ese hereva ma haida danu ia gwauraidia. Ita be mai eda aonega bona mai eda lalona. Dirava ese iseda harana be ita ia henia dainai, ita laloa diba, bona dala maorodia (hegeregere hahemaoro maoromaoro karadia) ita lalo-pararalaidia diba, bona ita ese gabeai idia mai gau namodia ita ura henidia diba—oibe, Dirava ena ura ia guguru negana ita naria diba. Paulo ia diba Epikuro bona Stoa taudia ese iena hereva do idia abia dae haraga lasi. Ia durudia totona, Paulo ese idia diba bona idia matauraidia ane torea taudia haida edia hereva ia gwauraia lou. Paulo ia hereva hegeregerena, idia gwau: “Badina be ita danu be iena natudia.”
21. Ita be Dirava ena natudia dainai, dahaka ita karaia be namo?
21 Bema taunimanima idia abia dae ita be Dirava ena natudia, unai diba hegeregerena idia raka be maoro. Paulo ia gari lasi dainai ita hanamoa be namo. Ia be Acropolis kahirakahira dekenai ia gini ia haroro totona. Ia gwau, taunimanima ese idia karaia kaivakukudia iboudiai, Parthenon dekenai idia haginia kaivakukuna, golo bona elefante doana amo idia karaia gauna danu, be iseda havaraia Diravana ese ia hereadia vaitani. Bema Paulo ena hereva ita abia dae namona be ita iboudiai ese inai ita abia dae danu: Taunimanima ese hari inai negai idia gaukaralaidia mauri lasi kaivakukudia ta be Dirava hegeregerena lasi.—Isaiah 40:18-26.
22. Hahemaoro maoromaoro abia totona, dahaka dainai ita helalo-kerehai guna be gau badana?
22 Bema taunimanima ta ia gwau unai ia abia dae momokani, to ena mauri dalana ia haidaua lasi, unai be hegeregere lasi. Paulo ese siri 30 lalonai unai ia hahedinaraia, ia gwau: “Dirava ese taunimanima edia diba lasi negana [idia laloa Dirava be kaivakuku ta bamona negana], ia laloa lasi, to harihari ia ese taunimanima ibounai gabu ibounai dekenai ia hamaoroa, ia gwau, ‘Umui emui lalona umui giroa.’ ” Paulo ese unai hereva dokona ia hamatamaia neganai, idia hoalaia gauna ta ia gwauraia—helalo-kerehai! Bema Dirava ena amo hahemaoro maoromaoro ita tahua, gau badana be ita helalo-kerehai. Unai anina be dahaka do ita karaia? Bona Dirava ese dahaka do ia karaia taunimanima iboudiai ese hahemaoro maoromaoro do idia abia totona?
[Footnotes]
a Hari, taunimanima momo hegeregeredia, Huxley ia itaia Kerisendom lalonai hahemaoro kerere momo idia noho. Taunimanima be Dirava idia diba lasi (agnosticism) ena sivarai ia torea, bona ia gwau: “Bema ita lalo-parara momokani . . . do ita diba kara kerere bona hisihisi havaraia karadia, koikoi, ala-ala, bona taunimanima edia mauri taravatudia utua karadia, be idau nega amo ia mai hari Keristen besedia lalonai idia vara, bona do ita gari dikadika.”
Oi Haere Diba?
◻ Paulo ia lao neganai Atena taudia edia tomadiho be dahaka, bona hari inai negai edena bamona ia hegeregere?
◻ Edena dala idauidau dekenai ia hedinarai Dirava be bada, to Paulo ena negai Atena dekenai idia tomadiho henidia kaivakukudia idia bada lasi?
◻ Dahaka dainai ita gwau Dirava ese taunimanima iboudiai ia havaradia dalana ena badina ese ia hahedinaraia namona be hahemaoro maoromaoro do ita abia?
◻ Dirava be bada taunimanima idia diba neganai namona be dahaka do idia karaia?
18. Paulo ia hahedinaraia Dirava be mai ena ura taunimanima dekenai, ena hereva ena badina be dahaka?
[Box on page 18]
Hahemaoro Maoromaoro Iboudiai Totona—Kara, Karoa 17
“16 Paulo ese idia ruaosi dekenai ia naria noho Atena dekenai, ia itaia kaivakuku ese inai hanua idia hahonua momokani, bona iena lalona ia hisihisi bada herea. 17 Inai dainai ia lao dubu, Iuda taudia bona Dirava idia gari henia taudia danu ia herevahereva, bona hoihoi gabuna lalonai danu, dina ibounai ia lao, unuseni ia davaria taudia dekenai ia herevahereva. 18 Bona Epikuro ena orea taudia bona Stoa ena orea taudia haida Paulo danu idia hepapahuahu. Haida idia gwau, ‘Inai hereva kava tauna be dahaka ia gwauraia noho?’ Ma haida idia gwau, ‘Sedira ia be idau dirava haida ia gwauraia.’ Inai bamona idia hereva badina be Paulo ese Iesu ena Sivarai Namona bona ena toreisi lou ia harorolaia noho. 19 Vadaeni, idia ese Paulo idia hakaua lao Areo Ororo dekenai. Idia gwau, ‘Ai ura diba inai oi gwauraia hadibaia hereva matamata ena anina be dahaka. 20 Oiemu hereva haida iena mamina be idau ai dekenai, inai dainai anina korikori ai ura diba.’ 21 Badina be Atena taudia ibounai bona idau gabu taudia Atena dekenai idia noho, idia edia kara be dina ibounai hereva matamata idia gwauraia bona idia kamonai. 22 Vadaeni, Paulo ese Areo Ororo huanai ia gini, ia haroro, ia gwau,
“ ‘Atena taudia e, lau itaia vadaeni, dirava idauidau momo umui laloa bada. 23 Badina be umui emui hanua lalonai lau loaloa bona umui emui tomadiho henia gaudia lau itaia neganai boubou patana ta lau davaria, ia latanai revareva inai bamona idia torea, “Ita diba lasi Dirava ena.” Inai dainai, umui diba lasi Diravana to umui tomadiho henia gauna, unai Dirava do lau hadibaia umui. 24 Tanobada bona ena lalonai noho gaudia ibounai ia karaia Diravana be guba bona tanobada ena Lohiabada. Ia be taunimanima edia imana dekenai idia karaia dubu lalonai ia noho lasi. 25 Taunimanima edia imana ese iena gaukara idia karaia lasi, gau ta dekenai ia ogogami bamona, badina be ia sibona ese mauri bona laga bona gau ibounai ia henia noho taunimanima dekenai. 26 Rara tamona dekenai ia ese taunimanima bese ibounai ia karaia, bona tanobada ena kahana ibounai do idia noho. Ia sibona ese edia nega bona edia tano dokona ia gwauraia guna. 27 Inai bamona ia karaia, Dirava do idia tahua totona, bona sedira idia tahua noho lalonai do idia davaria. To momokani, Dirava be daudau lasi ita ta ta dekenai. 28 Badina be, “Ia lalonai ita mauri, ita marere bona ita noho.” Inai be umui emui ane karaia taudia haida idia gwauraia hegeregere, idia gwau, “Badina be ita danu be iena natudia.”
29 “ ‘Vadaeni, ita be iena natuna dainai, namo lasi ita laloa Dirava be golo eiava siliva eiava nadi, diba herea bona aonega taudia edia imana dekenai idia karaia gauna bamona. 30 Dirava ese taunimanima edia diba lasi negana, ia laloa lasi, to harihari ia ese taunimanima ibounai gabu ibounai dekenai ia hamaoroa, ia gwau, “Umui emui lalona umui giroa.” 31 Badina be Dirava ese dina ta ia abia hidi vadaeni, unai dina dekenai iena abia hidi tauna ese tanobada ibounai do ia kota henia mai maoromaoro danu. Bona inai kara Dirava ese ia hamomokania taunimanima ibounai vairanai, unai tau mase dekena amo ia hamauria dainai.’ ”
[Box on page 19]
Guba bona Tanobada Ibounai Ta ese Ia Havaraia
Lagani 1980 lalonai Doketa John A. O’Keefe, NASA (National Aeronautics and Space Administration) tauna ta, ia gwau: “Jastrow ena lalohadai be, hari inai negai guba idia tahua saiens taudia ese idia hahedinaraia vadaeni, lagani 15 bilion ia lao 20 bilion bamona gunanai ta ese Guba bona Tanobada Ibounai ia havaraia. Unai lalohadai lau abia dae danu. . . . Unai lalohadai idia hamomokania gaudia be momo: nadi, guba, bona tanobada ena toana . . . Unai ese lauegu lalona ia veria.”
[Box on page 21]
“Adam bona Eva Idia Tahua Noho”
Unai hereva kwarana henunai Newsweek magasin ena hereva haida be inai: “Tano ia geia saiens tauna, Richard Leakey be lagani 1977 ai ia gwau: ‘Taunimanima be gabu tamona dekena amo idia vara lasi.’ To hari inai negai saiens taudia haida ese iena hereva idia abia dae lasi, . . . Stephen Jay Gould, Harvard saiens tauna ta ia gwau, ‘Bema edia lalohadai be maoro, bona unai lau abia dae vaitani, anina be inai: Ena be taunimanima edia toana be idauidau, to idia iboudiai be bese tamona amo bona gabu tamona dekena amo idia vara matama. Taunimanima iboudiai be bese tamona, unai be guna ai diba namonamo lasi.’ ”—January 11, 1988.