Kaisarea Bona Keristen Taudia Ginigunadia
GUNA, nega sisina ia do noho ema bona Iesu Keriso ia vara neganai, Heroda Badana ese Kaisarea hanuana be kone dekenai ia haginia. Vanegai, tano idia geia saiens taudia ese gau haida be unai gabu dekenai idia davaria. Hari, unai gaudia idia abidia loaloa North America dekenai, do idia hahedinaraidia totona. Idia hahedinaraia gaudia iboudiai edia ladana idia hatoa “King Herod’s Dream” (“King Heroda ena Nihi”).a
Heroda ese Roma pavapava Kaisara Augusto ena lalo-namo ia tahua goadagoada. Unai dainai, unai hanua ena ladana ia hatoa Kaisarea (anina be, “Kaisara ena”) bona unai hanua ena lagatoi vareai gabuna ena ladana ia hatoa Sebasto (“Augusto” Greek gado ai). Heroda ena gaukara taudia ese lagatoi noho gabuna badana idia haginia, ia lalonai lagatoi 100 idia atoa diba, bona dubu badana mai ena kaivakuku badana ia haginia, taunimanima ese do idia gaukaralaia, Roma pavapavana do idia tomadiho henia totona.
Roma ena Gavamani Henunai
Kaisarea be Roma procurator (gavamani taudia) edia noho gabuna ai idia halaoa. Procurator taudia ese Iudea idia biagua. Roma ena politikol taudia bona tuari taudia edia hedikwota be Kaisarea dekenai ia noho. Kaisarea dekenai tuari biaguna Korenelio bona ena “varavara bona iena turana korikori” ese Keristen tomadiho idia abia dae. Idia be Keristen tomadiho idia abia dae idau bese taudia ginigunadia. (Kara, karoa 10) Filipo bona aposetolo Petro be Kaisarea dekenai idia lao. Aposetolo Paulo be ena misinari gaukarana lalonai ia gaukaralaidia lagatoi haida be Kaisarea dekenai idia atoa. Bona lagani 56 C.E. bamona ai, Paulo bona Luka be Filipo ena ruma dekenai idia noho. Filipo be Kaisarea dekenai ia noho, bona ena natu kekenidia hani ese Dirava ena hesiai gaukara idia karaia.—Kara 8:40; 12:18, 19; 18:21, 22; 21:8, 9.
Paulo be Kaisarea dekenai idia abia lao, Roma gavamani tauna Feliki vairanai do ia gini totona. Danu, unuseniai Paulo ese Festo ia hereva henia, ia gwau: “Lau be Kaisara dekenai lau noinoi. Iena kota dekenai lau lao be namo.”—Kara, karoa 23–26.
Kaisarea dekenai Idia Davaria Gaudia Idia Hahedinaraia
Kaisarea gaudia idia hahedinaraia gabuna dekenai oi vareai neganai, Tyche, Kaisarea ena dirava hahinena do oi vaira henia. Ena ladana ena anina be “Laki.” To Kaisarea Keristen taudia ese laki ena dirava hahinena idia tabekau henia lasi, to Dirava momokanina, Iehova, idia tabekau henia. Iesu Keriso, King Heroda ese ia hamasea toho tauna, idia abiadadama henia danu.
Daiutu ma rua lalonai idia hahedinaraia gaudia be, tano idia geia saiens taudia ese Kaisarea gaudia idia davaria dalana bona nega gunanai Kaisarea ena lagatoi noho gabuna idia haginia dalana. Bena, daiutu namba 4 dekenai Kaisarea dekenai idia davaria gauna badana ta ena laulau ia hedinarai. Unai gau be mai ena toretore. Ia sibona ese Roma gavamani tauna, Iesu be ia vairanai ia gini tauna unai, ena ladana ia hahedinaraia. Unai toretore be: “Pontio Pilato, Iudea ena Gavana.”
Danu, unai daiutu lalonai kopa moni maragidia rua idia noho, idia be mai anina bada. Ginigunana, (idibana kahanai) be mai ena toretore, ia gwau: “Siona ena kwalimu laganina iharuana.” Moni iharuana dekenai, ia gwau: “Siona ena hahemauri laganina namba 4.” Saiens taudia idia gwau unai moni rua be lagani 67 C.E. bona 69 C.E. ai idia karaia. Roma tuari oreadia ese Ierusalem idia tuari henia, bena lagani 66 C.E. ai edia biagua Cestius Gallus ese ia abidia oho. Unai murinai, Iuda taudia ese Ierusalem idia abia. Unai hereva “kwalimu” ese unai nega ia gwauraia.
Roma tuari oreadia idia raka oho dainai, taunimanima ese Ierusalem idia heautania diba. Iesu idia abidadama henia taudia idia heau, badina Iesu ia gwau: “Tuari orea ese Ierusalema do idia koua hagegea do umui itaia, vadaeni do umui diba iena dokona ia kahirakahira vadaeni. Unai neganai Iudea dekenai idia noho taudia be ororo dekenai do idia heau lao, bona hanua lalonai idia noho taudia be do idia heau murimuri dekenai, bona gunika dekenai idia noho taudia be hanua dekenai do idia raka vareai lasi.” (Luka 21:20, 21) Reana, unai “kwalimu” monidia idia karaia taudia idia diba lasi, do idia mase!
Lagani 70 C.E. ai Roma tuari oreadia idia giroa mai, Ierusalem idia halusia bona ena dubu badana idia hadikaia ore. Josephus ia gwau, Roma tuari oreadia ese taunimanima milion bona ma haida, Pasova karaia totona Ierusalem hanuana lalonai idia mai taudia unai, be idia alaia mase. Roma jeneral Tito ese ena kwalimu—bona ena tadina Domitian ena vara dinana—ia moalelaia totona, Kaisarea ena gadara gabuna dekenai gadara ta idia karaia. Dibura taudia 2,500 be dagedage animalidia dekenai idia negedia, lahi dekenai idia gabudia, eiava tuari gadara lalodiai idia aladia mase.
Ma daitu ta dekenai Efeso ena rata momo dirava hahinena Artemis (Diana) ena kaivakuku idia haginia. Paulo ena haroro gaukara dainai momo ese kaivakuku tomadiho henia karana idia dadaraia bona Iesu Keriso idia badinaia neganai, unai dirava hahinena idia tomadiho henia taudia hutuma idia dagedage.—Kara 19:23-41.
Idia makohi uro gaudia ese idia hahedinaraia, Keristen taudia ginigunadia edia negai taunimanima be edena gabu ai idia loaloa. Bible ese idia gwauraia hedinarai hegeregerena. Kohu atoa gabuna gunana ta lalonai idia davaria uro gaudia makohidia be inai gabu daudaudia amo idia mai: Yugoslavia, Italy, Spain, bona reana North Africa. Taunimanima idia loaloa daudau dainai, Pentekoste lagani 33 C.E. ai Ierusalem lalonai idia noho taudia be Roma Basileia tanodia daudaudia amo idia mai be hoa gauna lasi. Idia momo ese Ierusalem dekenai sivarai namona be edia gado korikori ai idia kamonaia, idia abidadama, bena bapatiso idia abia. Reana, idia haida be Kaisarea dekenai lagatoi idia guia, bena sivarai namona be sibodia edia hanua dekenai idia abia lao.—Kara, karoa 2.
Ma daiutu ta dekenai, marble nadina badana, lagani 200 C.E. eiava 300 C.E. murinai idia karaia gauna, ia noho. Guna, unai nadi dekenai hahelaga besedia edia orea 24 be lista dekenai idia torea, Ierusalem ena dubu dekenai idia gaukara negadia hegeregeredia. Unai dubu be lagani sinahu momo lalodiai nadi senudia bamona ia noho, to Iuda taudia idia laloa nega sisina murinai do idia haginia lou. Lagani sinahu momo murinai Dirava idia do guriguri henia noho, sibodia edia negai, hahelaga taudia edia orea ese edia gaukara do idia abia lou totona. To unai dubu badana be idia haginia lou lasi. Iesu ese ia perovetalaia vadaeni do idia hadikaia ore. Bona idia do hadikaia lasi neganai, aposetolo Paulo, ia be Iuda tauna ta bona guna ia be Farisea tauna ta, ese ia hahedinaraia Dirava ese unai dubu gunana ena gabu ai gau namo hereana ta ia atoa vadaeni—gauna be, dubu hereadaena, lauma dubuna, Ierusalem dekenai idia haginia gauna ese ia laulaulaia gauna unai.—Mataio 23:37–24:2; Heberu, karoa 8, 9.
Lagani momo lalodiai, tuari dekenai idia kwalimu taudia idauidau haida idia mai bona idia noho nega sisina bona idia lao. Metairametaira, Kaisarea hanuana ena nadi senudia be davara bona tano edia miri henunai idia diho. Unuseniai idia noho ema bona hari inai negai bena saiens taudia ese tano idia geia. Idia davaridia gaudia ese ita idia durua idau negai mauri dalana dekenai bona Dirava ena Hereva, Bible, lalonai ita duahia gaudia dekenai iseda lalo-parara ita habadaia totona.
[Footnote]
a Unai gaudia be inai gabu dekenai idia hahedinaraia vadaeni: National Museum of Natural History Washington dekenai, Natural History Museum of Los Angeles County dekenai bona Museum of Natural History Denver, Colorado dekenai. Dohore, unai gaudia be inai gabu dekenai danu do idia hahedinaraia: Science Museum of Minnesota, Saint Paul dekenai, Boston Museum of Science dekenai bona Canadian Museum of Civilization, Ottawa dekenai.
[Picture on page 24]
Tyche, Kaisarea ena “laki” diravana hahinena
[Picture Credit Lines on page 23]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
Courtesy of the Natural History Museum of Los Angeles County
[Picture Credit Lines on page 24]
Aaron Levin
Israel Department of Antiquities and Museums; photographs from Israel Museum, Jerusalem
Courtesy of the Natural History Museum of Los Angeles County