Heberu Bible Ena Revareva Namona
LAGANI 1947 ai Tadi Gohuna Toretoredia idia davaria, to unai nega vairanai, idia davaria Heberu Bible revarevadia—idia torea negana be lagani 850 bamona ia lao 1099 C.E. ai—kahana maragidia ma haida be idau. Unai be lagani 1000 gunanai bamona. Unai ena anina be lagani 1947 vairanai Heberu Bible revareva idia daradaralaia, a? Bona dahaka dainai idau negai idia torea Heberu revarevadia be momo lasi?
Unai henanadai ginigabena ita laloa guna, otodox Iuda tomadiho lalonai, bema idia itaia Heberu Bible revarevana ta ena toana ia dika idia gaukaralaia daudau dainai, idia be genizah dekenai idia lokaia, unai be kohu atoa gabuna dubu lalonai. Gabeai, idia momo idia lao revareva gunadia idia kokidia bona idia guridia. Iuda taudia be unai bamona idia karaia badina idia ura lasi haida ese edia revareva idia hadikaia eiava idia gaukaralaia kerere. Dahaka dainai? Badina unai revareva lalonai Tetragrammaton ia noho, unai be Dirava ena ladana helagana ena Heberu letadia, Motu gado ai unai ladana be “Iehova.”
“Korona”
Idau negai Heberu revareva be idau negai gauna amo idia torea hanai bona kahirakahira nega iboudiai idia torea maoromaoro. Hegeregere, mai anina bada Heberu revarevana ta ena ladana be Keter, eiava “Korona,” bona gunaguna Heberu Revareva eiava “Taravatu Gunana” ibounai be ia lalonai idia noho. Ia noho daudau hanua maragina, Aleppo, Syria, dekenai hanua taudia momo be Muslim taudia, to Iuda taudia ese dubu gunana momokanina ta dekenai unai revareva idia naria namonamo. Gunaguna, unai revareva be Ierusalem ena Karaite Iuda taudia dekenai idia henia, to gabeai, lagani 1099 dekenai Crusader taudia ese idia abia. Ma gabeai, unai revareva idia abia lou bona Old Cairo, Egypt dekenai, idia abia lao. Lagani 1499 bamona ai ia be Aleppo hanua dekenai ia ginidae bona idia henia ladana be Aleppo Codex. Unai revareva be 930 C.E. ai bamona idia torea, bona taunimanima idia gwau unai Masoretic toretoredia be namo herea korona bamona. Unai be haheitalai namona badina ia hahedinaraia unai Bible revareva idia naria namonamo bona, momokani, ia be Heberu revareva namona.
Hari inai nega lalonai, unai revareva namona idia naria taudia be gau ta ese edia helaga gauna do ia hadikaia garina idia gari, unai dainai idia ura lasi diba tahua taudia ese idia duahia. Ma danu, unai revareva ena rau tamona sibona ena piksa idia abia, unai dainai unai revareva ena kopi ta idia halasia diba lasi idia stadilaia totona.
Lagani 1948 ai, England taudia be Palestine idia rakatania murinai, Aleppo hanua dekenai Iuda taudia idia dagedage henidia. Edia dubu idia araia; unai mai anina bada codex revarevana ia boio bona taunimanima idia laloa lahi ese ia araia. To hoa gauna be inai, lagani ten bamona murinai, unai revareva ena kahana badana ia do noho, hehuni dalana amo Syria dekena amo idia abia lao Ierusalem dekenai! Lagani 1976 ai, unai revareva 500 be kala idauidau dekenai idia printaia bona idia halasidia.
Diba Momo Tauna Ena Gaukara
Dahaka dainai unai revareva be mai anina bada? Badina lagani 930 C.E. bamona ai, ena consonantal buka ginigunana ia hamaoromaoroa bona hereva haridia bona makaia dalana eiava punctuation ia atoa tauna be Aaron ben Asher, Heberu Bible ena revareva idia torea hanai idia hadibaia diba taudia iboudiai amo unai tau ena diba be bada herea. Unai dainai ia be codex revareva namona, bona gabeai iena diba hegeregere lasi toretore taudia be unai revareva idia torea hanai neganai ia karaia gauna idia tohotohoa.
Idia torea revareva ginigunana lalonai folio 300 eiava (rau 760) idia noho bona rau ta ta iboudiai edia kahana be toi bona pepa aukadia eiava parchment dekenai idia torea. Hari ena folio be 294 to Genese ia lao Deuteronomi bukadia edia hereva kahirakahira iboudiai idia noho lasi, bona Rohe-ahu Bukana, Solomon ena Ane, Daniel, Eseta, Esera, bona Nehemia danu idia noho lasi. New World Translation of the Holy Scriptures—Reference Bible lalonai idia gwauraia “Al.” (Iosua 21:37, futnot). Mose Maimonides (ena laulau be inai rau dekenai oi itaia) be idau negai diba tahua Iuda tauna, bona lagani 1100 C.E. bamona ai ia noho, ia gwau Aleppo Codex revarevana be namo herea momokani.a
Lagani 1200 ia lao 1499 C.E. ai, edia imadia amo idia torea hanai Heberu revarevana be Masoretic ruma bese badadia rua amo, Ben Asher bona Ben Naphtali. Lagani 1500 C.E. ai, Jacob ben Hayyim ese revareva ia haboudia Heberu Bible do idia printaia totona, bona murinai lagani 400 lalodiai idia karaia Heberu Bible iboudiai be unai revareva amo idia karaia.
Lagani 1937 ai, nega ihatoina Biblia Hebraica (Heberu revareva idia printaia) neganai, Ben Asher ena hereva idia tahua diba badina unai revareva be Russia dekenai idia naria noho, ena ladana be Leningrad B 19A. Leningrad B 19A be lagani 1008 C.E. ai ia torea. Ierusalem ena Hebrew University idia hegaegae sisina sisina Aleppo Heberu revarevana ibounai danu do idia halasia totona, bona mai anina bada revareva bona gunaguna idia torea Heberu revarevadia, Tadi Gohuna Toretoredia danu do idia halasidia.
Hari ita gaukaralaia Bible revarevana be ia maoro. Dirava ena lauma siahuna ese ia havaraia bona lagani momo herea lalodiai toretore taudia idia torea hanai neganai idia karaia namonamo. Ita diba idia torea namonamo badina lagani 1947 ai Tadi Gohuna kahirakahira dekenai Isaia ena revareva idia davaria, bona unai hereva be Masoretic revarevana dekenai idia hahegeregerea neganai, edia hereva momo lasi be idia idau, ena be Tadi Gohuna Toretoredia idia torea negana murinai lagani 1000 Masoretic Bible idia torea. Ma danu, hari, diba tahua taudia be Aleppo Codex revarevana idia duahia diba dainai, unai ese Heberu Revareva ena hereva ena maoro ia hamomokania. Momokani, “iseda Dirava ena hereva do ia noho ela bona hanaihanai.”—Isaia 40:8.
[Footnotes]
a Lagani momo lalodiai diba tahua taudia haida idia daradara, idia laloa Aleppo Codex revarevana ena hereva dekenai punctuation ia atoa tauna be Ben Asher lasi. To, unai codex revarevana hari idia stadilaia diba dainai, ia hedinarai goevagoeva unai revareva be Maimonides ia gwauraia Ben Asher ese ia hamaoromaoroa gauna.
[Picture Credit Line on page 28]
Bibelmuseum, Münster
[Picture Credit Line on page 29]
Jewish Division / The New York Public Library / Astor, Lenox, and Tilden Foundations