Greece Dekenai “Dirava Ena Dubu Helaga” Bona Kaivakuku Idia Hakapua Tamona, A?
INAI siahu bada dinana ai, idia diaridiari nadi latanai dina ena siahu be bada herea. To, siahu bada ese ororo dorina ai ia noho dubu maragina dekenai idia daekau lao Greek Orthodox dubu idia goadalaia tomadiho laolao taudia hutuma edia ura badana bona lalo-goadana ia hamaragia lasi.
Hahine burukana ta oi itaia, Greece ena daudau kahana amo ia mai, ia hesiku vadaeni to ia hekwarahi do ia raka noho totona. Atai kahana oi itaia neganai, mai ena goada ida ia ura ororo dorina do ia abia tauna ta be mai varahu danu hutuma huanai ena dala ia tahua lao. Bona kekeni matamata ta, ia hisihisi bada bona ena vairana dekenai lalohisihisi toana ia noho, be ena tuidia amo rara ia diho to ia rau noho. Dahaka totona idia hekwarahi? Idia hahelagaia “seint” ena laulau idia itaia, idia guriguri henia, bona dala ia kehoa neganai, idia dogoatao bona kisi henia totona.
Tanobada hegegemadai, “seint” idia tomadiho henia gabudia ai, unai bamona idia vara. Toana be unai tomadiho laolao taudia idia laloa unai kara amo idia be Dirava ese ia abia dae dalana ai ia idia lao henia, unai dainai unai dala amo edia Dirava badinaia karana bona edia abidadama idia hahedinaraia. Buka ta ladana, Our Orthodox Christian Faith, ia gwau: “[“Seint”] hahelagaia karadia ita karaia, bona helaga bona hemataurai ita henia unai helaga taudia dekenai . . . , bona ita totona Dirava vairanai edia guriguri bona edia noinoi bona edia heduru iseda mauri durua gaudia totona ita noia. . . . Hoa karadia idia karaia Seint ita noia . . . iseda lauma bona tauanina gaudia abia totona.” Danu, Roman Catholic Church ena dubu kaunsolo ena hereva hegeregerena, “seint” amo Dirava idia guriguri henia, bona “seint” edia kohu bona edia laulau idia tomadiho henia be namo.
Namona be Keristani tauna korikorina ese “lauma bona momokani dekena amo” Dirava tomadiho henia karana ia lalo bada. (Ioane 4:24) Unai dainai namona be “seint” tomadiho henia karadia be Kerisendom ena tomadiho karadia lalonai vareai dalana ita laloa. Unai tahua karana amo Dirava ia abia dae dalana ai, Ia kahirakahira idia ura lao taudia ibounai ese diba namona do idia abia.
“Seint” Idia Abidia dae Dalana
Keristani Greek Revarevadia lalonai, Keriso ena rara ese ia hagoevaia bona Dirava ena hesiai gaukara do idia karaia bona Keriso ida do idia lohia Keristani taudia ginigunadia ibounai idia gwauraia “helaga taudia,” eiava “seint.” (Kara 9:32, NW; 2 Korinto 1:1; 13:13, NW)a Tatau bona hahine, kongregesen ena ladana bada bona ladana maragi taudia ibounai idia gwauraidia “helaga taudia,” tanobada dekenai idia mauri noho neganai. Idia do mase lasi lalonai Baibel be ia gwauraidia vadaeni idia be seint.
To, lagani 100 C.E. murinai, hereva momokani ia negea Keristani oreana ia tubu neganai, idia ura taunimanima ese Keristani oreana idia ura henia, idia ura ia be kaivakuku tomadiho taudia edia lalona ia veria bona idia abia dae haraga tomadihona ai do idia halaoa. Kaivakuku tomadiho taudia ese dirava momo herea idia tomadiho henia, bona unai tomadiho matamatana be Dirava tamona sibona ia abia dae. “Seint” idia abidia dae karana amo unai lalohadai rua idia hatamonaia diba bona seint ese dirava, dirava bamona taudia, bona gori edia siahu taudia gunadia edia gabu idia abia. Unai ia herevalaia neganai, buka ladana, Ekklisiastiki Istoria, (Ecclesiastical History), ia gwau: “Keristani taudia ai idia lao kaivakuku tomadiho taudia dekenai be ia auka lasi guna idia tomadiho henidia siahu taudia be helaga taudia lalonai idia itaia totona bona guna edia siahu taudia idia henia hemataurai be hari helaga taudia dekenai idia henia matamaia. To, nega momo, unai bamona seint matauraia karadia be kaivakuku tomadiho henia karadia korikoridia ai idia lao.”
Buka ma ta ese Kerisendom lalonai “seint” abidia dae dalana ia hahedinaraia: “Greek Orthodox Church ena seint matauraia karana lalonai, kaivakuku tomadiho dalana ena siahu ita itaia. [Taunimanima] be Keristani taudia ai idia do lao lasi neganai, idia gwauraia Olympia ena dirava edia kara be hari seint dekenai idia henidia. . . . Tomadiho matamatana ena lagani ginigunadia amo, ia idia badinaia taudia ese dina diravana (Phoebus Apollo) ena gabu ai Peroveta tauna Elia idia atoa, unai dirava ena tomadiho gabu gunadia latanai eiava idia kahirakahira ai dubu idia haginidia, nega momo ororo maragidia bona badadia dorina ai, gunaguna Greek taudia ese diari ia henia Phoebus Apollo idia matauraia gabudia ibounai dekenai. . . . Idia ese danu Rami-Hebou kekeni diravana Athena ena gabu ai Virgin Mary idia atoa. Unai dala ai, ena be kaivakuku Athena idia negea, to Keristani tauna ai ia lao kaivakuku tomadiho tauna ese mamina ia abia gau ta ia boio lasi.”—Neoteron Enkyklopaidikon Lexikon (New Encyclopedic Dictionary), Volume 1, rau 270-1.
Lagani 400 C.E. ia kahirakahira vadaeni neganai, Athens dekenai ia vara gauna mani oi tahua. Unai siti taudia momo herea ese kaivakuku idia do tomadiho henia noho. Idia hahelagaia bada karana ta hehunina be Eleusinia ariana, ia be kahana rua ai idia karaia ariana,b lagani ta ta ai February lalonai, Eleusis ena taoni ai, kilomita 23 Athens amo not west kahanai, idia karaia. Athens ena kaivakuku tomadiho taudia be unai aria idia karaia totona Dala Helagana (Hi·e·raʹ Ho·dosʹ) ai idia raka lao. Siti ena gunalaia taudia ese tomadiho gabuna idauna ta idia haginia toho neganai aonega idia hahedinaraia. Unai dala tamona ai, kilomita 10 bamona Athens amo, Daphni ena monasteri idia haginia, kaivakuku tomadiho taudia edia lalona veria totona bona unai kara hehunina lalonai do idia vareai lasi totona. Monasteri ena dubu be Greek taudia edia dirava Daphnaios, eiava Pythios Apollo dekenai idia hahelagaia dubuna ena badina latanai idia haginia.
Kaivakuku tomadiho taudia edia dirava be “seint” tomadiho henia karana danu idia hatamonaia ia hamomokania gauna be Greece ena motumotu ta, Kithira ai, ita davaria danu. Unai motumotu ena atai gabuna ta ai, Byzantine dubu maragidia rua idia noho—ta be “Saint” George dekenai idia hahelagaia, ma ta be Virgin Mary dekenai. Unai gabu ai tano idia geia neganai idia davaria unai be Minoan ena dubu maragina ena gabu, lagani 3,500 gunanai idia gaukaralaia tomadiho gabuna ta. Lagani 700 C.E. murinai eiava lagani 800 C.E. murinai, “Keristani” taudia ese “Saint” George ena dubu maragina be atai dubu maragina latanai idia haginia. Unai be toa karana ta; unai Minoan tomadiho ena gabu badana ese Aegean Sea dekenai idia loaloa bouti ibounai edia heau dalana ia naria. Unai dubu rua be unuseniai idia haginia Our Lady bona “Saint” George edia hahenamo idia abia totona, “Saint” George be “bouti gaukara taudia ia gimaia tauna” “Saint” Nicholas idia hahelagaia dinana ai ia idia hahelagaia danu. Unai gauna ia herevalaia niuspepa ta ia gwau: “Hari inai negai [Greek Orthodox] pris tauna be ororo dekenai do ia daekau lao, gunaguna Minoan pris tauna ia karaia hegeregerena,” tomadiho karadia ia karaia totona!
Greek kaivakuku tomadihona ese hereva momokani ia negea Keristani tomadihona ia hadikaia ena bada ia herevalaia neganai, histori ia tahua hahinena ta ia gwau: “Keristani tomadiho ena badina be kaivakuku tomadihona amo bona lalohadai momo lalonai ia senisi lasi, unai amo ia hamomokania sene karadia idia mase haraga lasi.”
‘Dahaka Ita Tomadiho Henia Noho be Ita Diba’
Iesu be Samaria hahinena dekenai ia gwau: “Dahaka ai tomadiho henia be ai diba. . . . Tomadiho taudia momokani ese mai Lauma bona mai momokani danu Tamana do idia tomadiho henia, badina be Tamana ese unai bamona idia tomadiho henia taudia ia tahua noho.” (Ioane 4:22, 23) Oi itaia mai momokani ida ita tomadiho be gau badana! Unai dainai hereva momokani ena diba maoromaorona do ita abia bona ita ura henia bada momokani negana sibona ai Dirava ese iseda tomadiho do ia abia dae. Keristani tomadiho korikorina ena badina be hereva momokani ai idia haginia be namo, sene karadia bona kaivakuku tomadiho taudia edia kara latanai lasi. Ita diba Iehova be dahaka ia laloa taunimanima ese dala kererena ai ia idia tomadiho henia neganai. Aposetolo Paulo ese Greek ena siti gunana Korinto dekenai idia noho Keristani taudia dekenai inai ia torea: “Keriso bona Satani be edena bamona idia laloa tamona diba? . . . Dirava ena dubu helaga bona kaivakuku be edena bamona idia hakapua tamona diba?” (2 Korinto 6:15, 16) Dirava ena dubu helaga be kaivakuku ida idia hakapua toho karadia ibounai ia inai henia vaitani.
Ma danu, Baibel ia hahedinaraia goevagoeva “seint” amo Dirava guriguri henia karana ia dadaraia. Iesu ena guriguri lalonai, ia hahedinaraia Tamana sibona do ita guriguri henia, badina ena hahediba taudia ia hadibaia: “Unai dainai, inai bamona do umui guriguri: ‘Aiemai Tamana e, guba dekenai oi noho, oiemu ladana do ai hahelagaia.’ ” (Mataio 6:9) Iesu be ma ia gwau: “Dala be lau, hereva momokani be lau, mauri danu lau. Tamana dekenai do idia lao taudia ibounai edia dala ta be lasi, lau sibona. Bema gau ta lauegu ladana dekenai umui noia, lau be do lau karaia.” Bona aposetolo Paulo ia gwau: “Dirava be tamona, Dirava bona taunimanima ia hakapudia tauna danu be tamona. Unai tauna be Keriso Iesu.”—Ioane 14:6, 14; 1 Timoteo 2:5.
Bema ita ura momokani Dirava ese iseda guriguri do ia kamonai, gau badana be iena Hereva ia hahedinaraia dalana amo ia do ita guriguri henia. Iehova ita guriguri henia dalana tamona ia gwauraia neganai, Paulo ia torea: “Badina Keriso Iesu ia mase, to ma ia toreisi lou. Ia be Dirava ena imana idiba kahana dekenai ia noho, bona ita totona Dirava dekenai ia noinoi noho!” “Iesu be mai ena siahu, iena ladana dainai Dirava dekenai idia mai taudia do ia hamauridia. Badina be inai: Iesu ia noho hanaihanai, bona ia ese inai taudia totona Dirava ia noia noho hanaihanai.”—Roma 8:34; Heberu 7:25.
‘Mai Lauma Bona mai Momokani Danu Ita Tomadiho Noho’
Hereva momokani ia negea Keristani tomadihona be lauma dalanai ia goada lasi bona Dirava ena lauma helaga ena heduru ia abia lasi dainai ia hegeregere lasi kaivakuku tomadiho taudia ia veria edia tomadiho koikoina idia rakatania bona Iesu Keriso ia hadibaia gaudia momokanidia idia badinaia totona. Ia ese kaivakuku tomadiho taudia edia lalohadai bona kara ia abia dae badina ia ura taunimanima momo ia veridia, ia ura siahu ia abia bona ia ura taunimanima ese idia abia dae. Unai badina dainai, Keristani taudia goadadia ia havaraia lasi, Dirava bona Keriso ese idia abia dae taudia unai, to tomadiho koikoi taudia, Basileia lalonai idia vareai diba lasi “ava” ia havaraia.—Mataio 13:24-30.
To, hari inai nega dokona lalonai, Iehova ese gaukara badana ia gunalaia tomadiho korikorina hanamoa lou totona. Tanobada hegegemadai Iehova ena taunimanima, edia sene karadia, edia mauri dalana, eiava edia tomadiho be herevana, to idia ura edia mauri bona lalohadai idia haidaua Baibel ena hakaua herevadia hegeregerena. Bema oi ura do oi diba edena bamona “mai lauma bona mai momokani” ida Dirava do oi tomadiho henia, mani oiemu gabu dekenai idia noho Iehova ena Witness taudia dekenai oi lao. Do idia moale bada oi idia durua oiemu darana goadana bona iena Hereva ena diba maorona hegeregerena Dirava ia abia dae dalanai do oi hesiai henia totona. Paulo ia torea: “Unai dainai, lauegu varavara taudia e, Dirava ena bogahisihisi bada herea dainai umui lau noia, emui tauanina umui henia Dirava dekenai. Boubou gauna bamona do umui henia, mai mauri bona mai helaga danu, Dirava umui dekenai do ia moale totona. Inai bamona tomadiho momokani Dirava dekenai umui henia be namo. Inai tanobada taudia edia kara bamona do umui karaia lasi, to Dirava ese emui lalona do ia hagiroa, vadaeni do umui matamata, bona idau momokani. Unai dekena amo Dirava ena ura be do umui diba momokani. Do umui diba edena kara be namo, edena kara Dirava ia ura henia, bona edena kara be goeva momokani.” Bona Kolose taudia dekenai ia gwau: “Unai dainai emui sivarai ai kamonai dinana ia mai bona harihari, guriguri umui dainai ai ruaosi ese ai hadokoa lasi. Dirava ai noia, ia ese iena ura dalana umui dekenai do ia hadibaia, bona Lauma Helaga ena diba bona diari umui dekenai do ia henia. Vadaeni Lohiabada ena ura hegeregerena do umui noho, bona nega ibounai umui ese ia do umui hamoalea. Emui mauri ese kara namodia edia anina do idia havaraia, bona Dirava ena diba bona diari ese umui do idia hatubua daekau.”—Roma 12:1, 2; Kolose 1:9, 10.
[Footnotes]
a Baibel haida ese Greek herevana haʹgi·os idia hahanaia “helaga taudia,” ma haida idia hahanaia “seint.”
b Eleusinia Badana be lagani ta ta ai September lalonai idia karaia Athens bona Eleusis ai.
[Box/Picture on page 28]
Parthenon Idia Gaukaralaia Dala Idauna
“Keristani” Pavapava Theodosius II, Athens ena siti totona oda ia halasidia (438 C.E.), kaivakuku tomadiho karadia bona ariara ia kokia, kaivakuku edia dubu ia koudia. Unai murinai, Keristani dubu ai do idia halaodia diba. Kaivakuku dubu be Keristani dubu ai idia halaoa totona idia karaia karana tamona be, ia lalonai korosi idia atoa idia hagoevaia!
Keristani dubu ai idia halaoa dubu ginigunadia ta be Parthenon. Hanamoa gaukara badana idia karaia, Parthenon be “Keristani” dubu bamona do idia gaukaralaia diba totona. Lagani 869 C.E. amo ia be Athens ena dubu badana. Matamanai idia gwauraia “Aonega Helagana” ena dubu. Reana unai amo taunimanima idia hadibaia loulou unai dubu ena “biaguna” ginigunana, Athena, be aonega ena hahine diravana. Gabeai idia ese “Our Lady the Athenian” dekenai idia hahelagaia. Lagani 800 lalonai Otodoks taudia ese idia gaukaralaia murinai, idia ese St. Mary of Athens ena Katolik dubu ai idia halaoa. Unai bamona tomadiho dalanai Parthenon idia “haidaua” karana idia karaia loulou bona lagani 1400 murinai Ottoman Turk taudia ese edia dubu ai idia halaoa.
Hari loaloa taudia tausen momo ese Parthenon, Athena Parthenos (“Rami-Hebou Kekenina”) ena dubu, Doric dalanai idia haginia Greek taudia edia aonega hahine diravana ena dubu gunana unai, idia vadivadi henia badina ia be Greek taudia edia ruma haginia dalana ena haheitalai namo hereana dainai.
[Picture on page 26]
Daphni monasteri—Athens gunana ena kaivakuku tomadiho henia taudia edia tomadiho gabuna ma ta