Ierusalema, Baibel Negadia ai—Akioleji ese Dahaka Ia Hahedinaraia?
LAGANI 1967 amo, akioleji gaukara badadia momo be Ierusalema ai idia karaia. Taunimanima be akioleji taudia ese idia geia gabudia momo idia lao henidia diba, unai dainai unai gabu haida do ita laloa, bona do ita itaia akioleji ese Baibel ena sivarai edena bamona ia hamomokania.
King Davida Ena Ierusalema
Baibel ese ia herevalaia gabuna ta ladana Siona Ororona, guna Davida ese ena Hanua ia haginia gabuna, ena toana be maragi hari inai negai ena Ierusalema hanuana badana lalonai. Profesa Yigal Shiloh, hari ia mase vadaeni tauna, be guna lagani 1978-85 ai Davida ena Hanua ai tano geia gaukarana ia gunalaia. Idia davaria gauna ta be nadi amo idia karaia magu badana ta, ororo ena ist kahana ai.
Profesa Shiloh ia gwau, unai magu be idaunegai idia karaia magudia badadia ta, ororo tanona koua gauna. Iebusu taudia (Davida be unai gabu ia do abia lasi neganai idia noholaia taudia) ese ruma aukana ta be ia latanai idia haginia. Ma ia gwau, unai magu latadiai idia noho nadi magudia be Davida ese Iebusu taudia edia kohoro gabuna latanai ia haginia kohorona matamatana ena. Samuela Iharuana 5:9 ia gwau: “Davida be unai kohoro dekenai ia noho, iena ladana be, ‘Davida Ena Hanua.’ Davida ese danu unai gabu dekenai hanua ma ia haginia hagegea, unai tano ena maka ena ladana Milo ena lalonai.”
Unai magu badinai be hanua ena idaunega ranu paipadia edia vareai gabudia. Idia haida edia toana be Davida ena nega gaudia edia bamona. Taunimanima haida ese Baibel ena hereva haida, Ierusalema ena ranu ena heau dalana dekenai, idia henanadailaia. Hegeregere, Davida ese ena tuari taudia ia hamaoroa, ia gwau: “Daika be lau danu Iebusu taudia do ita alaia mase? Bema ita ura Ierusalema ita halusia, be hanua ena ranu paipa badana do ita vareai lao, bona paipa do ita badinaia lao, ela bona hanua henunai ita noho, vadaeni do ita daekau mai, hanua lalonai.” (2 Samuela 5:8) Davida ena tuari oreana ena lohia Ioaba be unai bamona ia karaia. Inai hereva “ranu paipa badana” ena anina korikori be dahaka?
Siloam Dadairana, taunimanima momo idia diba gauna, idia henanadailaia danu. Unai dadaira, 2 King Taudia 20:20 bona 2 Sivarai 32:30 ai idia sivarailaia be reana King Hesekaia ena ensinia taudia ese lagani 800 B.C.E. murinai idia geia gauna. Dadaira geia oreadia rua, duduna duduna amo idia geia matamaia taudia, be ihuanai edena bamona idia hedavari diba? Dahaka dainai unai dadaira ena dala idia geia gageva, bena ena lata ese geia dala maoromaorona ena ia hanaia momokani? Idia gaukaralaia lamepadia be dehoro amo idia gabua gaudia dainai, hodahoda be edena bamona ia hegeregere do idia hahodi?
Unai henanadai be magasin ta ladana Biblical Archaeology Review ese ia haerelaia. Ia gwau, unai gabu idia geia neganai tano bona nadi edia toana idia nanadailaia tauna, Dan Gill, be ia gwau: “Davida ena Hanua henunai be karst gabuna badana. Karst idia gwauraia gabuna ena oromana be inai bamona: Tano henunai idia noho nadi gabudia ai, tano ranuna be ia aru lao neganai, ia ese dobu lasi guridia, kohua bona dadaira gagevadia ia havaraia. . . . Davida ena Hanua henunai tano henunai ia aru lao ranuna daladia ai tahua neganai, ai davaria gaudia ese idia hahedinaraia tano ranudia ese idia havaraia guridia be taunimanima ese mai edia diba ida idia habadaia, ranu be hanua lalonai ia aru vareai totona.”
Reana unai ese Siloama Dadairana idia geia dalana ia hahedinaraia. Reana ororo henunai ia noho dadaira gagevana ta idia badinaia. Duduna duduna amo idia gaukara matamaia oreadia be idia noho vadaeni kohuadia idia haidaua diba, dadaira ena dala karaia totona. Bena dadaira idia geia, ranu be Gihona ena ranu lohilohi gabuna amo Siloama Gohuna dekenai do ia aru lao totona. Unai gohu be reana hanua ena magu lalonai. Unai be mai edia diba bada ida idia karaia gaukarana, badina be, ena be dadaira ena lata be mita 533, to duduna ta be sentamita 32 sibona duduna ta henunai.
Diba taudia be lagani momo lalodiai idia abia dae unai idaunega hanuana ese Gihona ena ranu lohilohi gabuna amo ranu ia abia. Ia be hanua maguna murimurinai, to ia be kahirakahira, unai dainai dadaira ta bona guri ta, ena dobu be mita 11 gauna, idia geia diba, bena hanua taudia be ranu utua totona magu badana ena murimuri ai idia lao lasi. Unai guri ena ladana idia hatoa Warren ena Guri, lagani 1867 ai ia davaria tauna, Charles Warren, ena ladana hegeregerena. To unai dadaira bona guri be edena negai idia geia? Davida ena negai idia noho eiava? Unai ranu dadairana be Ioaba ese ia rakalaia gauna, a? Dan Gill ia gwau: “Warren ena Guri be inai bamona ai tohoa, ia be taunimanima ese idia geia gauna eiava lasi: Ena haba gagevadia amo tano aukana ai kokia, bena ai tohoa, kabon-14 be ia lalonai ia noho eiava lasi. Ia noho lasi; unai ese ia hahedinaraia unai tano aukana be lagani 40,000 mai kahana ia noho gauna: Unai ese ia hahedinaraia goevagoeva unai guri be taunimanima ese idia geia gauna lasi.”
Hesekaia Ena Nega amo Idia Do Noho Gaudia
King Hesekaia ena nega lalonai Asuria besena ese bese momo ia hadarerea. Iena lohia laganina namba 6 lalonai, Asuria taudia ese Samaria, iduhu ten basileiana ena hanua badana, idia abia. Bena lagani 8 murinai (732 B.C.E. ai), Asuria taudia idia lou lao bona Iuda bona Ierusalema idia tuari henidia. Sivarai Iharuana 32:1-8 ese Hesekaia ena tuari dalana ia gwauraia. Unai nega gaudia haida be hari idia do noho, a?
Oibe, lagani 1969 ai, Profesa Nahman Avigad ese unai nega gaudia haida ia davaria. Tano ia geia neganai, magu badana ta ena kahana ta ia davaria, ena kahana ginigunana ena lata be mita 40, ena lababa be mita 7, bona haida idia laloa ena harana ena lata be mita 8. Unai magu ena kahana ta be nadi latanai ia gini bona kahana ta be ruma matamatadia edia gabu latanai ia gini. Daika ese unai magu ia haginia bona edena negai? Akioleji taudia edia magasini ta ia gwau: “Baibel ena siri rua ese Avigad idia durua dainai, unai magu haginia negana bona idia haginia ena badina ia davaria.” Unai siri be inai: “Hesekaia ese mai goada danu Ierusalema ena magu, idia makohia gabudia, ia haginia lou, bona kohoro haida be magu ena latanai ia haginia. Magu ena murimurinai danu be Hesekaia ese magu ta ma ia haginia.” (2 Sivarai 32:5) “Ruma . . . haida umui veria diho, edia nadi umui abia, hanua ena magu do umui hanamoa totona.” (Isaia 22:10) Hari inai negai, Hanua Gunana Ena Iuda Taudia Edia Kahana idia lao henia taudia ese unai magu ladana Lababa Bada Maguna ena kahana ta idia itaia diba.
Tano idia geia negadiai idia davaria gaudia ese idia hahedinaraia Ierusalema ena bada unai neganai ese guna negana ena bada ia hanaia, reana badina be Asuria taudia ese not kahana basileiana idia hadarerea murinai, unai tano taudia momo idia heau lao unuseniai. Profesa Shiloh ia gwau ia laloa Iebusu taudia edia hanua ena bada be hekta 6. Solomona ena nega lalonai hanua ena bada be hekta 16. Unai murinai ia bada ia lao, ela bona lagani 300 murinai, King Hesekaia ena nega lalonai, hanua ena kahana, magu aukana amo idia koua gabuna, ena bada be hekta 60 bamona.
Dubu Ginigunana Negana Ena Gara Gabudia
Dubu Helaga Ginigunana negana, anina be Babulonia taudia ese Ierusalema be lagani 607 B.C.E. ai idia do hadikaia ore lasi neganai, ena gara gabudia amo idia abia gaudia ese ma gau haida idia hahedinaraia. Hinoma Kourana ai, mase taudia idia guria kohua haida, be lagani 1979 bona 1980 lalonai idia geia neganai, mai anina bada gaudia haida idia davaria. Akioleji tauna Gabriel Barkay ia gwau: “Ierusalema lalonai idaunega gaudia idia tahua negadia ibounai lalonai, gara gabudia mai edia anina iboudiai ta ta sibona idia davaria; inai be ta. Ia lalonai be gau idauidau 1,000 mai kahana.” Ma ia gwau: “Akioleji taudia ta ta ibounai, Israela bona Ierusalema ai idia gaukara taudia, edia ura badana be toretore haida do idia davaria.” Siliva heloku gaudia maragidia rua idia davaria, idia lalodiai be dahaka?
Barkay ia gwau: “Unai idia kehoa vadaeni siliva gauna lau itaia bena revareva habadaia galasina henunai lau atoa neganai, revareva momo lau itaia, mai matana gauna ta amo ta ese siliva pepana severaseverana ai ia torea gaudia. . . . Dirava ena Ladana, toretore ai ia hedinarai goevagoeva gauna, be Heberu revarevadia hani, yod-he-waw-he, idaunegai Heberu revareva torea dalana amo idia torea.” Gabeai Barkay be ma ia gwau: “Ai hoa, badina be unai siliva gaudia ruaosi latadiai idia torea herevadia be hahenamo herevadia, Hahelaga Taudia Edia Hahenamo Herevadia Baibel lalonai hegeregeredia.” (Numera 6:24-26) Unai be nega ginigunana Ierusalema ai idia davaria toretore ta lalonai Iehova ena ladana idia davaria.
Diba taudia ese unai siliva gaudia edia lagani be edena bamona idia davaria? Idia ida idia davaria gaudia edia lagani hegeregeredia idia gwauraia. Raro gaudia 300 mai kahana, edia lagani idia dibaia diba gaudia, be unai gara gabuna lalonai idia davaria; edia toana be lagani 700 bona 600 B.C.E. murina gaudia edia bamona. Unai siliva gaudia edia revareva edia toana be revareva ma haida, edia lagani idia diba gaudia, ida idia hahegeregeredia neganai, ia hedinarai idia be nega tamona gaudia. Unai siliva gaudia be Israel Museum lalonai idia hahedinaraia, Jerusalem ai.
Ierusalema Idia Hadikaia Ore Lagani 607 B.C.E. Ai
King Taudia Iharuana karoa 25, 2 Sivarai karoa 36, bona Ieremia karoa 39 ai, Baibel ese lagani 607 B.C.E. ai Ierusalema idia hadikaia ore sivaraina ia gwauraia. Ia gwau Nebukanesa ena tuari oreana ese unai hanua badana idia gabua. Vanegai tano idia geia neganai idia davaria gaudia ese unai sivarai idia hamomokania, a? Profesa Yigal Shiloh ia gwau: “Unai sivarai [Babulonia taudia ese hanua idia hadikaia ore sivaraina] Baibel lalonai . . . be akioleji amo idia davaria gaudia ese idia hamomokania; Idia davaria ruma idauidau idia hadikaia ore, bona lahi badana ese ruma edia au ia gabua ore.” Ma ia gwau: “Ierusalema ai tano idia geia negadia iboudiai, unai hadikaia ore karana ena toana idia davaria.”
Lagani 2,500 mai kahana idia lao vadaeni ia vara hadikaia ore karana ena toana be taunimanima ese idia itaia diba. Akioleji taudia ese idia geia bena idia naria gabudia haida, taunimanima momo ese idia lao henidia gabudia, edia ladadia be inai: Israela Taudia Edia Kohoro, Idia Gabua Daiutuna, bona Raro Taba Rumana. Akioleji taudia ladadia Jane M. Cahill bona David Tarler be buka ta ladana Ancient Jerusalem Revealed lalonai idia gwau: “Babulonia taudia ese Ierusalema idia hadikaia ore karana badana ena toana be inai gau dekenai ia hedinarai: Idia Gabua Daiutuna bona Raro Taba Rumana lalonai idia ese lahi ia gabua gaudia edia momoru mai uduna idia davaria, bona inai danu, idia moru rumadia edia nadi, makohi gaudia, momo herea be ororo gabana ena ist kahana ai idia davaria. Unai hanua badana idia hadikaia ore sivaraina Baibel lalonai . . . ese akioleji taudia idia davaria gaudia herevadia ia hamomokania.”
Unai hegeregerena, Ierusalema sivaraina Baibel lalonai, Davida ena nega amo ela bona lagani 607 B.C.E. ai idia hadikaia ore negana sivaraina, be akioleji taudia ese idia hanaia laganidia 25 lalodiai idia davaria gaudia ese dala momo amo idia hamomokania. To Iesu ena nega Ierusalemana be edena bamona?
Ierusalema, Iesu Ena Negai
Tano lalonai idia davaria gaudia, Baibel, bona Iuda taudia edia sivarai aposetolo edia negai ia torea tauna Josephus, bona ma gau haida dainai, diba tahua taudia ese Ierusalema, Iesu ena negai, Roma taudia be lagani 70 C.E. ai idia do hadikaia ore lasi neganai ia noho hanuana, ena oromana idia laloa davari diba. Iena laulau ta, Ierusalema ena hotele badana ta murinai idia hahedinaraia gauna, ena toana idia haidaua loulou, tano lalonai idia davaria gaudia matamatadia hegeregeredia. Unai hanua ena gau badana be Dubu Helaga Ororona. Heroda ese ia habadaia ela bona ena bada ese Solomona ena nega gauna ena bada ia hereaia nega rua. Iena bada ese idaunegai idia haginia gaudia unai bamodia iboudiai edia bada ia hereaia; ena lata be mita 480 bona ena lababa be mita 280. Ena nadi haida edia metau be ton 50; ta ena metau be kahirakahira ton 400, bona diba tauna ta ia gwau “idaunegai nadi ma ta ena metau be iena hegeregerena lasi.”
Unai dainai taunimanima idia hoa, Iesu be inai bamona ia hereva neganai: “Inai Dubu Helaga do umui kokia, vadaeni lau ese dina toi lalonai do lau haginia lou.” Ia herevalaia “Dubu Helaga gauna be iena tauanina,” to idia laloa unai dubu badana ia herevalaia. Unai dainai idia gwau: “Inai Dubu Helaga be lagani 46 lalonai idia gaukara, haginia totona. To oi ese dina toi lalonai ma do oi haginia lou, oi gwau, a?” (Ioane 2:19-21) Akioleji taudia ese Dubu Helaga Ororona ena kahana idia geia vadaeni dainai, unai gabu idia lao henia taudia ese Iesu ena negai idia noho magudia bona idia haginia gaudia ma haida idia itaia diba, bona dubu ena saut kahana ena ikoukou dekenai idia daekau lao vadavadadia, reana Iesu ese ia rakalaia gaudia, be idia danu idia rakalaia diba.
Dubu Helaga Ororona ena west kahana maguna badinai, Hanua Gunana Ena Iuda Taudia Edia Kahana lalonai, be aposetolo edia negai idia noho gabudia rua, ladadia idia hatoa Idia Gabua Rumana bona Heroda ena Kaha. Unai gabu idia geia bona idia hanamoa vadaeni. Idia Gabua Rumana idia davaria murinai, akioleji tauna Nahman Avigad ese inai hereva ia torea: “Ia hedinarai goevagoeva unai ruma be Roma taudia ese lagani 70 A.D. ai idia gabua, Ierusalema idia hadikaia ore neganai. Akioleji taudia be hanua ai tano idia geia negana ibounai lalonai, hanua idia gabua sivaraina hamomokania gaudia idia davaria negana ginigunana be unai.”—Rau 12 ai foto oi itaia.
Idia davaria rumadia haida ese Iesu ena hereva bona ena kara haida edia anina idia hahedinaraia. Unai ruma be Atai Hanuana ai idia noho, unai neganai Ierusalema ena taga taudia bona hahelaga taudia badadia unuseniai idia noho. Hahegoeva digudigu gabudia momo be ruma lalodiai idia davaria. Diba hahinena ta ia gwau: “Unai digudigu gabudia momo ese idia hamomokania Dubu Helaga Iharuana negana lalonai Atai Hanuana ai idia noho taudia ese hahegoeva taravatudia idia badinaia auka masemase. (Unai taravatu be Mishnah ai idia toredia; iena karoa 10 lalodiai be mikveh herevadia iboudiai.)” Unai hereva ese ita ia durua Iesu ese Farisea taudia bona taravatu hadibaia taudia edia hahegoeva karadia dainai ia gwau henidia ena badina ita lalo-pararalaia.—Mataio 15:1-20; Mareko 7:1-15.
Nadi hodudia momo herea danu be Ierusalema ai idia davaria. Nahman Avigad ia gwau: “Badina be dahaka idia momo herea be Ierusalema taudia edia ruma lalodiai idia hedinarai haraga? Halakhah, Iuda taudia edia hahegoeva taravatudia, ese unai ena badina ia hahedinaraia. Mishnah ese ita ia hadibaia, nadi hodudia bona ma gau haida be idia miro diba lasi . . . Edia tomadiho taravatudia hegeregeredia, gau ta ese nadi ia hamiroa diba lasi.” Haida idia gwau unai dainai Iesu ese uaina ai ia halaoa gwauraia ranuna be nadi hodudia lalodiai idia bubua, raro hodudia lalodiai lasi.—Levitiko 11:33; Ioane 2:6.
Israel Museum lalonai, mase turiadia udaia hodudia idaudia rua idia noho. Magasin ta ladana Biblical Archaeology Review ia gwau: “Mase turiadia udaia hodudia be lagani 100 bamona lalonai idia gaukaralaia, ela bona lagani 70 C.E. ai Roma taudia ese Ierusalema idia hadikaia ore neganai. . . . Mase tauna be gara kohuana ena haba ai idia geia vadaeni matuna lalonai idia atoa; ena hidiona ia ore murinai, ena turiana idia gogoa bena hodu ta lalonai idia udaia. Unai hodu momo be nadi kurokuro amo idia karaia bona idia be mai edia revareva.” Museum ai idia hahedinaraia gaudia ruaosi be November 1990 ai gara kohuana ta lalonai idia davaria. Akioleji tauna Zvi Greenhut ia gwau: “Inai hereva . . . ‘Kaiapa,’ gara gabuna ai idia davaria hodudia ruaosi ai idia torea herevana, be akioleji gaukarana ai hari nega ginigunana ia hedinarai. Reana ia be Hahelaga Tauna Badana Kaiapa, . . . Taravatu Matamatana ai . . . idia gwauraia tauna, ena bese ena ladana. Ierusalema ai, iena ruma amo Iesu idia hakaua lao, Roma gavana tauna, Pontio Pilato dekenai.” Hodu ta lalonai idia noho turiadia be lagani 60 bamona tauna ta ena. Diba taudia idia laloa reana unai be Kaiapa ena turiana. Idia ta ia gwau idia davaria gaudia be Iesu ena nega gaudia; ia gwau: “Hodu ma ta lalonai idia davaria moni ta be Heroda Agripa (37-44 C.E.) ese ia karaia gauna. Unai Kaiapa hodudia ruaosi be reana lagani 1 C.E. murina gaudia.”
William G. Dever, Near Eastern akioleji ena profesa, Arizona ena University ai, ese Ierusalema be inai bamona ia gwauraia: “Idia hanaia laganidia 15 lalodiai unai mai anina bada gabuna be akioleji amo ai dibaia momo, unai diba ese lagani gunadia 150 lalodiai ai abia dibana ia hereaia.” Momokani, akioleji gaukara badadia, idia hanaia laganidia 15 bamona lalodiai idia karaia gaukaradia, amo idia davaria gaudia ese Baibel ena sivarai idia hahedinaraia goevagoeva.
[Picture Credit Line on Page 9]
Reproduction of the City of Jerusalem at the time of the Second Temple – located on the grounds of the Holyland Hotel, Jerusalem
[Picture on page 10]
Ataiai: Ierusalema ena Dubu Helaga Ororona ena sautwest kahana
Idiba Kahana: Warren ena Guri lalonai idia diho lao