Ապոկալիպսիսը վա՞խ է ներշնչում, թե՞ հույս

«Ապոկալիպսիսն այսօր պարզապես աստվածաշնչյան նկարագրություն չէ, այլ դարձել է իրական սպառնալիք»։ (ՄԱԿ–ի նախկին գլխավոր քարտուղար Խավիեր Փերես դե Քուեյար)

ԱՊՈԿԱԼԻՊՍԻՍ բառի նման մեկնաբանությունն այս հանրածանոթ քաղաքական գործչի կողմից ցույց է տալիս, թե մարդկանց մեծամասնությունը, ֆիլմերի և գրքերի վերնագրերում, թերթերում ու ամսագրերում այդ բառին հանդիպելիս ինչպես է հասկանում դրա իմաստը։ Մարդկանց պատկերացմամբ այն տիեզերական համակործանում է։ Մինչդեռ իրականում ի՞նչ է նշանակում «ապոկալիպսիս» բառը. և ամենակարևորը՝ ի՞նչ հաղորդագրություն է պարունակում Աստվածաշնչի Ապոկալիպսիս կամ Հայտնութուն գիրքը։

«Ապոկալիպսիս» բառը ծագել է հունարենից, որը թարգմանվում է «հայտնաբերում» կամ «բացահայտում»։ Ի՞նչ է մեզ համար բացահայտում այդ գիրքը։ Արդյո՞ք նրա պարունակած գլխավոր լուրը ահեղ դատաստանի ու ամենի անխուսափելի կործանման մասին է։ Ապոկալիպսիս գրքի վերաբերյալ ահա թե ինչ կարծիքի է Ֆրանսիական ինստիտուտի աշխատակից, պատմաբան Ժան Դելյումոն. «Դա մխիթարության և հույսի գիրք է։ Մարդիկ նրա բովանդակության դրամատիզմը չափազանցրել են՝ կենտրոնանալով նրա աղետաբեր դրվագների վրա»։

Վաղ եկեղեցին ու Ապոկալիպսիսը

Ինչպե՞ս էին վաղ «քրիստոնյաները» նկատում Ապոկալիպսիսն ու նրանում՝ երկրի վրա Քրիստոսի Հազարամյա թագավորության մասին (լատ.՝ Միլենիում՝ Հազարամյակ) արձանագրված հույսը։ «Ինձ թվում է,— շարունակում է իր մեկնաբանությունը Ժան Դելյումոն,— առաջին մի քանի դարերում ապրած քրիստոնյաներն, ընդհանուր առմամբ, դավանում էին հազարամյա թագավորության գաղափարը.... Նրանց մեջ աչքի էին ընկնում Պապիասը՝ Փոքր Ասիայի Հերապոլիս քաղաքի եպիսկոպոսը.... Պաղեստինում ծնված սուրբ Յուստինոսը, որը նահատակվեց Հռոմում մոտավորապես 165 թ.–ին, Լիոնի եպիսկոպոս սուրբ Իրենեոսը (մահացել է 202 թ.–ին), Տերտուլիանոսը (222–ին) և.... հանրահայտ գրող Լակտանտիոսը»։

Պապիասի մասին, որն, ըստ պատմական հաղորդագրությունների, նահատակվել է Պերգամոնում՝ մ.թ. 161–ին կամ 165–ին, «Կաթոլիկական հանրագիտարանն» ասում է. «Հերապոլիսի Պապիաս եպիսկոպոսը՝ սուրբ Հովհաննեսի աշակերտը, հայտնի էր որպես հազարամյականության (միլենիալիզմի) կողմնակից։ Նա պնդում էր, թե իր վարդապետությունը ստացել է առաքյալների ժամանակակիցներից, իսկ Իրենեոսը մատնանշում էր նաև ուրիշ «երեցներին», որոնք տեսել և լսել էին Հովհաննես առաքյալին և նրանից էլ իմացել, որ Տերը վարդապետել է Հազարամյա թագավորության մասին։ Ըստ Եվսեբիոսի.... Պապիասն իր գրքում հայտարարում էր, որ մեռելների հարությանը հաջորդելու է Քրիստոսի հազար տարվա տևողությամբ երկրային, տեսանելի, փառավոր թագավորությունը»։

Պատմական այս տեղեկագրություններից ի՞նչ կարելի է եզրակացնել վաղ ժամանակների հավատացյալների վրա Ապոկալիպսիս կամ Հայտնություն գրքի թողած ազդեցության մասին։ Այն վա՞խ էր ներշնչում, թե՞ հույս։ Հետաքրքրական է, որ պատմաբանները վաղ քրիստոնյաներին անվանում էին քիլիաստներ՝ հունարեն «խի՛–լի–ա ե՛–տի» (հազար տարի) բառից։ Հայտնի է, որ նրանցից շատերը հավատում էին Քրիստոսի Հազարամյա թագավորությանը, որը երկրի վրա դրախտային պայմաններ է հաստատելու։ Աստվածաշնչի միակ գիրքը, որտեղ որոշակիորեն խոսվում է Հազարամյա թագավորության մասին, դա Ապոկալիպսիսն է կամ Հայտնությունը (Յայտնութիւն 20։1—7)։ Այսպիսով, Ապոկալիպսիսը ոչ միայն վախ չէր ներշնչում հավատացյալների մեջ, այլ ընդհակառակը՝ նրանց հիանալի հույս էր տալիս։ Իր՝ «Վաղ ժամանակների եկեղեցին և աշխարհը» գրքում Օքսֆորդի համալսարանի եկեղեցու պատմության դասախոս Սեսիլ Կադուն գրում է. «Չնայած քիլիաստիկ հայացքները վերջիվերջո մերժվեցին, դրանք բավականին երկար տարիներ լայնորեն ընդունված էին եկեղեցում և ուսուցանվում էին մեծահարգո անձանց կողմից» («The Early Church and the World»)։

Ինչո՞ւ մերժվեց Ապոկալիպսիս գրքում առաջ քաշված հույսը

Անհերքելի փաստ է, որ վաղ ժամանակվա քրիստոնյաներից շատերը, եթե ոչ մեծամասնությունը, հավատում էին դրախտ–երկրի վրա հաստատվելիք Քրիստոսի Հազարամյա թագավորության գաղափարին։ Սակայն ինչպե՞ս պատահեց, որ նման «քիլիաստիկ հայացքները վերջնականապես մերժվեցին»։ Այդ հայացքներն արդարացի քննադատության ենթարկվեցին, քանի որ, ինչպես նշում է գիտնական Ռոբերտ Մաունսը, «դժբախտաբար, շատ քիլիաստներ իրենց երևակայությանը ազատություն տվեցին և ընկան ծայրահեղությունների մեջ՝ երազելով նյութական և զգայական բավականությունների մասին»։ Բայց այդ ծայրահեղությունները հնարավոր էր շտկել՝ առանց մերժելու Հազարամյակի ճշմարիտ հույսը։

Զարմանալի է, թե նրանց դեմ պայքարելու համար ինչ միջոցների էին դիմում քիլիաստների հակառակորդները։ «Կաթոլիկական աստվածաբանության բառարանում» խոսվում է ոմն կաթոլիկ քահանա Գայիոսի մասին (երկրորդ դարի վերջերից մինչև երրորդ դարի սկիզբը), որը «հազարամյականության դեմ պայքարելիս բացահայտորեն հերքեց Ապոկալիպսիսի (Հայտնության) և Հովհաննեսի ավետարանի վավերական լինելը»։ Միևնույն բառարանում հիշատակվում է նաև Ալեքսանդրիայի եպիսկոպոս Դիոնիսիոսը (երրորդ դար)՝ որպես հազարամյականության դեմ ուղղված աշխատության հեղինակ։ Որպեսզի «այդ համոզմունքների կողմնակիցները չկարողանային հիմնավորել իրենց հավատը, նա, առանց տատանվելու, հերքեց Հովհաննեսի Ապոկալիպսիս կամ Հայտնություն գրքի վավերականությունը»։ Այս աստիճանի չարակամ հակառակությունը՝ ուղղված երկրի վրա Հազարամյակի բերելիք օրհնությունների հույսի դեմ, վկայում է թաքնված մի ուժի գոյութան մասին, որը գործում էր այն ժամանակվա աստվածաբանների մեջ։

Պրոֆեսոր Նորման Քոնը իր՝ «Հազարամյականության որոնումները» գրքում գրում է. «Երրորդ դարում առաջին անգամ փորձ արվեց հազարամյականությունը կասկածի ենթարկել, երբ Օրիգենեսը՝ վաղ եկեղեցու աստվածաբաններից թերևս ամենաազդեցիկը, Թագավորությունը ներկայացրեց որպես մի երևույթ ոչ թե ժամանակի և տարածության մեջ (այսինքն՝ բառի բուն իմաստով), այլ՝ սոսկ հավատացյալների սրտերում» («The Pursuit of the Millennium»)։ Առավել հիմնվելով հունական փիլիսոփայության, քան Աստվածաշնչի վրա՝ Օրիգենեսը Մեսիական թագավորության ներքո երկրային օրհնությունների հրաշալի հույսը վերածեց անհասկանալի «մի երևույթի՝.... հավատացյալների սրտերում» տիրող։ Կաթոլիկ գրող Լիոն Գրին գրում է. «Հունական փիլիսոփայության իշխող ազդեցության հետևանքով.... քիլիաստիկ համոզմունքներն աստիճանաբար գնացին դեպի անկում»։

«Եկեղեցին կորցրեց հույսի լուրը»

Օգոստինոսն, անժխտելիորեն, Եկեղեցու այն Հայրերից էր, որը նպաստեց հունական փիլիսոփայության միաձուլմանը մի կրոնի հետ, որն իր օրերում ճշմարիտ քրիստոնեության ընդամենը աղոտ հիշողությունն էր։ Նախկինում հազարամյականության այս նախանձախնդիր պաշտպանը, ի վերջո, ժխտեց երկրի վրա հաստատվելիք Քրիստոսի Հազարամյա թագավորությանը վերաբերվող ցանկացած գաղափար՝ պնդելով, թե Հայտնություն գրքի 20–րդ գլուխը պարզապես այլաբանություն է։

«Կաթոլիկական հանրագիտարանում» կարդում ենք. «Օգոստինոսը եկավ այն համոզման, որ Հազարամյա թագավորություն գոյություն չի ունենալու.... Ըստ նրա՝ առաջին հարությունը, որի մասին խոսվում է այս գլխում, դա մկրտության պահին հոգևոր առումով անհատի վերածնվելն է, իսկ հազար տարվա տևողությամբ «շաբաթը», որը պետք է սկսվի մարդկության պատմության վեց հազար տարին լրանալուց հետո, ամբողջ հավիտենական կյանքն է»։ «Նոր բրիտանական հանրագիտարանը» նշում է. «Օգոստինոսի այլաբանական հազարամյականության ուսմունքը դարձավ եկեղեցու պաշտոնական վարդապետությունը.... Լյութերական, կալվինական և անգլիական ուղղությունների բողոքական բարենորոգիչները.... շարունակում էին ամուր կառչած մնալ Օգոստինոսի համոզմունքներին»։ Եվ այսպես, քրիստոնեական աշխարհի եկեղեցիների անդամները զրկվեցին Հազարամյա թագավորության հույսից։

Բացի այդ, ըստ շվեյցարացի աստվածաբան Ֆրեդերիկ դե Ռուժմոնի՝ Օգոստինոսը, «ուրանալով Հազարամյա թագավորության հանդեպ ունեցած իր սկզբնական հավատը, անհաշիվ վնասներ հասցրեց եկեղեցուն։ Իր ունեցած մեծ հեղինակության շնորհիվ՝ նա եկեղեցու վարդապետությունների մեջ սխալ ուսմունք ներմուծեց, որը զրկեց [եկեղեցուն] երկրի հետ կապված ապագայի իդեալից»։ Իր հերթին, գերմանացի աստվածաբան Ադոլֆ Հարնաքը, անդրադառնալով այդ հարցին, նշեց, որ Հազարամյա թագավորության դավանանքից հրաժարումը հասարակ ժողովրդին զրկեց «իրեն հասկանալի կրոնից», և, «սկզբնական հավատի ու հույսերի» փոխարեն, առաջ եկան «ուսմունքներ, որոնք հասկանալն անհնարին դարձավ»։ Շատ երկրների այսօրվա դատարկ եկեղեցիները վառ ապացույցն են այն բանի, որ մարդկությունը կարիք ունի մի այնպիսի կրոնի և հույսի, որոնք մատչելի կլինեն իրեն։

«Հայտնություն գրքի գլխավոր մտքերը» աշխատության մեջ աստվածաշնչագետ Ջորջ Բիզլի–​Մերին գրում է. «Մեծ մասամբ Օգոստինոսի ուժեղ ազդեցության ներքո, նաև այն պատճառով, որ աղանդները թիկունք էին կանգնում հազարամյականությանը, կաթոլիկներն ու բողոքականները միավորվեցին այս ուսմունքի դեմ պայքարելու համար։ «Մարդն այս աշխարհում ուրիշ էլ ի՞նչ հույս ունի» հարցի պաշտոնական պատասխանն էր՝ ոչ մի. աշխարհը կկործանվի Քրիստոսի գալստյան ժամանակ, իսկ հավիտյան կգոյատևեն միայն երկինքն ու դժոխքը, որում և կմոռացվի մարդկության ողջ պատմությունը.... Եկեղեցին կորցրեց հույսի լուրը» («Highlights of the Book of Revelation»)։

Ապոկալիպսիսի չքնաղ հույսը դեռ «ապրում է»

Եհովայի վկաները համոզված են, որ Հազարամյա թագավորության վերաբերյալ հրաշալի խոստումներն անպայման կիրագործվեն։ «2000 թվական. սարսափ ապոկալիպսիսի նկատմամբ» թեմայի շուրջը ֆրանսիական հեռուստատեսությամբ անցկացված հարցազրույցում ֆրանսիացի պատմաբան Ժան Դելյումոն ասաց. «Եհովայի վկաները ճշգրտորեն կառչած են հազարամյականության հայացքներից. նրանք քարոզում են, որ շուտով.... թեկուզև ինչ–​որ համակործանման միջոցով, գալու է հազարամյա երջանկության մի ժամանակահատված»։

Սա հենց այն է, ինչ տեսավ Հովհաննես առաքյալը տեսիլքում և նկարագրեց իր Ապոկալիպսիս կամ Հայտնություն գրքում. «Տեսայ նոր երկինք ու նոր երկիր.... Եւ երկնքից լսեցի մի ձայն, որ ասում էր. «Ահա՛ւասիկ Աստծու խորանը, որ մարդկանց մէջ է. նա պիտի բնակուի նրանց հետ, եւ նրանք պիտի լինեն նրա ժողովուրդը, եւ նա էլ՝ նրանց Աստուածը. եւ պիտի սրբի նրանց աչքերից ամէն արտասուք. եւ այլեւս մահ չկայ. ո՛չ սուգ, ո՛չ աղաղակ, ո՛չ ցաւ եւ ո՛չ չարչարանք, քանի որ առաջինն անցաւ» (Յայտնութիւն 21։1, 3, 4)։

Եհովայի վկաները համայն աշխարհում աստվածաշնչյան կրթական աշխատանքներ են տանում՝ ջանալով որքան կարելի է շատերին հնարավորություն տալ ընդունելու այս հույսը։ Նրանք ուրախությամբ կօգնեն ձեզ ավելին իմանալ դրա մասին։

[նկար 6–րդ էջի վրա]

Պապիասը պնդում էր, որ Հազարամյա թագավորության վարդապետությունը ստացել էր առաքյալների ժամանակակիցներից։

[նկար 7–րդ էջի վրա]

Տերտուլիանոսը հավատում էր Քրիստոսի Հազարամյա թագավորությանը։

[թույլտվությամբ]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[նկար 7–րդ էջի վրա]

Ուրանալով Հազարամյա թագավորության նկատմամբ ունեցած իր սկզբնական հավատը՝ Օգոստինոսը անհաշիվ վնասներ հասցրեց եկեղեցուն։

[նկար 8–րդ էջի վրա]

Ապոկալիպսիսում խոստացված դրախտ–երկիրը հիանալի հույս է մարդկության համար։