Հասմոնեյանները և նրանց գործունեության հետևանքը

Երբ Հիսուսը երկրի վրա էր, հուդայականությունը բաժանված էր խմբավորումների, որոնք իրար հետ մրցակցում էին՝ ձգտելով ժողովրդի մեջ հեղինակություն ձեռք բերել։ Այս տեսարանն է ներկայացվում ինչպես Ավետարաններում, այնպես էլ առաջին դարի հրեա պատմագիր Հովսեպոսի գրվածքներում։

Փարիսեցիներն ու սադուկեցիները այս տեսարանում ներկայանում են որպես երկու ազդեցիկ ուժեր՝ ընդունակ ներգործելու հասարակության կարծիքի վրա նույնիսկ այն աստիճան, մինչև որ վերջինս մերժեր Հիսուսին ընդունել որպես Մեսիա (Մատթէոս 15։1, 2; 16։1; Յովհաննէս 11։47, 48; 12։42, 43)։ Մինչդեռ այս երկու ազդեցիկ խմբերի մասին Եբրայերեն գրություններում ոչ մի հիշատակում չկա։

Հովսեպոսը սադուկեցիների և փարիսեցիների մասին առաջին անգամ հիշատակում է մ.թ.ա. երկրորդ դարի անցքերի մասին արձանագրության մեջ։ Այդ ժամանակաշրջանում շատ հրեաներ ընկել էին հելլենիստական՝ հունական մշակույթի և փիլիսոփայության ազդեցության տակ։ Հելլենիզմի և հուդայականության միջև լարվածությունը հասավ իր գագաթնակետին, երբ Սելևկյան իշխանները պղծեցին Երուսաղեմի տաճարը՝ նվիրելով այն Զևսին։ Հասմոնեյանների ընտանիքից Հուդա Մակաբե անունով մի եռանդուն հրեա զորավար զինված ապստամբություն կազմակերպեց՝ ազատելով տաճարը հույների ձեռքից։a

Մակաբայեցիների ապստամբությանը և հաղթանակին անմիջապես հաջորդած տարիներին այնպիսի աղանդներ էին ձևավորվում, որոնցից յուրաքանչյուրը ձգտում էր իր գաղափարախոսության ազդեցությունը տարածել հրեական համայնքի վրա։ Սակայն ինչո՞ւ նման տենդենց առաջ եկավ։ Ինչո՞ւ հուդայականությունը մասնատվեց։ Պատասխանը գտնելու համար եկեք ծանոթանանք Հասմոնեյանների պատմությանը։

Հետզհետե աճող անկախությունն ու անմիաբանությունը

Եհովայի տաճարում երկրպագությունը վերականգնելու իր կրոնական նպատակին հասնելուց հետո Հուդա Մակաբեն սկսեց քաղաքական նպատակներ հետապնդել։ Որպես հետևանք՝ շատ հրեաներ նրան այլևս չհետևեցին։ Այնուամենայնիվ, նա շարունակեց պայքարել Սելևկյան իշխանության դեմ, դաշինք կնքեց Հռոմի հետ և ձգտեց հրեական ինքնավար պետություն հաստատել։ Մարտերից մեկում Հուդան մահացավ, իսկ նրա եղբայրները՝ Հովնաթանն ու Շմավոնը, շարունակեցին սկսած պայքարը։ Սելևկյան իշխանությունը սկզբում վճռականորեն ընդդիմանում էր Մակաբայեցիներին, սակայն, որոշ ժամանակ անց, քաղաքական փոխզիջումների գնաց և Հասմոնեյան եղբայրներին որոշ չափով ինքնավարություն տվեց։

Չնայած քահանայական սերնդին պատկանելուն, Հասմոնեյաններից ոչ մեկը քահանայապետ չէր եղել։ Շատ հրեաներ հասկանում էին, որ այդ դիրքը պետք է զբաղեցնեին Սադովկի՝ Սողոմոնի կողմից նշանակված քահանայապետի շառավղից սերող քահանաները (Գ Թագաւորաց 2։35; Եզեկիէլ 43։19)։ Ռազմական գործողությունների դիմելով և դիվանագիտական իր հմտությունները բանեցնելով՝ Հովնաթանը համոզում էր Սելևկյաններին իրեն քահանայապետ նշանակել։ Բայց նրա մահից հետո նրա եղբայր Շմավոնը նույնիսկ ավելին ստացավ։ Մ.թ.ա. 140 թ. սեպտեմբերին Երուսաղեմում մի նշանակալից հրովարտակ արձակվեց, որը գրվեց հունական ոճով պատրաստված պղնձե տախտակների վրա. «Դեմետրիոս արքան [հույն սելևկյան թագավորը].... հաստատել է նրա [Շմավոնի] քահանայապետությունը։ Այս ամենի համար նա իր բոլոր բարեկամների հետ մեծ պատվի է արժանացրել նրան.... Հրեաներն իրենք ու քահանաները բարեհաճել ու յանձն են առել նրան ընտրել յաւիտենապէս քահանայապետ [և] իշխան, մինչեւ որ գար հաւատարիմ մի մարգարէ» (Ա Մակաբայեցիների 14։38–41, անկանոնական պատմական գիրք)։

Փաստորեն, իշխանի, ինչպես նաև քահանայապետի պաշտոնը Շմավոնի և իր ժառանգների համար հաստատվեց ոչ միայն օտար Սելևկյան իշխանության, այլ նաև սեփական ժողովրդի կողմից։ Սա շրջադարձային կետ դարձավ։ Ինչպես գրել է պատմաբան Էմիլ Շյուռերը՝ Հասմոնեյանների դինաստիայի հաստատվելուց հետո «նրանց գլխավոր մտահոգությունը այլևս Թորան [հրեական Օրենքը] կատարելը չէր, այլ իրենց տերությունը պահպանելն ու ընդարձակելն էր»։ Սակայն, զգուշանալով, որ հրեաների զգայուն թելերին չդիպչի, Շմավոնը իրեն «կուսակալ» անվանեց, և ոչ՝ «թագավոր»։

Ոչ բոլորին էր դուր գալիս, որ Հասմոնեյանները ապօրինաբար իրենց ձեռքն առան և՛ կրոնական, և՛ քաղաքական առաջնորդությունը։ Շատ պատմաբաններ այն կարծիքին են, որ հենց այս ժամանակներում է կազմավորվել Կումրանի աղանդավորական համայնքը։ Ենթադրվում է, թե Կումրանի ձեռագրերից մեկը՝ «Արդարության ուսուցիչը», վերաբերում է Սադովկի շառավղից մի քահանայի, որը հեռացավ Երուսաղեմից՝ հուդայականությանը հակադրված հրեաների մի խմբի առաջնորդելով դեպի Մեռյալ ծովի մոտ գտնվող հրեական անապատը։ Մեռյալ ծովի ձեռագրերից մեկի՝ «Ամբակում» գրքի վերաբերյալ մի մեկնաբանության մեջ դատապարտվում է «մի չար քահանա, որը սկզբում համարվել է ճշմարիտ, սակայն, երբ սկսել է իշխել Իսրայելում, նրա սիրտը գոռոզացել է»։ Պատմաբաններից շատերը կարծում են, որ թե՛ Հովնաթանը, և թե՛ Շմավոնը լիովին կարող էին համապատասխանել աղանդավորների տված «չար քահանայի» այդ նկարագրին։

Շմավոնը իր իշխանության տակ գտնվող տարածքները ընդարձակելու նպատակով շարունակեց ռազմարշավների դուրս գալ։ Սակայն նրա իշխանությանը անսպասելիորեն վերջ դրվեց, երբ նրա փեսան՝ Պտղոմեոսը, Երիքովի մոտակայքում մի խնջույքի ժամանակ սպանեց Շմավոնին և նրա երկու որդիներին։ Սակայն Պտղոմեոսին չհաջողվեց իր ձեռքը գցել նրա իշխանությունը։ Հովհաննես Հիրկանոսը՝ Շմավոնի ողջ մնացած որդին, որը նախապես տեղեկացել էր իր կյանքին սպառնացող վտանգի մասին, բռնեց դավադիրներին և գրավեց իշխանի և քահանայապետի իր հոր պաշտոնը։

Հետագա ընդարձակումն ու հարստահարությունը

Սկզբնական շրջանում Հովհաննես Հիրկանոսը գտնվում էր սիրիական զորքի հարձակման սպառնալիքի տակ, բայց մ.թ.ա. 129 թ.–ին Սելևկյան թագավորությունը վճռական մարտում պարտվեց պարթևներին։ Սելևկյանների դեմ մղվող այս պատերազմի մասին հրեա պատմաբան Մանայեմ Սթերնը գրել է. «Փաստորեն՝ ողջ թագավորությունը կործանվեց»։ Այսպիսով՝ Հիրկանոսը «ի վիճակի եղավ ամբողջությամբ վերականգնել Հուդայի պետական անկախությունը և սկսել տարբեր ուղղություններով երկրի տարածքն ընդարձակել»։ Նա այդպես էլ արեց։

Այժմ, երբ արդեն սիրիական զորքը այլևս իրենից վտանգ չէր ներկայացնում, Հիրկանոսը սկսեց զավթել Հրեաստանի հարևան երկրները՝ միացնելով դրանք իր տիրապետությանը։ Այդ երկրների բնակիչները պետք է ընդունեին հուդայականությունը, այլապես նրանց քաղաքները հողին կհավասարեցվեին։ Մի այդպիսի ռազմարշավ նա կազմակերպեց եդովմացիների դեմ։ Այս կապակցությամբ Սթերնը նշում է. «Եդովմացիների հետ պատահածը իր տեսակի մեջ առաջինն էր այն առումով, որ դավանափոխ էին անում ոչ թե մի քանի առանձին անհատների, այլ՝ մի ամբողջ ազգի»։ Նվաճված երկրների թվում էր նաև Սամարիան, որտեղ Հիրկանոսը քարուքանդ արեց Գարիզին լեռան վրա գտնվող սամարացիների տաճարը։ Հասմոնեյանների դինաստիայի այս բռնատիրական քաղաքականության մասին իր հեգնանքն է արտահայտել պատմաբան Սողոմոն Գրեյզելը՝ գրելով. «Ահա և Մատաթիայի թոռը, որը ոտնահարում է մի ամբողջ սկզբունք՝ կրոնի ազատությունը. այն, ինչը նախկին սերունդներն այնպես անձնուրացաբար պաշտպանում էին»։

Փարիսեցիների և սադուկեցիների երևան գալը

Հիրկանոսի իշխանության մասին արձանագրելիս էր, որ Հովսեպոսն առաջին անգամ ակնարկեց փարիսեցիների և սադուկեցիների մեծացող ազդեցության մասին (Հովսեպոսը հիշատակել է այն փարիսեցիներին, որոնք ապրել են Հովնաթանի իշխանության ներքո)։ Նա չի պատմում, թե ինչպես են նրանք առաջ եկել։ Որոշ պատմաբաններ այն կարծիքին են, թե փարիսեցիները մի խումբ են, որը առաջ է եկել Հասիդներ կոչվող աղանդավորներից. վերջիններս օգնել են Հուդա Մակաբեին իր կրոնական նպատակներն իրագործելու մեջ, բայց, տեսնելով, որ նրա ձգտումները սկսել են քաղաքական բնույթ կրել, թողել են նրան։

«Փարիսեցիներ» անվան եբրայերեն արմատը նշանակում է «բաժանվածներ, զատյալներ», սակայն ոմանք այն կարծիքն ունեն, որ այդ անվանումը առնչվում է «մեկնիչներ» բառի հետ։ Փարիսեցիները հասարակ ժողովրդի մեջ գրագետ մարդիկ էին՝ առանց հատուկ ծագումի։ Նրանք հատուկ բարեպաշտության փիլիսոփայությամբ իրենք իրենց «զատում էին» ծիսական անմաքրությունից՝ տաճարում գործող քահանաների սրբության օրենքը կիրառելով առօրյա կյանքում։ Փարիսեցիները Գրությունները մեկնաբանելու նոր կարգ մշակեցին, ինչպես նաև մի հասկացություն, որը հետագայում ճանաչվեց որպես բանավոր օրենք։ Շմավոնի իշխանության օրոք նրանք ավելի ազդեցիկ դարձան, երբ նրանցից ոմանք նշանակվեցին Յերոսիայում (ծերակույտ), որը հետագայում կոչվեց Ատյան։

Հովսեպոսը պատմում է, որ սկզբում Հովհաննես Հիրկանոսը փարիսեցիների աշակերտն ու հետևորդն է եղել։ Սակայն, ժամանակի ընթացքում փարիսեցիները հանդիմանեցին նրան, որ չէր հրաժարվում քահանայապետ լինելուց։ Սա պատճառ դարձավ, որ խզվեին նրանց հարաբերությունները։ Հիրկանոսը փարիսեցիների կրոնական կարգադրությունները անօրինական հայտարարեց։ Նա մեկ ուրիշ պատժամիջոցի էլ դիմեց. փարիսեցիներին ընդդիմացող կրոնական խմբի՝ սադուկեցիների կողմն անցավ։

«Սադուկեցիներ» անվանումը հավանաբար կապված է Սադովկ քահանայապետի անվան հետ, որի ժառանգները Սողոմոնի թագավորության օրերից սկսած քահանայություն են արել։ Սակայն ոչ բոլոր սադուկեցիներն էին նրա շառավղից։ Համաձայն Հովսեպոսի՝ սադուկեցիները արիստոկրատներ էին ու հարուստ մարդիկ, և հասարակ ժողովուրդը չէր աջակցում նրանց։ Պրոֆեսոր Շիֆմենը այսպես է մեկնաբանում. «Նրանցից շատերը.... , ըստ երևույթին, քահանաներ էին կամ էլ քահանայական ընտանիքների ազգականներ»։ Այնպես որ նրանք երկար ժամանակ հեղինակություն ունեցողների հետ սերտ կապերի մեջ են եղել։ Ուստի հասարակության մեջ փարիսեցիների մեծացող դերը և նրանց կողմից քահանայական սրբության տարածումը ժողովրդի վրա սպառնում էր սադուկեցիների հեղինակությանը։ Այժմ՝ Հիրկանոսի կառավարման վերջին տարիներին, սադուկեցիները վերստացան իրենց իշխանությունը։

Ավել քաղաքականություն, պակաս բարեպաշտություն

Հիրկանոսի ավագ որդին՝ Արիստոբուղոսը, ընդամենը մի տարի թագավորեց, քանի որ մահացավ։ Նա իտուրացիների դեմ շարունակեց բռնի դավանափոխության քաղաքականությունը և վերին Գալիլեան բերեց Հասմոնեյանների տիրապետության տակ։ Սակայն իր եղբայր Ալեքսանդր Յաննեոսի թագավորության օրոք էր (մ.թ.ա. 103–76 թթ.), որ Հասմոնեյանների դինաստիան հասավ իր հզորության զենիթին։

Ալեքսանդր Յաննեոսը վերջ տվեց նախկին քաղաքականությանը և ինքն իրեն քահանայապետ ու թագավոր հռչակեց։ Հասմոնեյանների և փարիսեցիների միջև ընդհարումները սրվեցին, ինչի հետևանքով նույնիսկ քաղաքացիական պատերազմ բռնկվեց, որտեղ 50 000 հրեաներ զոհվեցին։ Խռովությունը հանդարտվելուց հետո Յաննեոսը կատարեց մի դաժանություն, ինչը հեթանոս թագավորներին է հիշեցնում։ Նա հրամայեց 800 ապստամբների ցցի վրա հանել։ Երբ նրանք իրենց վերջին շնչում էին, իրենց կանանց և երեխաներին իրենց իսկ աչքի առաջ անխղճորեն սպանում էին, իսկ այդ ժամանակ Յաննեոսը ի ցույց ամենի իր հարճերի հետ խրախճանքով էր զբաղված։b

Չնայած փարիսեցիների հանդեպ տածած իր ատելությանը՝ Յաննեոսը գործունյա քաղաքագետ էր։ Նա տեսնում էր, որ փարիսեցիների ժողովրդականությունը գնալով մեծանում էր։ Իր մահից առաջ նա կնոջը՝ Սաղոմե Ալեքսանդրային պատվիրեց իշխանությունը բաժանել փարիսեցիների հետ։ Յաննեոսը իր կնոջը գերադասեց որդիներից նրանով, որ թագավորությունը որպես ժառանգություն նրան թողեց։ Սաղոմեն գործիմաց կառավարիչ եղավ, և նրա իշխանության օրոք (մ.թ.ա. 76–67 թթ.) ազգի համար համեմատաբար խաղաղ ժամանակաշրջան սկսվեց, քան եղել էր մինչ այդ՝ Հասմոնեյանների տիրապետության ներքո։ Փարիսեցիների հեղինակությունը վերականգնվեց, իսկ նրանց կրոնական կարգադրությունների վրա դրված օրենքները չեղյալ համարվեցին։

Սաղոմեի մահից հետո նրա որդիները՝ Հիրկանոս II–ը, որը քահանայապետ էր, և Արիստոբուղոս II–ը իշխանության համար իրար դեմ պայքարի դուրս եկան։ Նրանք երկուսն էլ չունեին իրենց հայրերի քաղաքական և ռազմական խորագիտությունը, և թվում էր, թե նաև չէին հասկանում ողջ նշանակությունը այն բանի, որ Սելևկյան թագավորության կործանումից հետո Հրեաստանում մեծանում էր Հռոմի ազդեցությունը։ Մ.թ.ա. 63–ին, երբ Հռոմի կայսր Պոմպեոսը գտնվում էր Դամասկոսում, երկու եղբայրները խնդրանքով դիմեցին նրան, որպեսզի նա միջամտեր՝ հարթելու իշխանության համար իրենց վեճը։ Հենց այդ տարի Պոմպեոսը իր զորքով արշավեց Երուսաղեմի վրա և իշխանությունը իր ձեռքը վերցրեց։ Դա Հասմոնեյանների թագավորության վախճանի սկիզբը եղավ։ Մ.թ.ա. 37–ին Երուսաղեմը գրավվեց Եդովմի թագավոր Հերովդես Մեծի կողմից, որին Հռոմի սենատը նշանակել էր «Հրեաստանի թագավոր» և «հռոմեացիներին դաշնակից ու բարեկամ»։ Հասմոնեյանների թագավորությունը դադարեց գոյություն ունենալուց։

Հասմոնեյանների գործունեության հետևանքը

Հասմոնեյանների թագավորության ողջ ընթացքում (Հուդա Մակաբեից մինչև Արիստոբուղոս II–ը ընկած ժամանակաշրջանը) կրոնական բաժանումների հիմքը գցվեց, ինչը առկա էր նաև Հիսուսի՝ երկրի վրա ապրած տարիներին։ Հասմոնեյաններն իրենց գործունեությունը սկսեցին Աստծո երկրպագության կողմը դիրք բռնելու նախանձախնդրությամբ, բայց հետզհետե այն փոխարինեցին իրենց անձնական շահերի հետապնդումով։ Նրանց քահանաները, որոնք հնարավորություն ունեին միաբանելու ժողովրդին՝ Աստծո Օրենքը կիրառելու համար, նրանց կործանարար ռազմական մարտերի առաջնորդեցին։ Այսպիսի միջավայրը բարենպաստ հող հանդիսացավ երկպառակչական կրոնական գաղափարների բարգավաճման համար։ Հասմոնեյաններն այլևս չկային, սակայն սադուկեցիների, փարիսեցիների և ուրիշ աղանդների միջև կրոնական հեղինակության համար մղվող պայքարը դարձավ Հերովդեսի և Հռոմի տիրապետության տակ գտնվող ազգին բնորոշ գիծը։

[ծանոթագրություններ]

[գծապատկեր 30–րդ էջի վրա]

(Ամբողջական պատկերի համար տե՛ս հրատարակությունը)

Հասմոնեյանների դինաստիան

Հուդա Մակաբե

Հովնաթան Մակաբե

Շմավոն Մակաբե

↓

Հովհաննես Հիրկանոս

↓ ↓

Սաղոմե Ալեքսանդրա — կինը՝ — Ալեքսանդր Յաննեոսի Արիստոբուղոս

↓ ↓

Հիրկանոս II

Արիստոբուղոս II

[նկար 27–րդ էջի վրա]

Հուդա Մակաբեն պայքարեց Հրեաստանի անկախության համար

[թույլտվությամբ]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.

[նկար 29–րդ էջի վրա]

Հասմոնեյանները կռվի էին դուրս եկել՝ ընդարձակելու իրենց իշխանությունը ոչ հրեական քաղաքների վրա

[թույլտվությամբ]

The Doré Bible Illustrations/Dover Publications, Inc.