Մարտին Լյութեր. կյանքն ու թողած ժառանգությունը

«ԱՍՈՒՄ են, թե ամբողջ պատմության ընթացքում [Մարտին Լյութերի] վերաբերյալ ավելի շատ գիրք է գրվել, քան որևէ այլ մեկի, բացառությամբ նրա տիրոջ՝ Հիսուս Քրիստոսի»։ Այսպես էր գրված «Թայմ» հանդեսում։ Լյութերը խոսքով և գործով նպաստեց Ռեֆորմացիայի ծնունդ առնելուն. կրոնական շարժում, որը նկարագրվել է որպես «մարդկության պատմության մեջ ամենանշանակալից հեղափոխությունը»։ Դրանով նա ներդրում ունեցավ Եվրոպայի կրոնական պատկերը փոխելու և այդ մայրցամաքում միջնադարյան ժամանակների վրա վարագույր իջեցնելու գործում։ Լյութերը նաև մեկ միասնական գերմաներեն գրավոր լեզվի ձևավորման հիմքը դրեց։ Աստվածաշնչի այն թարգմանությունը, որ կատարել է նա, անկասկած, շարունակում է մնալ որպես ամենատարածված գերմաներեն թարգմանությունը։

Ինչպիսի՞ մարդ էր Մարտին Լյութերը։ Ինչպե՞ս եղավ, որ նա այդպիսի ազդեցություն ունեցավ Եվրոպայի կյանքի վրա։

Լյութերը դառնում է աստվածաբան

Մարտին Լյութերը ծնվել է 1483 թ. նոյեմբերին գերմանական Էյսլեբեն քաղաքում։ Թեև նրա հայրը աշխատում էր պղնձի հանքերում, նա կարողացավ բավականաչափ գումար վաստակել որդուն լավ կրթություն տալու համար։ 1501 թ.–ին Մարտինը դարձավ Էրֆուրտի համալսարանի ուսանող։ Համալսարանի գրադարանում նա առաջին անգամ Աստվածաշունչ կարդաց։ «Գիրքը ինձ շատ դուր եկավ,— ասել էր նա,— և ես ինձ բախտավոր կհամարեի, եթե մի գեղեցիկ օր այդ գրքից ունենայի»։

22 տարեկանում Լյութերը մտավ Էրֆուրտում գտնվող Ավգուստինի վանքը։ Հետագայում նա հաճախեց Վիտենբերգի համալսարան ու դարձավ աստվածաբանության դոկտոր։ Լյութերը իրեն անարժան էր համարում Աստծո բարեհաճությանը և ժամանակ առ ժամանակ վհատության մեջ էր ընկնում անմաքուր խղճի պատճառով։ Սակայն Աստվածաշունչն ուսումնասիրելու, աղոթք անելու և խորհրդածելու շնորհիվ նա ավելի ճիշտ հասկացողություն ձեռք բերեց այն մասին, թե ինչպես է Աստված դիտում մեղավորներին։ Լյութերը հասկացավ, որ Աստծո բարեհաճությունը վաստակել հնարավոր չէ։ Ընդհակառակն, դա տրվում էր Աստծո շնորհով այն մարդկանց, ովքեր հավատ ունեին (Հռովմայեցիս 1։16; 3։23, 24, 28)։

Ինչպե՞ս Լյութերը եզրակացրեց, որ իր նոր ըմբռնումը ճիշտ է։ Կուրտ Ալանդը, որը վաղ եկեղեցու պատմության և Նոր Կտակարանի տեքստային ուսումնասիրության պրոֆեսոր է, գրել է. «Նա ամբողջությամբ խորասուզվեց Աստվածաշնչի մեջ, որպեսզի որոշեր, թե արդյոք իր նորագյուտ գիտելիքները կդիմանային համեմատությանը աստվածաշնչային այլ գաղափարների հետ, և հայտնաբերեց, որ բոլոր հարցերում հաստատվում էր իր տեսակետը»։ Հավատով և ոչ թե գործերով կամ ապաշխարելով արդարանալու (կամ՝ փրկվելու) ուսմունքը շարունակեց մնալ որպես Լյութերի գաղափարախոսության հիմնասյուն։

Նրան զայրույթ են պատճառում ինդուլգենցիաների վաճառքը

Լյութերի ըմբռնումն այն մասին, թե ինչպես է Աստված դիտում մեղավորներին, նրան հակառակության մեջ բերեց Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու հետ։ Այն ժամանակներում մարդիկ ամենուրեք հավատում էին, թե մեղավորները, մահանալով, պետք է միառժամանակ պատժի ենթարկվեն։ Սակայն ասում էին, թե այդ ժամանակը կարելի է կրճատել ինդուլգենցիաների միջոցով, որոնք կարելի էր ձեռք բերել փողի դիմաց, և որոնք տրվում էին պապի կողմից։ Ինդուլգենցիա վաճառողները, ինչպես օրինակ՝ Յոհան Տեցելը, որը ներկայացնում էր Մայնցի արքեպիսկոպոս Ալբերտին, հասարակ ժողովրդին ինդուլգենցիաներ վաճառելով լավ բիզնես էին անում։ Շատերն ինդուլգենցիաները դիտում էին որպես յուրահատուկ ապահովագրություն ապագա մեղքերից։

Լյութերը խիստ բարկացած էր ինդուլգենցիաների վաճառքից։ Նա գիտեր, որ մարդիկ չեն կարող գործարքի մեջ մտնել Աստծո հետ։ 1517 թ.–ին նա գրեց իր հանրահայտ 95 թեզիսները, որոնցում մեղադրում էր եկեղեցուն ֆինանսական, դավանաբանական և կրոնական հարցերում իրենց դիրքը չարաշահելու մեջ։ Ցանկանալով բարեփոխումների մղել և ոչ թե խռովության՝ Լյութերը իր թեզիսների օրինակներն ուղարկեց Մայնցի արքեպիսկոպոս Ալբերտին և մի քանի մասնագետների։ Շատ պատմաբաններ Ռեֆորմացիայի ծագման ճշգրիտ կամ մոտավոր թվականը համարում են 1517–ը։

Միայն Լյութերը չէր, որ եկեղեցու սխալների դեմ բողոքի ձայն էր բարձրացրել։ Դրանից հարյուր տարի առաջ չեխ կրոնական բարեփոխիչ Յան Հուսը դատապարտել էր ինդուլգենցիաների վաճառքը։ Նույնիսկ Հուսից առաջ էլ անգլիացի Ջոն Ուիքլիֆը մատնացույց էր արել, որ եկեղեցական ավանդություններից մի քանիսը սուրբգրային չեն։ Լյութերի ժամանակակից Էրազմ Ռոտերդամցին և անգլիացի Թինդալը խրախուսում էին բարեփոխումներ անել։ Բայց Յոհան Գուտենբերգի շարժական տպագրահաստոցի գյուտի շնորհիվ Լյութերի ձայնը ավելի բարձր լսվեց և ավելի հեռու տարածվեց, քան մյուս բարեփոխիչների ձայնը։

Գուտենբերգի հաստոցը Մայնցում գործում էր 1455 թ.–ին։ 16–րդ դարի սկզբներին տպագրահաստոցներ կային Գերմանիայի 60 քաղաքներում ու եվրոպական 12 երկրներում։ Պատմության մեջ առաջին անգամ հասարակայնությունը կարող էր արագորեն տեղեկանալ իրեն հետաքրքրող հարցերի մասին։ Լյութերի 95 թեզիսները, հավանաբար առանց նրա համաձայնության, տպագրվեցին ու տարածվեցին։ Եկեղեցական բարեփոխումներ անելու հարցը այլևս տեղային խնդիր չէր։ Այն քննարկման առարկա դարձավ ամենուր, և Մարտին Լյութերը հանկարծ դարձավ Գերմանիայի ամենահայտնի անձնավորությունը։

«Արևն ու լուսինը» արձագանքում են

Դարեր ի վեր Եվրոպան գտնվել էր երկու հզոր կառույցների՝ Հռոմեական սրբազան կայսրության և Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու ձեռքում։ «Կայսրն ու պապը պատկանում էին միմյանց, ինչպես արևն ու լուսինը»,— բացատրում է Հանս Լիլյեն՝ Համաշխարհային լյութերական ֆեդերացիայի նախկին նախագահը։ Բայցևայնպես, բավական անորոշություն կար, թե ով էր արևը և ով՝ լուսինը։ 16–րդ դարի սկզբներին երկու կառույցներն էլ անցել էին իրենց զորության բարձրակետը։ Օդում փոփոխությունների հոտ էր զգացվում։

Լևոն X–րդ պապը արձագանքեց 95 թեզիսներին՝ սպառնալով Լյութերին սեփական հայացքներից չհրաժարվելու դեպքում վտարել եկեղեցուց։ Ամենևին էլ չվախենալով՝ Լյութերը հրապարակայնորեն այրեց պապական՝ սպառնալիքներով լեցուն կոնդակը և լրացուցիչ նյութեր հրատարակեց, որտեղ իշխաններին կոչ էր անում բարեփոխել եկեղեցին նույնիսկ առանց պապի համաձայնության։ 1521 թ.–ին Լևոն X–րդը Լյութերին վտարեց եկեղեցուց։ Երբ Լյութերը առարկեց՝ ասելով, որ իրեն դատապարտել են առանց արդար դատավարության՝ կայսր Կարլոս V–ը կանչեց բարեփոխչին՝ ներկայանալու Վորմսում անցկացվող կայսերական հանդիպմանը։ Լյութերի 15–օրյա ճանապարհորդությունը Վիտենբերգից Վորմս 1521 թ. ապրիլին նման էր հաղթահանդեսի։ Հանրությունը նրան համակրում էր, և մարդիկ ամենուրեք ցանկանում էին տեսնել նրան։

Վորմսում Լյութերը կանգնեց կայսրի, իշխանների և պապական նվիրակի առաջ։ Յան Հուսի դատավարությունն էլ էր նման ձևով ընթացել Կոնստանցայում 1415 թ.–ին, որից հետո նրան այրել էին ցցի վրա։ Հոգևորականների ու կայսերական պաշտոնյաների ներքո Լյութերը մերժեց հրաժարվել իր համոզմունքներից, մինչև որ ընդդիմախոսները Աստվածաշնչից չապացուցեին իր սխալ լինելը։ Բայց ոչ ոք չկարողացավ իր սուրբգրային գիտելիքներով մրցել նրա հետ։ Դատավարության արդյունքները արձանագրվեցին մի փաստաթղթում, որը կոչվեց Վորմսյան էդիկտ։ Փաստաթուղթը Լյութերին հայտարարում էր օրենքից դուրս և արգելում էր նրա երկասիրությունները։ Վտարված լինելով պապի կողմից և հայտարարված՝ օրենքից դուրս կայսրի կողմից՝ նա այժմ կանգնել էր մահվան վտանգի առջև։

Սկսվեց իրադարձությունների մի շարան, որը լի էր ինչպես դրամատիզմով, այնպես էլ անսպասելիությամբ։ Վիտենբերգ վերադառնալու ճանապարհին Լյութերը «առևանգվում» է, որը կազմակերպել էր բարի կամեցող Ֆրեդերիկ Սաքսոնացին։ Լյութերն անհասանելի դարձավ իր թշնամիների համար։ Նա գաղտնի բերվեց մեկուսի Վարտբուրգ դղյակը, որտեղ միրուք թողեց և փոխեց իր անունը՝ դառնալով Յունկեր Յորգ անունով ասպետ։

«Սեպտեմբերյան Աստվածաշունչը» մեծ պահանջարկ է վայելում

Հաջորդ տասը ամիսներին Լյութերը բնակվում էր Վարտբուրգ դղյակում՝ որպես փախստական՝ թաքնվելով կայսրից ու պապից։ «Welterbe Wartburg» գրքում պատմվում է, որ «Վարտբուրգում անցկացրած ժամանակը նրա կյանքի ամենաբեղմնավոր ու ստեղծագործական փուլերից մեկն էր»։ Այստեղ իրականացվեց նրա մեծագույն նվաճումներից մեկը՝ Հունարեն Գրությունների Էրազմի բնագրի թարգմանությունը գերմաներեն լեզվով։ Այս աշխատությունը, լույս տեսնելով 1522 թ. սեպտեմբերին և իր վրա չկրելով Լյութերի անունը որպես թարգմանչի, հայտնի դարձավ «Սեպտեմբերյան Աստվածաշունչ» անունով։ Գինը կազմում էր մեկուկես գուլդեն, որը հավասար էր աղախնի մեկ տարվա աշխատավարձին։ Բայցևայնպես, «Սեպտեմբերյան Աստվածաշնչի» պահանջարկը խիստ մեծ էր։ 12 ամսվա ընթացքում երկու հրատարակությամբ տպագրվեց 6 000 օրինակ, իսկ հետագա 12 տարիներին գիրքը վերահրատարակումներ ունեցավ առնվազն 69 անգամ։

1525 թ.–ին Մարտին Լյութերը ամուսնացավ նախկին միանձնուհի Կատարինա ֆոն Բորայի հետ։ Կատարինան հմուտ էր տնային գործերում և կարողանում էր բավարարել այն պահանջմունքները, որ ստեղծվում էին ամուսնու առատաձեռնությամբ։ Լյութերի ընտանիքի մեջ մտնում էին ոչ միայն նրա կինն ու երեխաները, այլև նրա ընկերները, ուսումնականներ և վտարանդիներ։ Կյանքի վերջին շրջանում Լյութերը խորհրդատուի այնպիսի հեղինակություն էր վայելում, որ այն ուսումնականները, որոնք հյուրընկալվում էին նրա հարկի տակ, իրենց ձեռքն էին վերցնում թուղթ ու գրիչ՝ գրի առնելու նրա դիտողությունները։ Այդ գրառումները ի մի բերվեցին «Luthers Tischreden» («Լյութերի բաժակաճառերը») անունը կրող ժողովածուում։ Մի որոշ ժամանակ գերմաներեն այս ժողովածուն իր տպաքանակով զիջում էր միայն Աստվածաշնչին։

Տաղանդավոր թարգմանիչ և բեղմնավոր գրող

1534 թ.–ին Լյութերն ավարտեց Եբրայերեն Գրությունների թարգմանությունը։ Նա օժտված էր ոճը, ռիթմը և բառերը համատեղելու ընդունակությամբ։ Արդյունքում ծնվեց մի Աստվածաշունչ, որը հասկանալի էր հասարակ ժողովրդին։ Թարգմանության իր մեթոդի վերաբերյալ Լյութերը գրում է. «Մենք պետք է հարց ուղղենք տանտիրուհուն իր տան մեջ, երեխաներին՝ փողոցում և հասարակ մարդկանց՝ շուկայում, հետո նայենք նրանց բերանին՝ տեսնելու, թե ինչպես են նրանք խոսում, և այնուհետև համապատասխան ձևով թարգմանենք»։ Լյութերի Աստվածաշունչը իր ներդրումն ունեցավ միասնական գրավոր լեզվի ձևավորման մեջ։ Այդ լեզուն հետագայում ընդունվեց ամբողջ Գերմանիայում։

Լյութերը ոչ միայն տաղանդավոր թարգմանիչ էր, այլև ճարտար գրող։ Ասում են, որ նա իր ողջ ստեղծագործական կյանքի ընթացքում երկու շաբաթը մեկ քննախոսություն էր գրում։ Դրանցից որոշները բանավեճեր էին հարուցում, ինչպես հենց ինքը՝ հեղինակը։ Լյութերի վաղ գործերը ոճական տեսակետից կտրուկ էին, սակայն ժամանակի ընթացքում տարիքը ոչինչ չէր կարողացել անել՝ բթացնելու Լյութերի գրչի ծայրը։ Նրա ուշ շրջանի էսսեները ավելի ու ավելի խիստ տոնով էին գրված։ Համաձայն «Lexikon für Theologie und Kirche» աշխատության՝ Լյութերի երկերը բացահայտում են «նրա չափազանց բարկացկոտ լինելը» և «խոնարհության ու սիրո պակասը», ինչպես նաև նրա՝ «առաքելության խիստ զարգացած զգացումը»։

Երբ բռնկվեց Գյուղացիական պատերազմը և իշխանական տարածքները ողողվեցին արյունով, Լյութերին հարց տվեցին, թե ինչպիսին է իր վերաբերմունքը ապստամբությանը։ Ունեի՞ն գյուղացիները բավականաչափ հիմքեր բողոքելու իրենց ֆեոդալ տերերից։ Լյութերը չփորձեց ստանալ զանգվածների աջակցությունը՝ տալով այնպիսի պատասխան, որը դուր կգար մեծամասնությանը։ Նա համոզված էր, որ Աստծո ծառաները պետք է իշխանավորներին ենթարկվեն (Հռովմայեցիս 13։1)։ Լյութերը բացեիբաց ասաց, որ ապստամբությունը հարկավոր է ճնշել ուժի գործադրմամբ։ «Ով որ կարող է, թող խոցի, հարվածի, սպանի»,— ասել էր նա։ Հանս Լիլյեն նշում է, որ այդ պատասխանը նրան արժեցավ «այն եզակի ժողովրդականությունը, որը նա մինչև այդ վայելում էր»։ Ավելին՝ Լյութերի հետագա էսսեները, մասնավորապես՝ «Հրեաների ու նրանց ստերի մասին» էսսեն, այն հրեաների վերաբերյալ, որոնք մերժել էին քրիստոնեություն ընդունել, ստիպեցին շատերին նրան համարել հակասեմիտ։

Լյութերի ժառանգությունը

Ռեֆորմացիան, որի ետևում կանգնած էին այնպիսի անձինք, ինչպիսիք են Լյութերը, Կալվինը և Ցվինգլին, առաջնորդեց նոր՝ բողոքականություն կոչված կրոնի ձևավորմանը։ Լյութերի՝ բողոքականությանը թողած գլխավոր ժառանգությունը նրա հիմնական ուսմունքն էր՝ «արդարացում հավատով»։ Գերմանական յուրաքանչյուր իշխանություն բռնում էր կա՛մ բողոքականության, կա՛մ կաթոլիկության կողմը։ Բողոքականությունը տարածվեց և ժողովրդի աջակցությունը ստացավ սկանդինավյան երկրներում, Շվեյցարիայում, Անգլիայում և Նիդերլանդներում։ Այսօր այդ կրոնը դավանում են հարյուր միլիոնավոր մարդիկ։

Շատերը, ովքեր ամբողջությամբ համամիտ չեն Լյութերի հայացքների հետ, շարունակում են նրա մասին մեծ կարծիք ունենալ։ Նախկին Գերմանիայի Դեմոկրատական Հանրապետությունում, որի մեջ մտնում են Էյսլեբենը, Էրֆուրտը, Վիտենբերգը և Վարտբուրգը, 1983 թ.–ին նշվեց Լյութերի ծննդյան 500–ամյակը։ Այս սոցիալիստական երկրում նա համարվում էր Գերմանիայի պատմության ու մշակույթի մեջ ուշագրավ անձանցից մեկը։ Դեռ ավելին՝ մի կաթոլիկ աստվածաբան, խոսելով Լյութերի թողած ազդեցության մասին, հետևյալն ասաց. «Լյութերից հետո ապրած ոչ մի անձնավորություն չէր կարող համեմատվել նրա հետ»։ Պրոֆեսոր Ալանդը գրեց. «Ամեն տարի ամենաքիչը 500 նոր հրատարակություն է լույս տեսնում Մարտին Լյութերի ու Ռեֆորմացիայի վերաբերյալ, ընդ որում՝ աշխարհի գրեթե բոլոր հիմնական լեզուներով»։

Մարտին Լյութերը սուր միտք և արտակարգ հիշողություն ուներ, խոսքի վարպետ էր, անդադրում աշխատող։ Նա նաև անհամբեր ու արհամարհող անձնավորություն էր, ինչպես նաև խելահեղորեն էր արձագանքում այն ամենին, ինչը նրա կարծիքով կեղծավորություն էր։ Երբ 1546 թ. փետրվարին Էյսլեբենում մահվան մահճում էր գտնվում, նրա ընկերները հարցրեցին իրեն, թե արդյոք անսասան է մնացել իր համոզմունքների առումով, որ սովորեցնում էր ուրիշներին։ «Այո՛»,— պատասխանել էր նա։ Լյութերը մահացավ, բայց շատերը շարունակում են հետևել այդ համոզմունքներին։

[նկար 27–րդ էջի վրա]

Լյութերը դեմ էր ինդուլգենցիաների վաճառքին

[թույլտվությամբ]

Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[նկար 28–րդ էջի վրա]

Լյութերը մերժեց հրաժարվել իր համոզմունքներից, մինչև որ իր ընդդիմախոսները չապացուցեին Աստվածաշնչով, որ ինքը սխալ է

[թույլտվությամբ]

From the book The Story of Liberty, 1878

[նկարներ 29–րդ էջի վրա]

Լյութերի սենյակը Վարտբուրգի դղյակում, որտեղ նա թարգմանեց Աստվածաշունչը

[թույլտվությամբ]

Both images: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[նկար 26–րդ էջի վրա. թույլտվությամբ]

From the book Martin Luther The Reformer, 3rd Edition, published by Toronto Willard Tract Depository, Toronto, Ontario

[նկար 30–րդ էջի վրա. թույլտվությամբ]

From the book The History of Protestantism (Vol. I)