Սանկտ Պետերբուրգ. Ռուսաստանի «Պատուհան դեպի Եվրոպա»

Մեր թղթակիցը՝ Ռուսաստանից

Ալեքսանդր Սերգեեվիչ Պուշկին

ՍԱՆԿՏ ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ մասին Պուշկինի հռչակավոր պոեմը, որը մասամբ մեջբերված է վերևում, մեր ուշադրությունը հրավիրում է քաղաքի հիմնադրի, ինչպես նաև հիմնադրման վայրի վրա. այն գտնվում է հեռավոր հյուսիսում, որտեղ Նևա գետը թափվում է Բալթիկ ծով։ «Բայց ինչպե՞ս հյուսիսային ճահիճներում կառուցվեց մի քաղաք, որը դարձավ աշխարհի խոշոր քաղաքներից մեկը»,— գուցե զարմանաք դուք։

17–րդ դարի վերջում Ռուսաստանը ձգտում էր հզորացման։ Սակայն դրան խոչընդոտում էր այն հանգամանքը, որ վերջինս չուներ ելք դեպի ծով։ Երիտասարդ ցար Պետրոս Մեծի փափագն էր երկրի համար բացել «պատուհան դեպի Եվրոպա», ինչը հնարավոր կդառնար, եթե նա կարողանար դեպի ծով ճանապարհ հարթել։ Հարավում Օսմանյան կայսրությունը փակել էր մուտքը դեպի Սև ծով։ Ուստի Պետրոսն իր ուշադրությունն ուղղեց դեպի հյուսիս՝ մերձբալթյան տարածքները, որոնք գտնվում էին Շվեդիայի տիրապետության տակ։

Իր երազանքն իրականացնելու համար 1700 թ. օգոստոսին Պետրոսը պատերազմ հայտարարեց Շվեդիային։ Թեպետ սկզբում ցարի ռազմավարական գործողությունները անհաջողության մատնվեցին, սակայն նա չհրաժարվեց իր նպատակից։ Մինչև 1702 թ. նոյեմբերը Պետրոսը կարողացավ դուրս մղել շվեդներին Լադոգայից, որ Եվրոպայի ամենամեծ լիճն է. Բալթիկ ծովից այն գտնվում է 60 կիլոմետր հեռավորության վրա և նրա հետ կապվում է Նևա գետով։ Շվեդները փակվեցին Լադոգայի մոտ՝ Նևայի ակունքում գտնվող մի ամրոցում։ Սակայն Պետրոսը կարողացավ նրանց ձեռքից վերցնել փոքրիկ կղզու վրա կառուցված այդ ամրոցը, որին նա նոր անուն տվեց՝ Շլիսելբուրգ։

Ավելի ուշ շվեդները դիմադրություն ցույց տվեցին Նիենշանց ամրոցում, որտեղ Նևան թափվում է Բալթիկ ծով։ Սակայն 1703 թ. մայիսին շվեդական կայազորը ջախջախիչ պարտություն կրեց։ Այս հաղթանակի շնորհիվ ռուսներն իրենց հսկողության տակ առան Նևայի ողջ դելտան։ Իր պաշտպանական դիրքերը գետաբերանում ամրացնելու համար Պետրոսը առանց հապաղելու Զայաչի կղզում ձեռնամուխ եղավ ամրոցի շինարարությանը։ Այսպես՝ 1703 թ. մայիսի 16–ին՝ մոտ 300 տարի առաջ, Պետրոս Մեծը դրեց այն ամրոցի հիմնաքարը, որն այսօր կրում է «Պետրոպավլովյան» անունը։ Այս թվականն ընդունված է համարել Սանկտ Պետերբուրգի հիմնադրման տարեթիվը։ Քաղաքն իր անունը ստացավ ցարի պահապան սրբի՝ Պետրոս առաքյալի պատվին։

Դառնում է մայրաքաղաք

Ի տարբերություն շատ մայրաքաղաքների՝ Սանկտ Պետերբուրգը սկզբից ևեթ նախագծվեց ու կառուցվեց հզոր մայրաքաղաք լինելու նպատակով։ Չնայած որ քաղաքը գտնվելու էր հեռավոր հյուսիսում (նույն լայնության վրա է, ինչ Ալյասկայի Անքորիջ քաղաքը), Պետրոսը չհրաժարվեց իր մտադրությունից և հաստատակամորեն շարունակեց շինարարությունը։ Փայտը բերում էին Լադոգա լճի մերձակայքից և Նովգորոդից։ Շինարարության համար քար ձեռք բերելու ձևերից մեկն այն էր, որ Պետրոսը տուրք սահմանեց։ Պետերբուրգ ապրանք բերող յուրաքանչյուր ռուս պետք է նաև որոշակի քանակությամբ քար բերեր իր հետ։ Բացի դրանից, նախ Մոսկվայում, իսկ հետո նաև իր ողջ կայսրության տարածքում ցարն արգելեց քարե տների շինարարությունը։ Արդյունքում՝ գործազուրկ քարտաշները հոսեցին դեպի Պետերբուրգ։

Ինչպես նշվում է «Սովետական մեծ հանրագիտարանում» (ռուս.), քաղաքի շինարարությունը ընթանում էր «այն ժամանակների համար բացառիկ արագությամբ»։ Շատ չանցած՝ հայտնվեցին դրենաժային ջրանցքները, ցցագերանները, փողոցները, շենքերը, եկեղեցիները, հիվանդանոցները և կառավարական շինությունները։ Քաղաքի հիմնադրման տարում սկսվեց նաև նավաշինարանի կառուցումը։ Այն կոչվեց Ծովակալություն և ժամանակի ընթացքում դարձավ Ռուսաստանի նավատորմի գլխավոր վարչական կենտրոնը։

1710 թ.–ին սկսվեց Ամառային պալատի շինարարությունը։ Այն լինելու էր ցարերի ամառային նստավայրը։ 1712 թ.–ին Պետերբուրգը դարձավ մայրաքաղաք, և նախկին մայրաքաղաք Մոսկվայից այնտեղ տեղափոխվեցին կառավարական շատ վարչություններ։ Քաղաքի առաջին քարե պալատի (մինչև օրս պահպանվել է) շինարարությունը ավարտվեց 1714 թ.–ին։ Այն կառուցվեց Պետերբուրգի առաջին կառավարիչ Ալեքսանդր Մենշիկովի համար։ Նույն թվին սկսվեց նաև Պետրոպավլովյան տաճարի շինարարությունը, որը գտնվում է նույն անունը կրող ամրոցի ներսում։ Նրա երկնասլաց զանգակատունը վեր է խոյանում քաղաքի վրա։ Նևա գետի ափին կառուցվեց Ձմեռային պալատը, որը ժամանակի ընթացքում մի քանի անգամ վերաշինվեց։ Ավելի ուշ կառուցվեց Ձմեռային պալատի՝ մոտ 1 100 սենյակից բաղկացած այն շենքը, որ մինչև օրս գոյություն ունի։ Այս հսկայական պալատը դարձավ քաղաքի կենտրոնը։ Այնտեղ է գտնվում Էրմիտաժը՝ աշխարհահռչակ պետական թանգարանը։

Իր կառուցման առաջին տասնամյակի ընթացքում Սանկտ Պետերբուրգը մեծացավ ապշեցուցիչ արագությամբ։ Ինչպես հայտնի է, արդեն 1714 թ.–ին այնտեղ կար մոտ 34 500 շինություն։ Պալատների և մեծ շենքերի շինարարությունը անխափան շարունակվում էր։ Քաղաքում կառուցվեցին բազմաթիվ տաճարներ, ինչը վկայում է այն մասին, որ կրոնը մեծ դեր է խաղացել Ռուսաստանի պատմության մեջ։

Այդ բանի ապացույցն է, օրինակ, Կազանյան տաճարը, որն ունի կիսակլոր տեսք և դիմացից զարդարված է սյունաշարքով։ Քաղաքի գլխավոր փողոցի՝ Նևսկի պողոտայի վրա գտնվող այս տաճարը իր տպավորիչ տեսքով մեծապես նպաստել է այն բանին, որ փողոցը համարվի աշխարհի ամենահոյակապ մայրուղիներից մեկը։ Հետագայում սկսվեց նաև Իսահակիևյան տաճարի շինարարությունը։ Մոտ 24 000 ցցագերաններ օգտագործվեցին ճահճոտ հողի վրա կառուցվող այս շինության հիմքը ամրացնելու նպատակով։ Իսկ նրա հսկայական գմբեթը ոսկեզօծելու համար օգտագործվեց 100 կիլոգրամ մաքուր ոսկի։

Տպավորիչ էր նաև Սանկտ Պետերբուրգի մերձակայքում ծավալվող շինարարությունը։ 1714 թ. Պետերգոֆում (այժմ՝ Պետրոդվորեց) սկսվեցին Պետրոսի նստավայրի՝ Մեծ պալատի շինարարական աշխատանքները։ Միևնույն ժամանակ, մոտակայքում գտնվող Ցարսկոյե Սելո քաղաքում, որն այժմ կոչվում է Պուշկին, Պետրոսի կնոջ համար կառուցվեց շքեղ Եկատերինյան պալատը։ Նույն հարյուրամյակի երկրորդ կեսին քաղաքի հարավային արվարձաններում՝ Պավլովսկում և Գատչինայում, կառուցվեցին երկու մեծ պալատներ։

Նորակառույց այս քաղաքի գեղեցկությունը բազմապատկվեց շնորհիվ այն բանի, որ նրա գետերի ու ջրանցքների վրա հարյուրավոր կամուրջներ գցվեցին։ Սա է պատճառը, որ Պետերբուրգը հաճախ կոչվում է «հյուսիսային Վենետիկ»։ Ֆրանսիացի, գերմանացի, իտալացի և տաղանդավոր ռուս ճարտարապետների միահամուռ ջանքերով ստեղծվեց այն, ինչը «Բրիտանական հանրագիտարանն» (անգլ.) անվանում է «Եվրոպայի ամենագեղեցիկ և ներդաշնակորեն կառուցված քաղաքներից մեկը»։

Տոկունություն՝ դժբախտության ժամանակ

Պետրոսի հակառակորդները չէին էլ պատկերացնում, թե ռուսները որքան ամուր կկառչեն իրենց «պատուհանից դեպի Եվրոպա»։ Ահա թե ինչ է ասվում մի գրքում. «Այն օրվանից, երբ Պետրոս Մեծը ոտք դրեց Նևայի գետաբերանը, այնտեղ կառուցված երկիրն ու քաղաքը ընդմիշտ դարձան ռուսական» («Peter the Great​—His Life and World»)։

Եվ իրոք, ինչպես նշվում է վերոհիշյալ գրքում, «հետագա դարերի ընթացքում մեծ զորքով Ռուսաստան ներխուժած նվաճողներից և ոչ մեկը՝ Կարլ XII–ը, Նապոլեոնը, Հիտլերը, չկարողացան գրավել Պետրոսի բալթիական նավահանգիստը, թեպետ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ նացիստական զորքերը 900 օր պաշարման մեջ պահեցին քաղաքը»։ Այդ երկարատև պաշարման ժամանակ քաղաքում մահացավ մոտ մեկ միլիոն մարդ, շատերը՝ ցրտից ու սովից 1941–1942 թթ. ձմռան ընթացքում։ Այդ տարի ջերմաստիճանը իջավ մինչև 40 աստիճան։ Սա այն դեպքն է, երբ Ցելսիուսի և Ֆարենհայտի սանդղակները ցույց են տալիս նույն ջերմաստիճանը։

1914 թ.–ին, երբ սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, քաղաքը վերանվանվեց Պետրոգրադ։ Իսկ 1924 թ.–ին, երբ մահացավ Խորհըրդային Միության առաջին ղեկավար Վլադիմիր Իլյիչ Լենինը, քաղաքը կոչվեց Լենինգրադ։ Ի վերջո, 1991 թ.–ին՝ Խորհրդային Միության անկումից հետո, վերականգնվեց քաղաքի սկզբնական անունը՝ Սանկտ Պետերբուրգ։

Ներդրումներ՝ ի նպաստ աշխարհի

1724 թ.–ին՝ 52 ամյա Պետրոսի մահվանից մի տարի առաջ, հիմնադրվեց Ռուսաստանի Գիտությունների ակադեմիան, իսկ 1757 թ.–ին ստեղծվեց Գեղարվեստի ակադեմիան։ Այնտեղ են սովորել համաշխարհային ճանաչում գտած ռուս նկարիչներ Կարլ Բրյուլլովը և Իլյա Ռեպինը (19–րդ դար)։

Իր հիմնադրման հենց սկզբից քաղաքը հայտնի դարձավ բարձրագույն կրթության հաստատություններով, որոնցից առաջինը Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանն է։ 19–րդ դարի վերջում Սանկտ Պետերբուրգի բնակիչ, Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր ֆիզիոլոգ Իվան Պավլովը մշակեց պայմանական ռեֆլեքսների տեսությունը։ Այս քաղաքում էր, որ ռուս քիմիկոս Դմիտրի Մենդելեևը կազմեց քիմիական տարրերի պարբերական համակարգը, որը հայտնի է նաև Մենդելեևի պատբերական համակարգ անունով։

Քաղաքի մշակութային կյանքը նույնպես միջազգային ուշադրության արժանացավ։ 1738 թ.–ին բացվեց Պարարվեստի ակադեմիա, որի հիման վրա հետագայում ստեղծվեց աշխարհահռչակ Մարիինյան թատրոնը։ Կարճ ժամանակ անց բազմաթիվ համերգային դահլիճներ ու թատրոններ զարդարեցին քաղաքը։ Պետերբուրգում բնակություն հաստատեցին հանրահայտ շատ կոմպոզիտորներ, ինչպես օրինակ՝ Պյոտր Իլյիչ Չայկովսկին, որի դասական ստեղծագործությունները մինչև օրս էլ հայտնի են։ Դրանց թվում են «Քնած գեղեցկուհին», «Կարապի լիճը», «Շչելկունչիկ» բալետները, ինչպես նաև «Հանդիսավոր նախերգանք 1812 թ.» հայտնի կոմպոզիցիան։

Պետերբուրգում են սովորել և բնակություն հաստատել բազմաթիվ հռչակավոր ռուս պոետներ ու գրողներ։ Երիտասարդ Ալեքսանդր Սերգեևիչ Պուշկինը, շատերի կարծիքով, դարձավ Ռուսաստանի «մեծագույն պոետը և ժամանակակից ռուս գրականության հիմնադիրը»։ Պուշկինը բարձավ «ռուսական Շեքսպիր»։ Պոետի գործերը, այդ թվում նաև մեր հոդվածի սկզբում մեջբերված պոեմը, որ նա ձոնեց իր համար հարազատ դարձած քաղաքին, թարգմանվել են բոլոր տարածված լեզուներով։ Արժե հիշատակել նաև Դոստոևսկուն, որը «Բրիտանական հանրագիտարանի» համաձայն՝ «սովորաբար համարվում է լավագույն վիպագիրներից մեկը ողջ պատմության մեջ»։

Կարելի է ասել, որ Սանկտ Պետերբուրգը բազմապատիկ վերադարձրեց Եվրոպային այն ամենը, ինչ ստացավ նրանից իր համեստ հիմնադրման ժամանակաշրջանում։ Տարիների ընթացքում նրա բնակիչները, անկասկած, հարստացրին համաշխարհային մշակույթը։

Խորհելու շրջան

2003 թ. մայիսի 24–ից մինչև հունիսի 1–ն ընկած շաբաթվա ընթացքում Սանկտ Պետերբուրգ ժամանեցին հարյուր հազարավոր հյուրեր՝ նշելու քաղաքի 300–ամյա հոբելյանը։ Այս կապակցությամբ մեծ նախապատրաստական աշխատանքներ էին տարվել, ինչի շնորհիվ այցելուներից շատերը մղված եղան խորհելու քաղաքի գեղեցկության և ուշագրավ պատմության մասին։

Հետաքրքիր է, որ այս միջոցառումը համընկավ մեկ ուրիշ իրադարձության։ Հոբելյանից մի շաբաթ առաջ, բազմաթիվ մարդիկ եկան Սանկտ Պետերբուրգ, որպեսզի մասնակցեն քաղաքի մոտակայքում գտնվող՝ Եհովայի վկաների մասնաճյուղի նորակառույց շենքերի նվիրման ծրագրին։ Հաջորդ օրը 9 817 մարդ հավաքվեց Պետերբուրգում՝ Կիրովի անվան մարզադաշտում, որտեղ նրանք լսեցին ուշագրավ մտքեր նվիրման ծրագրից, ինչպես նաև հաշվետվություններ տարբեր երկրներում Եհովայի վկաների գործունեության մասին։

Այդքանը անհնար է տեսնել

Պետերբուրգ այցելող մարդիկ, տեսնելով, թե որքան շատ են քաղաքի տեսարժան վայրերը, հաճախ ընկնում են շփոթության մեջ՝ չիմանալով, թե որտեղից սկսեն իրենց էքսկուրսիան։ Այսպիսի խնդրի կարելի է բախվել, օրինակ, Էրմիտաժում։ Որոշ հաշվարկներով՝ եթե թանգարանի հարյուրավոր ցուցասրահներում ներկայացված յուրաքանչյուր առարկային տրամադրվի մեկ րոպե, ապա ամբողջը տեսնելու համար կպահանջվի մի քանի տարի։

Ոմանց կարծիքով՝ Սանկտ Պետերբուրգի ամենատպավորիչ առանձնահատկություններից մեկը բալետն է։ Հռչակավոր Մարիինյան թատրոնում, օրինակ, նրբագեղորեն զարդարված բյուրեղյա ջահերի տակ, ոսկեզօծ պատերի (օգտագործվել է ավելի քան 400 կիլոգրամ ոսկի) արտացոլանքի մեջ հնարավոր է դիտել աշխարհի լավագույն բալետները։

Նևա գետի երկայնքով ձգվող նրբաճաշակ շենքերի գեղեցկությունը կարելի է վայելել անգամ այն ժամանակ, երբ քայլում ես քաղաքի միջով, որի բնակիչների թիվը հասնում է հինգ միլիոնի։ Գեղագիտական մեծ հաճույք ես ստանում, նույնիսկ երբ պարզապես երթևեկում ես քաղաքային մետրոյով, որ աշխարհի ամենախորը ստորգետնյա կառույցներից է։ 98 կիլոմետր երկարությամբ, 50 կայարաններից բաղկացած այս մետրոյից օրվա ընթացքում օգտվում է ավելի քան երկու միլիոն մարդ։ Կայարաններից մի քանիսն այնքան գեղեցիկ են, որ հազիվ թե իրենց նմանն ունենան աշխարհում։ 1955 թ.–ին (մետրոյի բացման թվականն է) «Նյու յորք թայմս»–ը (անգլ.) այս կայարաններն անվանեց «քսաներորդ դարի ստորգետնյա պալատների շարան»։

Իրոք որ, դժվար է չտպավորվել Սանկտ Պետերբուրգով՝ նրա կառուցման ու զարգացման զարմանահրաշ պատմությամբ, հավերժական գեղեցկությամբ, ինչպես նաև արվեստի, մշակույթի, կրթության և երաժշտության բնագավառում նրա մշտնջենավոր ժառանգությամբ։ Անկախ այն բանից, թե ինչ հետաքրքրություններ ունեն քաղաք ժամանած հյուրերը՝ նրանցից շատերը կհամաձայնվեն, որ Սանկտ Պետերբուրգը, ինչպես ասվում է մի աշխատության մեջ, «Եվրոպայի ամենագեղեցիկ քաղաքներից մեկն է»։

[Նկար 15–րդ էջի վրա]

Քաղաքի հիմնադիր Պետրոս Մեծը

[Նկարներ 16–րդ էջի վրա]

Պետրոպավլովյան ամրոցն ու տաճարը. այս ամրոցի կառուցմամբ դրվեց Սանկտ Պետերբուրգի հիմքը

Ձմեռային պալատը՝ Նևայի ափից. այժմ այստեղ է գտնվում Էրմիտաժ թանգարանը (ներսի սրահներից մեկը՝ հաջորդ էջում)։

[Նկարներ 17–րդ էջի վրա]

Մեծ պալատը

Սանկտ Պետերբուրգը կոչվել է «հյուսիսային Վենետիկ»

[Թույլտվությամբ]

The State Hermitage Museum, St. Petersburg

[Նկարներ 18–րդ էջի վրա]

Աշխարհահռչակ Մարիինյան թատրոնը

Սանկտ Պետերբուրգի մետրոյի կայարանները կոչվել են ստորգետնյա պալատներ

[Թույլտվությամբ]

Steve Raymer/National Geographic Image Collection

Photo by Natasha Razina

[Նկար. թույլտվությամբ 15–րդ էջի վրա]

Top picture: Edward Slater/Index Stock Photography; painting and emblems: The State Hermitage Museum, St. Petersburg