Alaeze Ukwu Dị Iche Iche Awakpoo Ala Nkwa Ahụ
N’AFỌ 740 T.O.A., ndị Asiria meriri Sameria, bụ́ isi obodo alaeze ebe ugwu nke Izrel. Ndị Izrel si otú a daba n’aka alaeze ukwu nke nwere obi ọjọọ. Asiria dị n’ebe ugwu nke ala ndị dị larịị dị na Mesopotemia, na nso Taịgris, bụ́ otu n’ime osimiri ukwu ndị dị n’Ógbè Na-eme Nri. Ọ bụ Nimrọd guzobere obodo ndị bụ́ isi nke Asiria, bụ́ Ninive na Kala. (Je 10:8-12) N’oge Shalmanesa nke Atọ, Asiria gbasawanyere gaa n’ebe ọdịda anyanwụ, banye n’ógbè Siria nakwa n’ebe ugwu Izrel, bụ́ ebe ndị nwere mmiri n’ụba ma na-emepụta nri.
N’okpuru Eze Tiglat-Pilesa nke Atọ (Pul), bụ́ onye a kpọrọ aha na Bible, Asiria malitere ịkpagbu Izrel. Obubu agha ya metụtakwara Juda nke dị n’ebe ndịda. (2Ez 15:19; 16:5-18) Ka oge na-aga, Asiria nke yiri “mmiri” na-ekwo ekwo kwobatara n’ime Juda, ma mesịa rute isi obodo ya, bụ́ Jeruselem.—Ai 8:5-8.
Eze Senakerib nke Asiria wakporo Juda na 732 T.O.A. (2Ez 18:13, 14) O bibiri ma kwakọrọ ihe n’obodo 46 nke Juda, gụnyere Lekish, nke dị n’ebe dị oké mkpa na Shefila. Dị ka map na-egosi, nke a pụtara na ndị agha ya anọrọla Jeruselem ọnọdụ ọjọọ, si otú ahụ na-agba isi obodo Juda okirikiri. N’ihe ndekọ ya, Senakerib turu ọnụ na ya kechiri Hezekaịa “dị ka nnụnụ e tinyere na nkata,” ma ihe ndekọ ndị Asiria zeere ikwu banyere mbibi nke mmụọ ozi Chineke bibiri ndị agha Senakerib.—2Ez 18:17-36; 19:35-37.
A gụwo ụbọchị nke Alaeze Ukwu Asiria ọnụ. Ndị Midia, bụ́ ndị biri n’ala na-adịchaghị larịị nke ebe bụ Iran n’oge a, malitere ịlụso ihe fọdụrụ ná ndị agha Asiria ọgụ. Nke a dọọrọ uche ndị Asiria pụọ n’ebe ógbè ha ndị dị n’ebe ọdịda anyanwụ dị, bụ́ ndị malitekwuru inupụ isi. Ka ọ dị ugbu a, ndị Babilọn nọ na-esiwanye ike, ọbụna na ha meriri obodo bụ́ Ashọ. Na 632 T.O.A., ndị Babilọn, Midia, na Sitia, bụ́ ndị e ji agha mara si n’ebe ugwu nke Oké Osimiri Ojii, jikọrọ aka bibie Ninive—bụ́ “obodo ọbara.” Nke a mezuru amụma Nehọm na Zefanaịa.—Ne 3:1; Zef 2:13.
Asiria bịara n’ọgwụgwụ ya na Heran. Mgbe usuu ndị agha Babilọn obi siri ike wakwasịrị ha, ndị Asiria gbalịrị iguzogide ha ruo mgbe enyemaka si Ijipt ga-erute. Ma ka Fero Niko na-agbagote ebe ugwu, Eze Josaịa nke Juda nọchiere ya ụzọ na Megido. (2Ez 23:29, NW) Mgbe Niko mesịrị rute Heran, ihe emebichaalarị—Alaeze Ukwu Asiria adaala.
Alaeze Ukwu nke Babilọn
Olee obodo na-agbata n’uche ma e kwuo “ubi ndị koro n’elu”? Ọ bụ Babilọn, bụ́ isi obodo nke ike ọchịchị ụwa nwe aha ahụ, nke e bukwara amụma banyere ya dị ka ọdụm nwere nku. (Da 7:4) A maara obodo ahụ nke ọma maka akụ̀ na ụba ya, azụmahịa, na nkwalite ọ na-akwalite okpukpe na ịgụ kpakpando. Isi obodo nke alaeze ukwu ahụ dị n’ala dị larịị nke na-adọ mmiri n’ebe ndịda Mesopotemia, n’etiti osimiri Taịgris na Yufretis. Yufretis si n’etiti obodo ahụ gafere, mgbidi ya mekwara ka o yie ebe a na-apụghị imeri emeri.
Ndị Babilọn wara ụzọ azụmahịa ndị si n’ọzara ahụ jupụtara na nkume nke dị n’ebe ugwu Arebia gafee. N’otu oge, Eze Nabonaịdọs biri na Tima, ma hapụ Belshaza ka ọ chịwa na Babilọn.
Babilọn wakporo Kenan ugboro atọ. Mgbe Nebukadneza merisịrị ndị Ijipt na Kakemish na 625 T.O.A., ndị Babilọn gakwuru n’ihu ruo Hemat, bụ́ ebe ha nọ merie ndị Ijipt ọzọ, bụ́ ndị maliteworo ịgba ọsọ. Ndị Babilọn gbadawaziri n’ụsọ ndagwurugwu mmiri iyi Ijipt, na-ebibi Ashkelọn nke dị n’ụzọ. (2Ez 24:7; Jer 47:5-7) N’oge agha a na-aga n’ihu, Juda nọrọ n’okpuru Babilọn.—2Ez 24:1.
Eze Jehoakịm nke Juda nupụrụ isi na 618 T.O.A. Babilọn wee ziga usuu ndị agha nke mba ndị bi nso imegide Juda, usuu ndị agha nke Babilọn gbakwara Jeruselem gburugburu ma merie ya. N’oge na-adịghị anya, site n’ime ka alaeze ya na Ijipt jikọọ aka, Eze Zedekaịa kpaliri ndị Babilọn iwesa Juda iwe dị ọkụ. Ha buuru agha bịa ọzọ ma malite ibibi obodo dị iche iche nke Juda. (Jer 34:7) N’ikpeazụ, Nebukadneza chere ndị agha ya ihu na Jeruselem ma merie ya na 607 T.O.A.—2Ih 36:17-21; Jer 39:10.
[Igbe dị na peeji nke 23]
AKWỤKWỌ BIBLE NDỊ SITERE N’OGE A:
Hosia
Aịzaịa
Maịka
Ilu (akụkụ ya)
Zefanaịa
Nehọm
Habakọk
Abụ Ákwá
Obadaịa
Ezikiel
Ndị Eze nke 1 na nke 2
Jeremaịa
[Map dị na peeji 23]
(Ị chọọ ịhụ ebe e sere map a, gaa n’akwụkwọ a nke e biri ebi)
Alaeze Ukwu Babilọn na Alaeze Ukwu Asiria
Alaeze Ukwu Asiria
B4 Memfis (Nọf)
B4 Zoan
B5 IJIPT
CH2 SAỊPRỌS (KITIM)
CH3 Saịdọn
CH3 Taịa
CH3 Megido
CH3 Sameria
CH4 Jeruselem
CH4 Ashkelọn
CH4 Lekish
D2 Heran
D2 Kakemish
D2 Apad
D2 Hemat
D3 Ribla
D3 SIRIA
D3 Damaskọs
E2 Gozan
E2 MESOPOTEMIA
F2 MINAỊ
F2 ASIRIA
F2 Kọsabad
F2 Ninive
F2 Kela
F2 Ashọ
F3 BABILỌN
F3 Babilọn
F4 KALDIA
F4 Irek
F4 Ọọ
G3 Shushan
G4 ILAM
Alaeze Ukwu Babilọn
CH3 Saịdọn
CH3 Taịa
CH3 Megido
CH3 Sameria
CH4 Jeruselem
CH4 Ashkelọn
CH4 Lekish
D2 Heran
D2 Kakemish
D2 Apad
D2 Hemat
D3 Ribla
D3 SIRIA
D3 Damaskọs
D5 Tema
E2 Gozan
E2 MESOPOTEMIA
E4 AREBIA
F2 MINAỊ
F2 ASIRIA
F2 Kọsabad
F2 Ninive
F2 Kela
F2 Ashọ
F3 BABILỌN
F3 Babilọn
F4 KALDIA
F4 Irek
F4 Ọọ
G3 Shushan
G4 ILAM
[Ebe ndị ọzọ]
G2 MIDIA
Okporo Ụzọ (Lee ebe e sere ya n’akwụkwọ a)
[Mmiri]
B3 Oké Osimiri Mediterenian (Osimiri Ukwu)
CH5 Oké Osimiri Uhie
GB1 Oké Osimiri Kaspian
GB5 Ọwara Oké Osimiri Peshia
[Osimiri]
B5 Naịl
E2 Yufretis
F3 Taịgris
[Foto dị na peeji nke 22]
Mkputamkpu Ebe nke Lekish
[Foto dị na peeji nke 22]
Ihe atụ nke Megido oge ochie
[Foto dị na peeji nke 23]
Ihe osise nke ubi ndị koro n’elu nke Babilọn