Isi nke 33

Ikpe Ajọ Nwanyị ahụ Na-akwa Iko Ikpe

Ọhụụ 11—Mkpughe 17:1-18

Isiokwu: Babilọn Ukwu ahụ na-anọkwasị n’elu anụ ọhịa na-acha uhie uhie nke mesịrị chigharịa ma bibie ya

Oge mmezu ya: Malite na 1919 ruo oké mkpagbu ahụ

1. Gịnị ka otu n’ime mmụọ ozi asaa ahụ kpugheere Jọn?

A GHAGHỊ ịwụpụ ọnụma ezi omume Jehova ruo mmezu ya, ọkwa asaa ahụ nile! Mgbe mmụọ ozi nke isii wụpụrụ ọkwa nke ya n’ebe Babilọn oge ochie ahụ dị, o sere onyinyo ziri ezi nke iti Babilọn Ukwu ahụ ihe otiti ka ihe ndị na-emenụ ji ọsọ na-eru n’agha ikpeazụ nke Amagedọn. (Mkpughe 16:1, 12, 16) O yiri ka ọ̀ bụ otu mmụọ ozi ahụ na-ekpughe ugbu a ihe mere Jehova ga-eji mezuo ikpe ezi omume ya na otú ọ ga-esi mee ya. Ihe ọzọ Jọn hụrụ ma nụ tụrụ ya n’anya: “Otu mmụọ ozi n’etiti ndị mmụọ ozi asaa ahụ ndị nwere ọkwa asaa ahụ wee bịa, wee kpanyere m ụka, sị, Bịarị, m ga-egosi gị ikpe nke oké nwanyị ahụ na-akwa iko onye na-anọkwasị n’ọtụtụ mmiri; onye ya na ndị eze ụwa kwara iko, e mekwara ka mmanya ịkwa iko ya baa ndị bi n’ụwa n’anya.”—Mkpughe 17:1, 2.

2. Ihe àmà dị aṅaa ka e nwere na “oké nwanyị ahụ na-akwa iko” (a) abụghị Rom oge ochie? (b) abụghị oké azụmahịa? (ch) bụ òtù okpukpe?

² “Oké nwanyị ahụ na-akwa iko”! N’ihi gịnị ka e ji kpọọ ya ajọ aha dị otú a? Ònye ka ọ bụ? Ụfọdụ ndị ekwuwo na akwụna ihe atụ nke a bụ Rom oge ochie. Ma Rom bụ ike ọchịchị. Akwụna nke a sooro ndị eze ụwa kwaa iko, ihe àmà gosikwara na nke a gụnyere ndị eze Rom. N’agbanyeghị nke a, mgbe e bibisịrị ya, a sịrị na “ndị eze ụwa” na-eru újú ọnwụ ya. N’ihi nke a, ọ pụghị ịbụ ike ọchịchị. (Mkpughe 18:9, 10) Ọzọkwa, ebe ndị ahịa nọ n’ụwa sokwa ruoro ya újú, ọ pụghị ise onyinyo oké azụmahịa. (Mkpughe 18:15, 16) Otú ọ dị, anyị na-agụ na ‘e jiri omume mgbaasị ya duhie mba nile.’ (Mkpughe 18:23) Nke a mere ka ọ pụta ìhè na oké akwụna ahụ aghaghị ịbụ njikọ okpukpe zuru ụwa ọnụ.

3. (a) N’ihi gịnị ka oké akwụna ahụ na-aghaghị ise onyinyo ihe karịrị Chọọchị Roman Katọlik ma ọ bụ ọbụna Krisendọm nile? (b) Ozizi ndị dị aṅaa nke Babilọn ka a na-ahụ n’ihe ka ọtụtụ n’okpukpe ndị Ọwụwa Anyanwụ Ụwa nakwa n’òtù dị iche iche nke Krisendọm? (ch) Gịnị ka onye kadinal Roman Katọlik bụ́ John Henry Newman kwetara banyere mmalite nke ọtụtụ ozizi, ememe, na omenala Krisendọm? (Lee nkọwa ala ala peji.)

³ Olee njikọ okpukpe nke ọ bụ? Ọ̀ bụ Chọọchị Roman Katọlik, dị ka ụfọdụ ndị nọgideworo na-ekwu? Ka ọ̀ bụ Krisendọm nile? Ee e, ọ ghaghị ibu ibu ọbụna karịa ndị a ma ọ bụrụ na ọ ga-eduhie mba nile. N’eziokwu, ọ bụ alaeze zuru ụwa ọnụ nke okpukpe ụgha. Mmalite ya n’akụkọ ihe omimi nile nke Babilọn pụtara ìhè n’ihi na ọtụtụ ozizi na omenala ndị Babilọn jupụtara n’okpukpe nile dị n’ụwa. Dị ka ihe atụ, ihe ka ọtụtụ n’okpukpe ndị Ọwụwa Anyanwụ ụwa nakwa òtù dị iche iche nke Krisendọm kwere n’anwụghị anwụ nke mkpụrụ obi mmadụ, n’ịta ahụhụ na hell, nakwa na chi atọ n’ime otu. Okpukpe ụgha, nke a malitere ihe karịrị 4,000 afọ gara aga n’obodo oge ochie ahụ bụ́ Babilọn, aghọwo oké ihe nke oge a nke e nyere aha ziri ezi, bụ́ Babilọn Ukwu ahụ.a Otú ọ dị, n’ihi gịnị ka e ji jiri ajọ aha ahụ bụ́ “oké nwanyị ahụ na-akwa iko” kọwaa ya?

4. (a) N’ụzọ dịgasị aṅaa ka Israel oge ochie si kwaa iko? (b) N’ụzọ dị aṅaa pụtara ìhè ka Babilọn Ukwu ahụ siworo kwaa iko?

⁴ Babilọn (ma ọ bụ Bebel, nke pụtara “Ọgba Aghara”) bịara dị nnọọ ukwuu n’oge Nebukadneza. Ọ bụ isi obodo okpukpe na nke ọchịchị, nke nwere ihe karịrị otu puku ụlọ nsọ dị iche iche na ụlọ ekpere dị iche iche. Usoro ndị nchụàjà ya nwere ike dị ukwuu. Ọ bụ ezie na ọ dịwo anya kemgbe Babilọn na-abụkwaghị ike ọchịchị nke ụwa, Babilọn Ukwu ahụ nke okpukpe ka nọgidere na-adị ndụ, n’ịgbasokwa ụkpụrụ oge ochie ahụ, ọ ka na-achọ inwe mmetụta ma na-eduzi ihe ndị ọchịchị na-eme. Ma, Chineke ọ̀ na-akwado okpukpe itinye aka na ndọrọ ndọrọ ọchịchị? N’Akwụkwọ Nsọ Hibru, e kwuru na Israel kwara iko mgbe o tinyere aka n’ofufe ụgha na mgbe o sooro mba dị iche iche mee nkwekọrịta kama ịtụkwasị Jehova obi. (Jeremaịa 3:6, 8, 9; Ezikiel 16:28-30) Babilọn Ukwu ahụ na-akwakwa iko. N’ụzọ pụtara nnọọ ìhè, o mewo ihe nile ọ bụla o chere na ọ dị mkpa ka o mee ka o wee nweta ike na mmetụta n’ahụ ndị eze na-achị achị n’elu ala.—1 Timoti 4:1.

5. (a) Ọnọdụ dị aṅaa ka ndị ndú okpukpe na-enwe mmasị na ya? (b) N’ihi gịnị ka ọchịchọ ịbụ onye a ma ama n’ụwa ji bụrụ ihe megidere okwu Jisọs Kraịst kpọmkwem?

⁵ Taa, ndị ndú okpukpe na-azọ ọkwá ọchịchị dị elu mgbe mgbe, ná mba ụfọdụkwa, ha na-ekere òkè n’ọchịchị, ọbụna na-eji ọkwá dị ka ndị minista. N’afọ 1988, ndị ndú okpukpe Protestant abụọ a ma ama so ná ndị zọrọ ọkwá president na United States. Ndị ndú nọ na Babilọn Ukwu ahụ nwere mmasị n’ịbụ ndị a ma ama; a na-ahụkarị foto ha n’usoro mgbasa ozi ọha mgbe ha na ndị ọchịchị na-enwe nzukọ. N’ụzọ megidere nke ahụ, Jisọs jụrụ itinye aka na ọchịchị wee kwuo banyere ndị na-eso ụzọ ya, sị: “Ha esiteghị n’ụwa, dị ka mụ onwe m na-esiteghị n’ụwa.”—Jọn 6:15; 17:16; Matiu 4:8-10; leekwa Jemes 4:4.

‘Ịkwa Iko’ nke Oge A

6, 7. (a) Olee ụzọ òtù Nazi Party nke Hitler si bata n’ọchịchị na Germany? (b) Olee ụzọ nkwekọrịta ahụ Vatican sooro Nazi Germany mee si nyere Hitler aka n’ọchịchọ ya ịchị ụwa nile?

⁶ Site na ya itinye aka n’ọchịchị, oké akwụna ahụ ewetaworo agbụrụ mmadụ iru újú dị ukwuu. Dị ka ihe atụ, tụlee ihe ndị nyere aka ime ka Hitler banye n’ọkwá ọchịchị na Germany—akụkọ ọjọọ nke ụfọdụ ndị ga-achọ iwepụ n’akwụkwọ akụkọ ihe mere eme. Na May 1924, òtù Nazi Party nwere ọnọdụ 32 n’ụlọ nzukọ ndị ome iwu bụ́ Reichstag nke Germany. Ka ọ na-erule na May 1928, ọ dalatawo ruo n’ịbụ ọnọdụ 12. Otú ọ dị, Oké Ndakpọ Akụ na Ụba ahụ rikpuru ụwa nile n’afọ 1930; mgbe ọ gasịrị, ndị òtù Nazi nwere nlọghachi pụtara ìhè, na-enweta 230 n’ime ọnọdụ 608 ndị a zọrọ ná ntụliaka ọchịchị e mere na Germany na July 1932. N’oge na-adịghị anya, onye bụbu onyeisi ala bụ́ Franz von Papen, bụ́ Papal Knight, gbataara ndị òtù Nazi ọsọ enyemaka. Dị ka ndị ọkọ akụkọ ihe mere eme si kwuo, von Papen tụrụ anya Alaeze Rom Dị Nsọ ọhụrụ. Oge dị mkpirikpi ọ nọrọ dị ka onyeisi ala akụwo afọ n’ala, ugbu a o nwekwara olileanya inweta ike ọchịchị site n’aka ndị òtù Nazi. Na January 1933, o nwetaworo Hitler nkwado ndị isi ụlọ ọrụ mmepụta ihe, sitekwa n’omume aghụghọ ọ hụrụ na e mere Hitler onyeisi ala Germany na January 30, 1933. E mere ya onwe ya onye na-esote onyeisi ala, Hitler jikwara ya mee ihe inweta nkwado nke akụkụ Germany bụ́ nke ndị Katọlik. N’ime ọnwa abụọ o ji banye n’ọchịchị, Hitler mechiri nzukọ ndị ome iwu, duje ọtụtụ puku ndị ndú òtù ndị na-emegide ya n’ogige ịta ahụhụ, wee malite mkpọsa pụtara ìhè nke imegide ndị Juu.

⁷ Na July 20, 1933, e gosipụtara mmasị Vatican nwere n’ike na-aba ụba nke òtù Nazi mgbe Cardinal Pacelli (onye mesịrị ghọọ Pope Pius nke Iri na Abụọ) bịanyere aka n’otu nkwekọrịta na Rom nke dị n’etiti Vatican na Nazi Germany. Von Papen bịanyere aka n’akwụkwọ ahụ dị ka onye nnọchianya Hitler, Pacelli nọkwara n’ebe ahụ nye von Papen oké ihe ùgwù ahụ ndị popu na-enye nke bụ́ ọkwá Grand Cross of the Order of Pius.b N’akwụkwọ ya bụ́ Satan in Top Hat, Tibor Koeves dere ihe banyere nke a, na-asị: “Nkwekọrịta ahụ bụụrụ Hitler oké mmeri. O nyere ya ezi nkwado mbụ o nwetara site n’ebe na-abụghị mba nke aka ya, nke a bụkwa site n’ebe dị nnọọ elu.” Nkwekọrịta ahụ kwuru ka Vatican kwụsị ịkwado òtù Catholic Center Party nke Germany, wee si otú a na-akwado “ọchịchị o kwusịa ọ gwụ”c nke nanị otu òtù ọchịchị nke Hitler. N’ịga n’ihu, akụkụ ya nke 14 kwuru, sị: “A ga na-eme nhọpụta nke ndị achịbishọp, bishọp, na ndị ọzọ ji ọkwá dị otú ahụ nanị mgbe onye gọvanọ, nke Ọchịchị obodo a họpụtara, chọpụtasịworo na e nweghị ihe ịrụ ụka ọ bụla banyere ya n’ihe banyere ọnọdụ ndọrọ ndọrọ ọchịchị dị n’ebe ahụ.” N’ọgwụgwụ afọ 1933 (nke Pope Pius nke Iri na Otu kpọsara dị ka “Afọ Dị Nsọ”), nkwado ndị Vatican aghọwo ihe bụ́ isi n’ọchịchọ Hitler nwere maka ọchịchị ụwa.

8, 9. (a) Olee ụzọ Vatican nakwa Chọọchị Katọlik na ndị ndú ya si meghachi omume n’ọchịchị aka ike Nazi? (b) Nkwupụta okwu dị aṅaa ka ndị bishọp Katọlik nọ na Germany kwuru ná mmalite Agha Ụwa nke Abụọ? (ch) Gịnị ka mmekọrịta okpukpe na ọchịchị rụpụtaworo?

⁸ Ọ bụ ezie na ndị ụkọchukwu na ndị nọn ole na ole kwugidere arụrụala nile nke Hitler—wee taakwa ahụhụ n’ihi ya—Vatican, tinyere Chọọchị Katọlik na ìgwè ndị ụkọchukwu ya nyere ọchịchị aka ike ndị Nazi ahụ nkwado n’ụzọ pụtara ìhè ma ọ bụ n’ụzọ na-apụtachaghị ìhè, bụ́ nke ha lere anya dị ka ihe mgbochi megide ọganihu ndị kọmunist n’ụwa. Ebe ọnọdụ dịịrị ya mma na Vatican, Pope Pius nke Iri na Abụọ kwere ka Oké Mgbukpọ ndị Juu ahụ na mkpagbu obi ọjọọ megide Ndịàmà Jehova na ndị ọzọ na-aga n’ihu n’enwetaghị nkatọ ọ bụla. Ọ bụ omume ihu abụọ na Pope John Paul nke Abụọ, mgbe o jere Germany na May 1987, ga-aja otu onye ụkọchukwu nwere obi eziokwu mma n’ihi imegide ndị Nazi. Gịnị ka ọtụtụ puku ndị ụkọchukwu Germany ndị ọzọ nọ na-eme n’oge ọchịchị nchịgbu nke Hitler? Otu akwụkwọ ozi nke ndị bishọp Katọlik nọ na Germany dere na September 1939 mgbe Agha Ụwa nke Abụọ na-amalite na-enye nkọwa ụfọdụ banyere isi ihe nke a. Ọ na-agụ n’otu akụkụ, sị: “N’oge hour nke a dị oké mkpa, anyị na-adụ ndị Katọlik anyị bụ́ ndị agha ọdụ ka ha jezuo ozi ha ná nrubeisi nye Onye ndú ahụ, ka ha dịrịkwa njikere iji onwe ha chụọ àjà. Anyị na-arịọ Ndị Kwere Ekwe ka ha sonye n’ikpesi ekpere ike ka Chineke duzie agha nke a ruo ná mmeri a gọziri agọzi.”

⁹ Omume dị otú a nke okpukpe Katọlik na-enye ihe atụ nke ụdị ịkwa iko okpukpe tinyeworo aka na ya n’ime 4,000 afọ gara aga n’ịchọ inweta ihu ọma ndị ọchịchị Obodo ka ha wee nweta ike na uru. Mmekọrịta okpukpe na ọchịchị dị otú a akpaliwo agha, mkpagbu, na nhụjuanya ụmụ mmadụ n’ókè dị ukwuu. Lee ka ọ ga-esi nye ihe a kpọrọ mmadụ obi ụtọ ịmara na ikpe ọmụma Jehova megide oké akwụna ahụ adịwo nso. Ka e mezuokwa ya ngwa ngwa!

Ịnọkwasị n’Ọtụtụ Mmiri

10. Gịnị bụ “ọtụtụ mmiri” ahụ nke Babilọn Ukwu ahụ na-atụ anya inweta nchebe site n’aka ya, gịnịkwa na-eme ha ugbu a?

¹⁰ Babilọn oge ochie nọkwasịrị n’ọtụtụ mmiri—Osimiri Yufretis na ọtụtụ ọwa mmiri. Ndị a bụ ihe nchebe nye ya, bụrụkwa ụzọ azụmahịa nke na-ewetara ya akụ na ụba, ruo mgbe ha nile takọsịrị n’otu anyasị. (Jeremaịa 50:38; 51:9, 12, 13) Babilọn Ukwu ahụ na-atụkwa anya ka “ọtụtụ mmiri” chebe ya, wetakwara ya akụ na ụba. Mmiri ihe atụ ndị a bụ “ndị dị iche iche, na ìgwè mmadụ, na mba dị iche iche, na asụsụ dị iche iche,” ya bụ, ọtụtụ puku nde ụmụ mmadụ ndị ọ nọworo na-achị, ndị o sikwa n’aka ha na-enweta nkwado n’ụzọ onwunwe. Ma mmiri ndị a na-atakọsịkwa, ma ọ bụ na-anapụ ya nkwado ha.—Mkpughe 17:15; tụlee Abụ Ọma 18:4; Aịsaịa 8:7.

11. (a) Olee ụzọ Babilọn oge ochie si ‘mee ka mmanya baa ụwa dum n’anya’? (b) Olee ụzọ Babilọn Ukwu ahụ siworo ‘mee ka mmanya baa ụwa nile n’anya’?

¹¹ Ọzọkwa, a kọwara Babilọn oge ochie dị ka ‘iko ọlaedo nke dị n’aka Jehova, nke na-eme ka ụwa nile ṅụbiga mmanya ókè.’ (Jeremaịa 51:7) Babilọn oge ochie manyere mba ndị agbata obi ya ịnara ngosipụta iwe Jehova mgbe o meriri ha n’agha, na-eme ka ike gwụsịa ha dị ka ndị ikom ṅụbigara mmanya ókè. N’ọnọdụ nke ahụ, ọ bụ ihe ọrụ dị n’aka Jehova. Babilọn Ukwu ahụ enwewokwa ọtụtụ mmeri ruo n’ókè ịbụ alaeze zuru ụwa ọnụ. Ma o doro anya na ọ bụghị ihe ọrụ Chineke ji na-eme ihe. Kama, o jeworo “ndị eze ụwa” ozi, bụ́ ndị ya na ha na-akwa iko n’ụzọ okpukpe. O mewo ihe na-atọ ndị eze ndị a ụtọ site n’iji ozizi ụgha ya nile na ihe omume ndị na-eduba n’ịbụ ohu na-eme ka ike gwụsịa ụmụ mmadụ, “ndị bi n’ụwa,” dị ka ndị ikom ṅụbigara mmanya ókè, ndị na-ekwenyere ndị ọchịchị ha n’ihe ọ bụla.

12. (a) Olee ụzọ otu akụkụ nke Babilọn Ukwu ahụ dị na Japan si kpata oké mwụfu ọbara n’Agha Ụwa nke Abụọ? (b) Olee ụzọ “mmiri” ndị na-akwado Babilọn Ukwu ahụ si takọsịa na Japan, gịnịkwa si n’ime ya pụta?

¹² Japan nke ndị Shinto bụ ihe atụ pụtara ìhè banyere nke a. Onye agha Japan nke e megharịworo anya na-ewe ya dị ka ihe ùgwù kasị elu ịnwụrụ onyeeze ọnwụ—bụ́ chi Shinto kasị ukwuu. N’oge Agha Ụwa nke Abụọ, e gburu ihe dị ka 1,500,000 ndị agha Japan n’ihu agha; ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ ha nile na-ele ịchịliri ndị ọzọ aka elu anya dị ka ihe ihere. Ma n’ihi mmeri e meriri Japan, a manyere Eze Hirohito ikwu na ya abụkwaghị chi. Nke a kpatara ntakọ pụtara ìhè nke “mmiri” ndị na-akwado akụkụ Shinto nke Babilọn Ukwu ahụ—ewo, nke a mere mgbe okpukpe Shinto kwadosịworo mwụfu nke ọbara dị ukwuu n’ọgbọ agha nke ógbè Pacific! Mbelata nke mmetụta okpukpe Shinto nwere emepewokwara ihe karịrị 200,000 ndị Japan ụzọ n’afọ ndị na-adịbeghị anya gara aga, nke ihe ka ọtụtụ n’ime ha bụbu ndị okpukpe Shinto na ndị okpukpe Buddha, ịghọ ndị ozi raara onwe ha nye, ndị e mekwara baptism, nke Eze Onyenwe anyị Jehova.

Akwụna ahụ Na-anọkwasị n’Otu Anụ Ọhịa

13. Olee ihe dị ịtụnanya nke Jọn hụrụ mgbe mmụọ ozi ahụ buuru ya n’ike nke mmụọ nsọ banye n’ọhịa?

¹³ Gịnị ọzọ ka amụma ahụ na-ekpughe banyere oké akwụna ahụ na ihe ga-eme ya? Dị ka Jọn na-akọ ugbu a, a hụrụ ihe nkiri ọzọ gbara ọkpụrụkpụ: “O [mmụọ ozi ahụ] wee bupụ m baa n’ọhịa n’ime mmụọ nsọ: m wee hụ nwanyị ka ọ na-anọkwasị n’anụ ọhịa na-acha uhie uhie, nke nwere aha dị iche iche jupụtara ná nkwulu Chineke, nweekwa isi asaa na mpi iri.”—Mkpughe 17:3.

14. N’ihi gịnị ka o ji kwesị ekwesị na e buuru Jọn banye n’ọhịa?

¹⁴ N’ihi gịnị ka e ji buru Jọn baa n’ọhịa? Otu amụma mbibi e buru tupu oge a megide Babilọn oge ochie ka a kọwara dị ka nke bụ́ megide “ọzara nke oké osimiri.” (Aịsaịa 21:1, 9) Nke a nyere ịdọ aka ná ntị nke bụ́ na n’agbanyeghị mmiri nile na-echedo ya, Babilọn oge ochie gaje ịghọ ebe tọgbọrọ n’efu nke ndụ na-adịghị. Ya mere, o kwesịrị ekwesị na a ga-eburu Jọn n’ọhụụ ya baa n’ọzara ịhụ ihe ga-eme Babilọn Ukwu ahụ. Ọ gajekwa ịghọ ebe tọgbọrọ n’efu nke ihe ọ bụla na-adịghị. (Mkpughe 18:19, 22, 23) Ma, ihe Jọn hụrụ n’ebe ahụ tụrụ ya n’anya. Oké akwụna ahụ anọghị nanị ya! Ọ na-anọkwasị n’otu ajọ anụ ọhịa!

15. Ọdịiche dị aṅaa ka e nwere n’etiti anụ ọhịa nke Mkpughe 13:1 na nke ahụ dị ná Mkpughe 17:3?

¹⁵ Anụ ọhịa nke a nwere isi asaa na mpi iri. N’ihi nke a, ya na anụ ọhịa ahụ nke Jọn hụrụ na mbụ ọ̀ bụ otu ihe ahụ, bụ́ nke nwekwara isi asaa na mpi iri? (Mkpughe 13:1) Ee e, e nwere ihe ndị dị iche. Anụ ọhịa nke a na-acha uhie uhie, n’eyighịkwa anụ ọhịa nke mbụ ahụ, e kwughị na o nwere okpueze dị iche iche. Kama inwe aha ndị jupụtara ná nkwulu Chineke nanị n’isi asaa ya, o “nwere aha dị iche iche jupụtara ná nkwulu Chineke.” Ma, a ghaghị inwe njikọ n’etiti anụ ọhịa ọhụrụ nke a na nke mbụ ahụ; myirịta dị n’etiti ha dị ukwuu nke na ọ gaghị abụ ihe ndabara nkịtị.

16. Gịnị bụ anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie, gịnịkwa ka e kwuworo banyere nzube ya?

¹⁶ N’ihi ya, gịnị bụ anụ ọhịa ọhụrụ nke a na-acha uhie uhie? Ọ ghaghị ịbụ onyinyo nke anụ ọhịa ahụ, nke e guzobere site ná nkwado nke anụ ọhịa Anglo-America ahụ nke nwere mpi abụọ yiri nke nwa atụrụ. Mgbe e mesịrị ihe oyiyi ahụ, e kwere ka anụ ọhịa ahụ nwere mpi abụọ nye ihe oyiyi nke anụ ọhịa ahụ ume ndụ. (Mkpughe 13:14, 15) Ugbu a, Jọn na-ahụ anụ ọhịa ahụ nke dị ndụ, na-ekukwa ume. O sere onyinyo òtù League of Nations nke anụ ọhịa ahụ nwere mpi abụọ guzobere n’afọ 1920. President Wilson nke mba U.S. nwere olileanya na òtù League ahụ “ga-abụ ebe a ga-anọ na-ahụ na mmadụ nile nwetara ikpe ziri ezi, hichapụkwa ihe iyi egwu nke agha ruo mgbe ebighị ebi.” Mgbe a kpọliteghachiri ya n’ọnwụ n’oge a lụsịrị agha ụwa nke abụọ dị ka òtù United Nations, nzube ya e dere ede bụ “ijigide udo na ịnọ ná ntụkwasị obi nke mba nile.”

17. (a) N’ụzọ dị aṅaa ka anụ ọhịa ihe atụ ahụ na-acha uhie uhie si jupụta n’aha nkwulu Chineke? (b) Ònye na-anọkwasị anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie? (ch) Olee otú okpukpe Babilọn si jikọta onwe ya n’òtù League of Nations ahụ na nke nọchiri ya site ná mmalite?

¹⁷ N’ụzọ dị aṅaa ka anụ ọhịa ihe atụ nke a si jupụta n’aha nkwulu Chineke? Ọ bụ n’ihi na ụmụ mmadụ eguzobewo arụsị nke a jikọtara ọtụtụ mba dị ka ihe e ji dochie anya Alaeze Chineke—iji mezuo ihe Chineke kwuru na ọ bụ Alaeze ya nanị pụrụ imezu. (Daniel 2:44; Matiu 12:18, 21) Ma, ihe kwesịrị ịrịba ama banyere ọhụụ Jọn bụ na Babilọn Ukwu ahụ na-anọkwasị n’elu anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie. N’imezu amụma ahụ, okpukpe Babilọn, karịsịa Krisendọm, ejikọtawo onwe ha n’òtù League of Nations ahụ na nke nọchiri anya ya. Laarịị azụ na December 18, 1918, òtù ahụ nke a maara ugbu a dị ka òtù National Council of the Churches of Christ in America nabatara otu nkwupụta okwu nke kwuru n’otu akụkụ, sị: “Òtù League ahụ abụghị òtù ndọrọ ndọrọ ọchịchị nkịtị e mere iji mee ka ihe dịrị ụmụ mmadụ mfe; kama ọ bụ ngosipụta nke Alaeze Chineke n’elu ala. . . . Chọọchị pụrụ inye mmụọ nke ihu ọma, òtù League of Nations apụghịkwa ịdịgide ma ọ bụrụ na o nweghị ya. . . . Òtù League of Nations ahụ gbanyere mkpọrọgwụ n’Oziọma ahụ. Dị ka Oziọma ahụ, nzube ya bụ ‘udo n’elu ala, ihu ọma nye ụmụ mmadụ.’”

18. Olee otú ndị ndú Krisendọm si gosi nkwado ha nye òtù League of Nations ahụ?

¹⁸ Na January 2, 1919, akwụkwọ akụkọ San Francisco Chronicle buru isiokwu dị n’ihu peji nke bụ́: “Popu Arịọ Ka A Nabata League of Nations nke Wilson.” N’October 16, 1919, e nyere ụlọ nzukọ Senate nke mba U.S. akwụkwọ arịrịọ nke 14,450 ndị ụkọchukwu nke òtù okpukpe ndị bụ́ isi bịanyere aka na ya, na-arịọ nzukọ ahụ “ka ọ kwadoo nkwekọrịta udo nke Paris ahụ, nke gụnyere ọgbụgba ndụ òtù mba nile ahụ.” Ọ bụ ezie na ụlọ nzukọ Senate nke mba U.S. akwadoghị nkwekọrịta ahụ, ndị ndú Krisendọm nọgidere na-eme mgbasa ozi iji kwadoo òtù League ahụ. Oleekwa otú e si guzobe òtù League ahụ? Otu akụkọ e sitere Switzerland zipụ, nke akara ụbọchị ya bụ November 15, 1920, na-agụ, sị: “A mara ọkwa mmeghe nke nnọkọ mbụ nke òtù League of Nations n’elekere anya iri na otu nke ụtụtụ taa site n’ịkụ mgbịrịmgba chọọchị nile dị na Geneva.”

19. Mgbe anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie pụtara, gịnị ka òtù Jọn ahụ mere?

¹⁹ Òtù Jọn ahụ, bụ́ nanị otu òtù dị n’elu ala nke ji ịnụ ọkụ n’obi nabata Alaeze Mesaịa ahụ na-abịa abịa, hà sonyeere Krisendọm n’ịsọpụrụ anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie? Ọ dịghị ma ọlị! Na Sunday, September 7, 1919, ná mgbakọ ahụ ndị Jehova nwere na Cedar Point, Ohio, e kwuru okwu ihu ọha nke isiokwu ya bụ “Olileanya Dịịrị Ihe A Kpọrọ Mmadụ Nọ ná Mkpagbu.” N’ụbọchị na-eso ya, Star-Journal nke Sandusky kọrọ na J. F. Rutherford, mgbe ọ na-agwa ihe chọrọ iru 7,000 mmadụ okwu, “kwuru na iwe Onyenwe anyị aghaghị ịbịakwasị òtù League ahụ . . . n’ihi na ndị ndú okpukpe—nke ndị Katọlik na Protestant—ndị na-azọrọ na ha bụ ndị nnọchianya Chineke, agbakụtawo atụmatụ ya azụ ma kwadoo òtù League of Nations ahụ, na-eto ya dị ka ngosipụta ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke alaeze Kraịst n’elu ala.”

20. N’ihi gịnị ka o ji bụrụ nkwulu ndị ndú okpukpe ito òtù League of Nations dị ka “ngosipụta nke Alaeze Chineke n’elu ala”?

²⁰ Oké ọdịda nke òtù League of Nations ahụ kwesịrị igosiworị ndị ndú okpukpe na òtù dị otú ahụ ndị mmadụ guzobere abụghị akụkụ ọ bụla nke Alaeze Chineke n’elu ala. Lee nnọọ oké nkwulu ọ bụ ime nzọrọ dị otú ahụ! O mere ka o yie ka à ga-asị na Chineke tinyere aka n’iguzobe oké ihe tọgbọrọ n’efu nke òtù League mesịrị bụrụ. N’ihe banyere Chineke, “ihe zuru okè ka ọrụ ya bụ.” Alaeze eluigwe nke Jehova n’okpuru Kraịst—ọ bụghị nchịkọta ndị ọchịchị na-eserịta okwu, nke ọtụtụ n’ime ha bụ ndị na-ekweghị na Chineke dị—bụ ụzọ ọ ga-esi webata udo wee hụkwa na e mezuru uche ya n’elu ala dị ka a na-eme ya n’eluigwe.—Deuterọnọmi 32:4; Matiu 6:10.

21. Gịnị na-egosi na oké akwụna ahụ na-akwado, nweekwa mmasị n’ihe nọchiri anya òtù League ahụ, bụ́ United Nations?

²¹ Olee banyere nke nọchiri òtù League ahụ, bụ́ United Nations? Malite na mgbe e guzobere ya, oké akwụna ahụ anọkwasịwokwa n’elu òtù nke a, na-abụ nke e jikọtara ya na ya n’ụzọ pụtara ìhè, na-agbalịkwa iduzi ebe ọ na-eje. Dị ka ihe atụ, mgbe ọ gbara afọ 20 na June 1965, ndị nnọchianya Chọọchị Roman Katọlik na Chọọchị Eastern Orthodox, ha na ndị Protestant, ndị Juu, ndị Hindu, ndị okpukpe Buddha, na ndị Alakụba—ndị a sịrị na ha na-anọchite anya puku nde mmadụ abụọ ndị bi n’elu ala—zukọtara na San Francisco iji mee ememe nke na-egosi nkwado na mmasị ha nwere n’ebe òtù UN dị. Mgbe o letara òtù UN n’October 1965, Pope Paul nke Isii kọwara ya dị ka “òtù mba nile kasị ukwuu” wee kwuokwa, sị: “Ndị nile nke elu ala na-echigharịkwuru òtù United Nations dị ka olileanya ikpeazụ e nwere maka udo na ịdị n’otu.” Otu onye popu ọzọ bịara leta ya, bụ́ Pope John Paul nke Abụọ, mgbe ọ na-agwa òtù UN okwu n’October 1979, sịrị: “Enwere m olileanya na òtù United Nations ga-anọgide na-abụ ebe kasị elu a ga-esi nweta udo na ikpe ziri ezi.” Ọ bụ ihe dị ịrịba ama na popu ahụ akpọtụghị Jisọs Kraịst ma ọ bụ Alaeze Chineke aha n’okwu ya. Mgbe o jere leta United States na September 1987, dị ka The New York Times si kọọ ya, “John Paul kwuru ọtụtụ ihe banyere òkè dị mkpa òtù United Nations na-ekere n’ịkwalite . . . ‘ịdị n’otu ọhụrụ nke zuru ụwa ọnụ.’”

Aha nke Bụ Ihe Omimi

22. (a) Ụdị anụ ọhịa dị aṅaa ka oké akwụna ahụ họrọwooro ịnọkwasị? (b) Olee otú Jọn si kọwaa akwụna ihe atụ ahụ bụ́ Babilọn Ukwu ahụ?

²² N’isi nso, Jọn onyeozi gaje ịmata na ọ bụ anụ ọhịa jọgburu onwe ya ka oké akwụna ahụ họrọwooro ịnọkwasị n’elu ya. Ma, e bu ụzọ dọrọ uche ya gaa n’ebe Babilọn Ukwu ahụ n’onwe ya nọ. E ji ihe ndị dị oké ọnụ ahịa chọọ ya mma, ma lee ka o si bụrụ ihe arụ! “E gbokwasịwokwa nwanyị ahụ ákwà odo odo na ákwà uhie, e werewokwa ọlaedo na nkume dị oké ọnụ na pearl chọọ ya mma, o nwekwara iko ọlaedo n’aka ya nke jupụtara n’ihe arụ, bụ́ ihe nile na-adịghị ọcha nke ịkwa iko ya, e dekwasịkwararịị aha n’egedege ihu ya, bụ́ ihe omimi, Babilọn Ukwu ahụ, nne nke ndị na-akwa iko na nke ihe arụ nile nke ụwa. M wee hụ nwanyị ahụ ka ọbara ndị nsọ na ọbara ndị àmà Jisọs na-aba ya n’anya dị ka mmanya.”—Mkpughe 17:4-6a.

23. Gịnị bụ aha zuru ezu nke Babilọn Ukwu ahụ, gịnịkwa ka aha ahụ pụtara?

²³ Dị ka a na-eme na Rom oge ochie, a maara akwụna nke a site n’aha nke dị n’egedege ihu ya.d Aha ahụ dị ogologo: “Babilọn Ukwu ahụ, nne nke ndị na-akwa iko na nke ihe arụ nile nke ụwa.” Aha ahụ bụ “ihe omimi,” nke e zoro isi ihe ọ pụtara ezo. Ma n’oge a kara aka nke Chineke, a gaje ịkọwa ihe omimi ahụ. N’eziokwu, mmụọ ozi ahụ nyere Jọn ihe ọmụma zuru ezu inyere ndị ohu Jehova aka taa ịghọta ihe aha nkọwa ahụ pụtara n’ụzọ zuru ezu. Anyị na-amata Babilọn Ukwu ahụ dị ka okpukpe ụgha nile. Ọ bụ “nne nke ndị na-akwa iko,” n’ihi na okpukpe ụgha nile dị n’ụwa n’otu n’otu, gụnyere ọtụtụ ịrọ òtù nke Krisendọm, yiri ụmụ ya ndị inyom, na-eṅomi ya n’ịkwa iko ime mmụọ. Ọ bụkwa nne nke “ihe arụ nile” n’ihi na ọ mụpụtawo ihe ndị rụrụ arụ dị ka ikpere arụsị, mgbaasị, ịgba afa, ịgụ kpakpando, ịgụ akara aka, iji mmadụ achụ àjà, ịgba akwụna ụlọ nsọ, ịṅụbiga mmanya ókè iji sọpụrụ chi ụgha dị iche iche, na omume ndị ọzọ rụrụ arụ.

24. N’ihi gịnị ka o ji kwesị ekwesị na Babilọn Ukwu ahụ na-eyi “ákwà odo odo na akwa uhie” na e jikwa “ọlaedo na nkume dị oké ọnụ na pearl chọọ ya mma”?

²⁴ E gbokwasịrị Babilọn Ukwu ahụ “ákwà odo odo na ákwà uhie,” bụ́ ihe e ji mara ndị eze, e jikwa “ọlaedo na nkume dị oké ọnụ na pearl chọọ ya mma.” Lee ka o si kwesị ekwesị! Cheedị nnọọ echiche banyere ụlọ ndị dị ebube, ihe ọkpụkpụ na ihe osise ndị dị oké ọnụ ahịa, na ihe ndị ọzọ e jikọtara ha na okpukpe, tinyekwara ihe onwunwe na ego nke ngụkọta ha hiri nne nke ukwuu, nke okpukpe ụwa nke a chịkọtaworo. Ma ọ̀ dị na Vatican, ma ọ bụ n’alaeze nke ndị okwuchukwu TV nke hiwere isi na United States, ma ọ bụ n’ụlọ nsọ ndị a chọrọ mma nke ukwuu ndị dị n’Ebe Ọwụwa Anyanwụ Ụwa, Babilọn Ukwu ahụ achịkọtawo akụ dị ukwuu—mgbe ụfọdụ o funarịwokwa ya.

25. (a) Gịnị ka ihe ndị dị n’ime ‘iko ọlaedo ahụ jupụtara n’ihe arụ’ sere onyinyo ya? (b) N’echiche dị aṅaa ka mmanya na-egbu akwụna ihe atụ ahụ?

²⁵ Ugbu a lee anya n’ihe akwụna ahụ ji n’aka ya. Jọn aghaghị ịkụjaworị mgbe ọ hụrụ nke a—iko ọlaedo “nke jupụtara n’ihe arụ, bụ́ ihe nile na-adịghị ọcha nke ịkwa iko ya”! Nke a bụ iko ahụ nke nwere “mmanya nke ọnụma nke ịkwa iko ya” nke o jiworo mee ka mmanya baa mba nile n’anya. (Mkpughe 14:8; 17:4) O yiri ihe dị oké ọnụ ọhịa n’elu, ma ihe dị n’ime ya bụ ihe arụ, ihe na-adịghị ọcha. (Tụlee Matiu 23:25, 26.) Ihe dị n’ime ya bụ omume na okwu ụgha nile rụrụ arụ nke oké akwụna ahụ jiworo rafuo mba nile wee weta ha n’okpuru ike nduzi ya. Ọbụna nke na-asọ oyi karị, Jọn hụrụ na akwụna ahụ n’onwe ya nọ ná mmanya ogbugbu site n’ọbara nke ndị ohu Chineke! N’eziokwu, anyị na-emesịa gụọ na “n’ime ya ka a hụrụ ọbara nke ndị amụma na nke ndị nsọ, na nke ndị nile e gbuworo n’elu ụwa.” (Mkpughe 18:24) Lee nnọọ oké ikpe ọmụma ọbara nke a bụ!

26. Ihe àmà dị aṅaa ka e nwere banyere ikpe ọmụma ọbara nke dịkwasịrị Babilọn Ukwu ahụ?

²⁶ N’ime ọtụtụ narị afọ gafeworonụ, alaeze ụwa nke okpukpe ụgha awụfuwo ọbara dị ukwuu. Dị ka ihe atụ, na Japan oge ochie, e mere ka ụlọ nsọ ndị dị na Kyoto ghọọ ebe e wusiri ike, ndị mọnk na-ebu agha, ndị na-akpọkukwa “aha nsọ nke Buddha,” burịtara agha ruo mgbe ọbara jupụtara n’okporo ụzọ ha. Na narị afọ nke 20, ndị ụkọchukwu Krisendọm sooro usuu ndị agha nke mba ha dị iche iche zọọ ije, ndị a gburịtakwara onwe ha, na-akpata ọnwụ nke ma ọ dịkarịa ala, otu narị nde mmadụ. N’October 1987, onye bụbu onye isi ala mba U.S. bụ Nixon kwuru, sị: “Narị afọ nke 20 nke a abụwo nke a kasị wụfuo ọbara n’ime ya n’akụkọ ihe mere eme. E gbuwo ọtụtụ mmadụ n’agha ndị a lụrụ na narị afọ nke a karịa n’agha nile a lụworo tupu narị afọ nke a amalite.” Chineke na-ewetara okpukpe nile nke ụwa ajọ ikpe ọmụma n’ihi òkè ha keere n’ihe a nile; Jehova na-akpọ “aka na-awụsi ọbara na-emeghị ihe ọjọọ” asị. (Ilu 6:16, 17) Tupu nke a, Jọn nụrụ oké olu sitere n’ebe ịchụàjà ahụ, sị: “Ruo olee mgbe, Onyenwe anyị, onye dị nsọ, bụrụkwa onye eziokwu, ka ị na-ekpeghị ikpe bọọkwa ọ́bọ̀ ọbara anyị n’isi ndị bi n’elu ụwa?” (Mkpughe 6:10) N’ụzọ dị ukwuu, ọ ga-emetụta Babilọn Ukwu ahụ, bụ́ nne nke ndị na-akwa iko na nke ihe arụ nile dị n’ụwa mgbe oge ruru maka ịza ajụjụ ahụ.

Isi nke 34

A Kọwawo Otu Ihe Omimi Dị Egwu

1. (a) Olee otú Jọn si meghachi omume mgbe ọ hụrụ oké nwanyị ahụ na-akwa iko na ihe ahụ na-atụ egwu nke ọ na-anọkwasị n’elu ya, ọ̀ bụkwa n’ihi gịnị? (b) Olee ụzọ òtù Jọn ahụ si emeghachi omume taa ka ihe ndị na-emenụ na-emezu ọhụụ amụma ahụ?

GỊNỊ bụ mmeghachi omume Jọn mgbe ọ hụrụ oké nwanyị ahụ na-akwa iko na ihe ahụ dị egwu nke ọ na-anọkwasị n’elu ya? Ọ na-aza n’onwe ya, sị: “Mgbe m hụrụ ya o wee ju m anya nke ukwuu.” (Mkpughe 17:6b) Echiche mmadụ efu apụghị ichepụta ihe dị otú ahụ. Ma, lee nnọọ ka ọ nọ ebe ahụ—n’ime ime ọzara—nwanyị rụrụ arụ nke na-akwa iko ka ọ na-anọkwasị n’elu anụ ọhịa dị egwu nke na-acha uhie uhie! (Mkpughe 17:3) Ọ na-ejukwa òtù Jọn nke oge a anya nke ukwuu ka ọtụtụ ihe na-eme iji mezuo ọhụụ amụma nke a. A sị na ndị bi n’elu ụwa pụrụ ịhụ ya, ha ga-eti mkpu, sị, ‘Ọ dịkwa egwu!’ ndị ọchịchị ụwa ga-asịkwa, ‘Tụfịakwa!’ Ma ọhụụ ahụ na-aghọ ihe mere eme n’ụzọ dị ịtụnanya taa. Ndị Chineke ekereworị òkè n’ụzọ pụtara ìhè ná mmezu nke ọhụụ ahụ, nke a na-emesikwa ha obi ike na amụma ahụ ga-aga n’ihu ruo mmezu ya dị ebube.

2. (a) Ná nzaghachi nye ihe ijuanya Jọn nwere, gịnị ka mmụọ ozi ahụ gwara ya? (b) Gịnị ka e kpughewooro òtù Jọn ahụ, oleekwa ụzọ e siworo mee nke a?

² Mmụọ ozi ahụ hụtara oké ihe ijuanya Jọn nọ na ya. Jọn gara n’ihu ịkọ, sị, “Mmụọ ozi ahụ wee sị m, N’ihi gịnị ka o juru gị anya? Mụ onwe m ga-agwa gị ihe omimi nke nwanyị ahụ, na nke anụ ọhịa ahụ nke na-eburu ya, nke nwere isi asaa ahụ na mpi iri ahụ.” (Mkpughe 17:7) Aa, mmụọ ozi ahụ gaje ịkọwa ihe omimi ahụ ugbu a! Ọ kọwaara Jọn ahụ egwu ji akụkụ dị iche iche nke ọhụụ ahụ na oké ihe omume ndị gaje iwere ọnọdụ n’isi nso. N’otu aka ahụ, mgbe ọ na-eje ozi n’okpuru nduzi nke ndị mmụọ ozi taa, e kpugheworo òtù Jọn ahụ nke mụ anya nghọta nke amụma ahụ. “Ọ́ bụghị Chineke nwe akụkọ isi nrọ nile?” Dị ka Josef ahụ kwesịrị ntụkwasị obi, anyị kwere na ọ bụ ya nwe ha. (Jenesis 40:8; tụlee Daniel 2:29, 30.) A pụrụ ikwu na e debewo ndị Chineke n’etiti ọgbọ ihe nkiri ka Jehova na-akọwara ha ihe ọhụụ ahụ pụtara na mmetụta o nwere ná ndụ ha. (Abụ Ọma 25:14) Kpọmkwem n’oge ya, o mewo ka ha ghọta ihe omimi nke nwanyị ahụ na nke anụ ọhịa ahụ.—Abụ Ọma 32:8.

3, 4. (a) Olee okwu ihu ọha N. H. Knorr kwuru n’afọ 1942, oleekwa ụzọ o si gosipụta ihe anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie bụ? (b) Okwu dị aṅaa nke mmụọ ozi ahụ gwara Jọn ka N. H. Knorr tụlere?

³ Malite na September 18 ruo 20, 1942, n’oge Agha Ụwa nke Abụọ kpụ ọkụ n’ọnụ, Ndịàmà Jehova nọ na United States mere Mgbakọ Ọchịchị Chineke nke Ụwa Ọhụrụ ha. E jiri eriri telifonu jikọta obodo bụ isi a nọrọ mee ya, bụ́ Cleveland, Ohio, na ihe karịrị 50 ebe ndị ọzọ a nọ mee mgbakọ, na-enwe ọnụ ọgụgụ kasị elu nke 129,699 ndị bịaranụ. Ebe o kwere omume n’ọnọdụ agha ndị ahụ, mgbakọ ndị ọzọ e nwere meghachiri usoro ihe omume ahụ gburugburu ụwa. N’oge ahụ, ọtụtụ ndị Jehova tụrụ anya na agha ahụ ga-amụba ruo n’ịghọ agha Chineke nke Amagedọn; n’ihi ya, isiokwu okwu ihu ọha ahụ, bụ́ “Udo—Ọ̀ Pụrụ Ịdịgide?,” kpaliri oké ịtụ anya ihe gaje ime. Olee nnọọ otú onyeisi oche ọhụrụ ahụ nke Watch Tower Society, bụ́ N. H. Knorr, pụrụ isi malite ikwu okwu banyere udo mgbe o yiri ka ọ bụ kpọmkwem ihe megidere ya na-eche mba nile ihu?a Ihe kpatara ya bụ na òtù Jọn ahụ ‘na-aṅabiga ntị ókè’ n’Okwu amụma Chineke.—Ndị Hibru 2:1; 2 Pita 1:19.

⁴ Nkọwa dị aṅaa ka okwu ahụ bụ́ “Udo—Ọ̀ Pụrụ Ịdịgide?” nyere banyere amụma ahụ? N’ime ka a mara nke ọma anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie nke dị ná Mkpughe 17:3 dị ka òtù League of Nations, N. H. Knorr gara n’ihu ịkọwa otú ihe siworo gaara ya, na-adabere n’ihe ndị na-esonụ mmụọ ozi ahụ gwara Jọn: “Anụ ọhịa ahụ nke ị hụrụ dịrị, ọ dịghịkwa ugbu a; ọ gajekwa isi n’abyss ahụ rịgopụta, na ịla n’iyi.”—Mkpughe 17:8a.

5. (a) Ò si aṅaa bụrụ na “anụ ọhịa ahụ . . . dịrị,” e mesịa “ọ dịghịkwa”? (b) Olee ụzọ N. H. Knorr si zaa ajụjụ ahụ bụ, “Òtù League ahụ ọ̀ ga-anọgide n’ime olulu?”

⁵ “Anụ ọhịa ahụ . . . dịrị.” Ee, ọ dịwo adị mbụ dị ka òtù League of Nations malite na January 10, 1920, gaa n’ihu, na-enwe mba 63 dị iche iche ndị so na ya n’otu mgbe ma ọ bụ na mgbe ọzọ. Ma, mgbe e mesịrị, Japan, Germany, na Itali sepụrụ aka na ya, a chụpụkwara mba bụbu Soviet Union site n’òtù League ahụ. Na September 1939, onye ọchịchị aka ike ndị Nazi nke Germany malitere Agha Ụwa nke Abụọ.b Ebe ọ na-enwebeghị ike ime ka e nwee udo n’elu ụwa, o yiri nnọọ ka à ga-asị na òtù League of Nations ahụ adanyewo n’ime abyss nke arụghị ọrụ. Ka ọ na-erule 1942, ọ ghọwo ihe a ga-asị na ọ dịburu adị. Ọ dịghị mgbe ọ bụla ọzọ tupu oge a ma ọ bụ mgbe ọ gasịrị—kama kpọmkwem n’oge ahụ dị mkpa—ka Jehova kọwaara ndị ya n’ozuzu ya, ihe ọhụụ ahụ pụtara! Ná Mgbakọ Ọchịchị Chineke nke Ụwa Ọhụrụ ahụ, N. H. Knorr pụrụ ikwupụta, n’ikwekọ n’amụma ahụ, na ‘anụ ọhịa ahụ adịghịkwa.’ Mgbe ahụ, ọ jụrụ ajụjụ ahụ bụ́, “Òtù League ahụ ọ̀ ga-anọgide n’ime olulu?” N’ihota okwu site ná Mkpughe 17:8, ọ zara, sị: “Njikọ nke mba ụwa dị iche iche ga-ebilite ọzọ.” Otú ahụ ka o mere kpọmkwem—n’ịkwado Okwu amụma Jehova!

Ịrịgopụta n’Abyss Ahụ

6. (a) Olee mgbe anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie si n’abyss ahụ rịgopụta, gịnị bụkwa aha ọhụrụ ya? (b) N’ihi gịnị ka o ji bụrụ na òtù United Nations ahụ bụ n’ezie ntụteghachi nke anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie?

⁶ Anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie pụtara n’ezie site n’abyss ahụ. Na June 26, 1945, n’ememe oké mkpọtụ e mere na San Francisco, U.S.A., mba 50 dị iche iche kwekọrịtara ịnabata Akwụkwọ Iwu e ji guzobe òtù United Nations. Nzube òtù a bụ “ijigide udo na ịnọ ná ntụkwasị obi nke mba nile.” E nwere ọtụtụ myirịta dị n’etiti òtù League ahụ na òtù UN. Akwụkwọ The World Book Encyclopedia kwuru, sị: “N’ụzọ ụfọdụ, òtù UN ahụ yiri òtù League of Nations, bụ́ nke e guzobere mgbe Agha Ụwa nke Mbụ gasịrị . . . Ọtụtụ n’ime mba ndị so guzobe òtù UN sokwa ná ndị guzobere òtù League ahụ. Dị ka òtù League ahụ, e guzobere òtù UN iji nye aka mee ka udo dị n’etiti mba dị iche iche. Akụkụ ndị bụ́ isi nke òtù UN ahụ yikwara ndị nke òtù League ahụ.” Ya mere, òtù UN bụ n’ezie ntụteghachi nke anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie. Ihe karịrị mba 190 dị iche iche ndị nọ n’ime ya karịrị nnọọ 63 ndị nọ n’òtù League ahụ; ọ narawokwa ibu ọrụ ndị dị ukwuu karịa nke òtù ahụ bu ya ụzọ.

7. (a) N’ụzọ dị aṅaa ka ndị bi n’elu ala siworo nwee ihe ijuanya mgbe ha na-ele anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie nke a tụteghachiri anya ọma? (b) Ihe mgbaru ọsọ dị aṅaa ka òtù UN ahụ na-enwebeghị ike iru, gịnịkwa ka odeakwụkwọ ukwu ya kwuru banyere nke a?

⁷ Ná mmalite, e kwupụtara oké olileanya dị iche iche maka òtù UN ahụ. Nke a bụ iji mezuo okwu mmụọ ozi ahụ bụ́: “Ọ ga-ejukwa ndị bi n’elu ụwa anya, bụ́ ndị a na-edeghị aha ha n’akwụkwọ nke ndụ ahụ site n’oge ịtọ ntọala ụwa, mgbe ha na-ele anụ ọhịa ahụ anya, na ọ dịrị, ọ dịghịkwa ugbu a, ọ ga-abịakwa.” (Mkpughe 17:8b) Ndị bi n’elu ụwa ejiriwo mmasị na-ekiri oké ihe oyiyi a, nke nwere nnukwute isi ụlọ ọrụ ya n’akụkụ Osimiri East dị na New York. Ma ezi udo na ịnọ ná ntụkwasị obi erubeghị òtù UN aka. N’ihe ka ukwuu n’ime narị afọ nke 20, ihe mere ka a nọgide na-enwe udo n’ụwa bụ iyi egwu nke “mkpochapụrịta e ji n’aka” (mutual assured destruction)—MAD, dị ka e si edebiri ya n’asụsụ Bekee—ịsọrịta mpi n’imepụta ngwá agha anọwokwa na-arị oké elu. Mgbe ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ afọ 40 nke mgbalị òtù United Nations na-eme gafeworo, onye odeakwụkwọ ukwu ya n’oge ahụ, bụ́ Javier Pérez de Cuéllar, kwara arịrị na 1985 wee kwuo, sị: “Anyị na-ebi n’ime ọgbọ ọzọ nke ndị na-anụbiga ọkụ n’obi ókè, ọ dịghịkwa ihe anyị maara anyị ga-eme banyere ya.”

8, 9. (a) N’ihi gịnị ka òtù UN na-enweghị azịza nye nsogbu nile nke ụwa, gịnị gajekwa ime ya n’oge na-adịghị anya dị ka iwu Chineke si dị? (b) N’ihi gịnị ka a na-edenyeghị aha ndị guzobere òtù UN ahụ na ndị ji mmasị na-ekiri ya “n’akwụkwọ nke ndụ” nke Chineke? (ch) Gịnị ka Alaeze Jehova ga-enwe ihe ịga nke ọma n’iguzobe?

⁸ Òtù UN enweghị azịza nye nsogbu ndị ahụ. Ọ̀ bụkwa n’ihi gịnị? Ọ bụ n’ihi na Onye ahụ na-enye ihe a kpọrọ mmadụ ndụ abụghị onye na-enye òtù UN ndụ. Ndụ ya ga-adị mkpirikpi, n’ihi na dị ka iwu Chineke si dị, ‘ọ gaje ịla n’iyi.’ E denyeghị aha ndị guzobere òtù UN na ndị ji mmasị na-ekiri ya n’akwụkwọ nke ndụ nke Chineke. Olee otú ụmụ mmadụ na-emehie emehie, ndị na-anwụ anwụ, ndị ọtụtụ n’ime ha na-akwa aha Chineke emo, ga-esi mezuo site n’òtù UN ahụ ihe Jehova Chineke kwuworo na ya gaje imezu, ọ bụghị site n’aka ụmụ mmadụ, kama site n’aka Alaeze nke Kraịst ya?—Daniel 7:27; Mkpughe 11:15.

⁹ Òtù UN ahụ bụ n’ezie ihe nnọchianya na-ezighị ezi nke Alaeze Mesaịa nke Chineke, nke dị n’aka Onyeisi Udo ya, bụ́ Jisọs Kraịst—onye ịbụ onyeisi ya na-agaghị enwe ọgwụgwụ. (Aịsaịa 9:6, 7) Ọbụna ma a sị na òtù UN eguzobe udo nke na-adị nwa oge, n’oge na-adịghị anya, agha ga-etiwapụkwa ọzọ. Nke ahụ bụ ụzọ ndị mmadụ na-emehie emehie na-esi akpa àgwà. Ha “bụ ndị a na-edeghị aha ha n’akwụkwọ nke ndụ ahụ site n’oge ịtọ ntọala ụwa.” Alaeze Jehova nke dị n’aka Kraịst abụghị nanị na ọ ga-eguzobe udo n’elu ala ruo mgbe ebighị ebi kama, n’ihe ndabere nke àjà mgbapụta Jisọs, ọ ga-akpọlite ndị nwụrụ anwụ, ma ndị ezi omume ma ndị ajọ omume ndị nọ ná ncheta nke Chineke. (Jọn 5:28, 29; Ọrụ 24:15) Nke a gụnyere ndị nile nọgidesiri ike ná nrubeisi n’agbanyeghị mbuso agha nile nke Setan na mkpụrụ ya, na ndị ọzọ ndị ka gaje igosipụta onwe ha dị ka ndị na-erube isi. O doro anya na akwụkwọ nke ndụ nke Chineke agajeghị inwe aha ndị ahụ kwesiri olu ike na-akwado Babilọn Ukwu ahụ ma ọ bụ nke onye ọ bụla nọgidere na-efe anụ ọhịa ahụ ofufe n’ime ya.—Ọpụpụ 32:33; Abụ Ọma 86:8-10; Jọn 17:3; Mkpughe 16:2; 17:5.

Udo na Ịnọ ná Ntụkwasị Obi—Olileanya Na-enweghị Isi

10, 11. (a) Gịnị ka òtù UN kpọsara na 1986, gịnị bụkwa nzaghachi e nwere banyere ya? (b) “Ezinụlọ okpukpe” ole zukọtara n’Assisi, Itali, ikpe ekpere maka udo, Chineke ọ̀ na-azakwa ụdị ekpere ndị ahụ? Kọwaa.

¹⁰ Ná mgbalị o mere iji kwalite olileanya nke ụmụ mmadụ, òtù United Nations kpọsara 1986 ịbụ “Afọ Udo nke Mba Nile,” na-enwe isiokwu nke bụ “Iji Chebe Udo na Ọdịnihu nke Ihe A Kpọrọ Mmadụ.” A kpọkuru mba ndị na-eburịta agha ka ha chịsa ngwá agha ha, ma ọ dịghị ihe ọzọ ruo otu afọ. Gịnị bụ nzaghachi ha? Dị ka otu akụkọ a natara n’aka òtù International Peace Research Institute si kwuo, e gburu ihe ruru nde mmadụ ise n’ihi agha ndị a lụrụ na 1986 nanị! Ọ bụ ezie na e bipụtara mkpụrụ ego na stampụ ndị pụrụ iche iji cheta afọ ahụ, ihe ka n’ọnụ ọgụgụ ná mba nile mere nanị ihe dị nta iji chụso udo n’afọ ahụ. N’agbanyeghị nke a, okpukpe nile nke ụwa—ndị ọ na-agụ agụụ mgbe nile inwe mmekọrịta dị mma n’etiti ha na òtù UN—mere ihe iji kpọsaa afọ ahụ n’ụzọ dị iche iche. Na January 1, 1986, Pope John Paul nke Abụọ jara ọrụ òtù UN ahụ mma wee rarakwa afọ ọhụrụ ahụ nye udo. N’October 27, ọ kpọkọtakwara ndị ndú nke ọtụtụ okpukpe ndị dị n’ụwa n’Assisi, Itali, ikpe ekpere maka udo.

¹¹ Chineke ọ̀ na-aza ụdị ekpere ndị ahụ e kpere maka udo? N’ezie, olee Chineke nke ndị ndú okpukpe ndị ahụ na-ekpegara ekpere? Ọ bụrụ na ị jụọ ha, òtù nke ọ bụla ga-enye azịza dị iche. È nwere nchịkọta nke ọtụtụ nde chi dị iche iche ndị pụrụ ịnụ ma zaa ekpere ndị e kpere n’ọtụtụ ụzọ dị iche iche? Ọtụtụ n’ime ndị keere òkè na-efe chi Atọ n’Ime Otu nke Krisendọm.c Ndị okpukpe Buddha, Hindu, na ndị ọzọ kpere ekpere nye ọtụtụ chi a na-apụghị ịgụta ọnụ. Ná ngụkọta, “ezinụlọ okpukpe” 12 zukọtara n’ebe ahụ, na-enwe ndị nnọchianya pụtara ìhè dị ka Archbishop of Canterbury nke ndị Anglican, Dalai Lama nke ndị okpukpe Buddha, otu onye nlekọta nke otu ógbè chọọchị Russian Orthodox, onyeisi oche nke Òtù Ụlọ Chi Shinto ndị dị na Tokyo, ndị na-ekpere arụsị si Africa, na ndị American Indian abụọ ndị kpu okpu e tubesịrị abụba nnụnụ. Ma ọ dịghị ihe ọzọ, ha bụ nnọọ ìgwè mmadụ mara mma ile anya, na-eme ka e gosi ha na TV nke ukwuu. Otu òtù kpere ekpere n’esepụghị aka ruo hour 12. (Tụlee Luk 20:45-47.) Ma, ọ̀ dị nke ọ bụla n’ekpere ndị ahụ gabigara igwe ojii ahụ mmiri rujuru nke dị n’elu ebe a nọ mee nzukọ ahụ? Ọ dịghị ma ọlị, n’ihi ihe ndị a sonụ:

12. Gịnị bụ ihe ndị mere Chineke azaghị ekpere ndị ahụ ndị ndú okpukpe ụwa kpere maka udo?

¹² N’ụzọ na-eyighị ndị ahụ ‘na-ejegharị n’aha Jehova,’ ọ dịghị nke ọ bụla n’ime ndị okpukpe ahụ na-ekpegara Jehova ekpere, bụ́ Chineke ahụ dị ndụ, onye aha ya pụtara ihe dị ka 7,000 ugboro n’ime ihe odide mbụ nke Bible. (Maịka 4:5; Aịsaịa 42:8, 12)d Dị ka otu òtù, ha abịakwuteghị Chineke n’aha Jisọs, ọbụna na ihe ka ọtụtụ n’ime ha ekwenyeghị na Jisọs Kraịst. (Jọn 14:13; 15:16) Ọ dịghị nke ọ bụla n’ime ha na-eme uche Chineke maka oge anyị a, nke bụ ikwusa n’ụwa nile Alaeze Chineke nke na-abịanụ—ọ bụghị òtù UN—dị ka ezi olileanya dịịrị ihe a kpọrọ mmadụ. (Matiu 7:21-23; 24:14; Mak 13:10) N’akụkụ ka ukwuu, òtù okpukpe ha dị iche iche etinyewo aka n’agha mwụfu ọbara nile a lụworo n’akụkọ ihe mere eme, gụnyere agha ụwa abụọ ahụ a lụworo n’ime narị afọ nke ohu. Chineke na-agwa ndị dị otú ahụ, sị: “Ọbụna mgbe unu na-ekpe ọtụtụ ekpere, m gaghị adị na-anụ: aka unu jupụtara n’ọbara.”—Aịsaịa 1:15; 59:1-3.

13. (a) N’ihi gịnị ka o ji bụrụ ihe kwesịrị ịrịba ama na ndị ndú okpukpe ụwa sonyere òtù UN n’ịkpọ òkù maka udo? (b) Ihe omume ikpeazụ dị aṅaa nke Chineke buru amụma banyere ya ka òkù ndị a na-akpọ maka udo ga-eduje na ya?

¹³ Ọzọkwa, ọ bụ ihe e kwesịrị ịrịba nnọọ ama na ndị ndú okpukpe ụwa ga-esonyere òtù United Nations n’ịkpọ òkù maka udo n’oge nke a. Ọ ga-amasị ha ime ka òtù UN mee ihe ga-abara ha uru, karịsịa n’ọgbọ nke a mgbe ọtụtụ n’ime ndị òtù ha na-agbakụta okpukpe azụ. Dị ka ndị ndú na-ekwesịghị ntụkwasị obi n’Israel oge ochie, ha na-akpọ òkù, sị, “Udo, udo; mgbe udo na-adịghị.” (Jeremaịa 6:14) Ihe ịrụ ụka adịghị ya na ha ga-anọgide na-akpọ òkù maka udo, na-ebili ịkwado ihe omume ikpeazụ ahụ nke Pọl onyeozi buru amụma banyere ya, sị: “Dị ka onye ohi na-abịa n’abalị, otú a ka ụbọchị nke [Jehova, NW] na-abịa. Mgbe ha na-asị, Udo na ntụkwasị obi dị, mgbe ahụ na mberede ka mbibi na-abịakwasị ha, dị ka ime na-eme nwanyị nke dị ime; ha agaghị agbanarịkwa ya ma ọlị.”—1 Ndị Tesalọnaịka 5:2, 3.

14. Olee otú òkù “Udo na ntụkwasị obi” ahụ pụrụ ịdị, oleekwa ụzọ mmadụ pụrụ isi zere ịbụ onye o duhiere?

¹⁴ N’afọ ndị na-adịbeghị anya, ndị ọchịchị ejiwo okwu bụ́ “udo na ntụkwasị obi” kọwaa atụmatụ dịgasị iche iche ndị mmadụ na-eme. Mgbalị dị otú ahụ ndị ndú ụwa na-eme ọ̀ bụ mmalite nke mmezu nke 1 Ndị Tesalọnaịka 5:3? Ka Pọl ọ̀ na-ezo aka nanị n’otu ihe kpọmkwem nke ga-adịkwa ịrịba ama ruo n’ókè nke ịdọta mmasị ụmụ mmadụ. Ebe ọ bụ na a na-aghọtazukarị amụma Bible nanị mgbe ha mezuchara ma ọ bụ mgbe ha na-emezu, anyị ga-echere iji ghọta ya. Ka ọ dịgodị, ndị Kraịst maara na n’agbanyeghị otú ọ pụrụ iyi ka mba dị iche iche hà nwetara udo na ntụkwasị obi, n’ụzọ bụ́ isi, ihe ka ga-adịkwa otú ọ dịbu. Ịchọ ọdịmma onwe onye nanị, ịkpọasị, mpụ, ndakpọ ezinụlọ, omume rụrụ arụ, ọrịa, iru újú, na ọnwụ ka ga-adịkwa. Ọ bụ ya mere mkpọsa ọ bụla e mere maka “udo na ntụkwasị obi” ekwesịghị iduhie gị ma ọ bụrụ na ị nọgide na-aghọta ihe ndị na-eme n’ụwa, na-aṅakwa ntị n’ịdọ aka ná ntị ndị e buru n’amụma n’Okwu Chineke.—Mak 13:32-37; Luk 21:34-36.

[Ihe ndị e dere n’ala ala peeji]

Igbe dị na peeji nke 250]

Ihe Mgbagwoju Anya nke “Udo”

Ọ bụ ezie na òtù UN kpọsara 1986 ịbụ Afọ Udo nke Mba Nile, ịsọ mpi ara ara n’imepụta ngwá agha rịrị elu nke ukwuu. Akwụkwọ World Military and Social Expenditures 1986 na-enye akụkọ ndị a na-awụ akpata oyi n’ahụ:

Na 1986 ego ụwa nile mefuru n’agha ruru $900 puku nde.

Ego ụwa nile na-emefu n’otu hour n’agha gaara ezu iji gbaa nde mmadụ 3.5 ọgwụ mgbochi ọrịa, bụ́ ndị nwụrụ kwa afọ n’ihi ọrịa na-efe efe ndị a pụrụ igbochi egbochi.

Gburugburu ụwa, otu n’ime mmadụ ise bụ ogbenye ọnụ ntụ́. A gaara enwe ike iji ego ụwa na-emefu n’ụbọchị abụọ ná ngwá agha nyezuo ndị a nile agụụ na-agụgbu nri ruo otu afọ.

Ike mgbawa dị ná ngwá agha nuklia ụwa kwakọbara ji okpukpu 160,000,000 karịa mgbawa Chernobyl ahụ.

A pụrụ ịtụpụ otu bọmbụ nuklia nke nwere ike mgbawa ji 500 okpukpu karịa bọmbụ ahụ a tụrụ na Hiroshima na 1945.

Nkwakọba ngwá agha nuklia nwere ihe karịrị otu nde Hiroshima. Ha nọchiri anya okpukpu 2,700 ike mgbawa a wụpụrụ n’Agha Ụwa nke Abụọ, mgbe nde mmadụ 38 nwụrụ.

Agha ghọrọ ihe na-eme ọtụtụ mgbe na ihe na-akpata ọnwụ karị. Ngụkọta ọnụ ọgụgụ ndị nwụrụ n’agha bụ nde 4.4 na narị afọ nke 18, nde 8.3 na narị afọ nke 19, nde 98.8 n’ime afọ 86 mbụ nke narị afọ nke 20. Kemgbe narị afọ nke 18, ndị na-anwụ n’agha amụbawo ihe karịrị okpukpu isii n’ịdị ngwa karịa ọnụ ọgụgụ ndị bi n’ụwa. Ndị nwụrụ n’agha nke ọ bụla a lụrụ na narị afọ nke 20 ji okpukpu iri karịa ndị nwụrụ n’agha na narị afọ nke 19.

[Foto ndị dị na peeji nke 247]

Dị ka e buru n’amụma banyere anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie, a tụbara òtù League of Nations n’abyss n’oge Agha Ụwa nke Abụọ ma a tụteghachiri ya dị ka òtù United Nations

[Foto ndị dị na peeji nke 249]

N’ịkwado “Afọ Udo” nke òtù UN, ndị nnọchianya nke okpukpe ụwa dị iche iche kpere ekpere ndị a gwagburu agwagbu n’Assisi, Itali, ma ọ dịghị nke ọ bụla n’ime ha kpegaara Chineke ahụ dị ndụ, bụ́ Jehova ekpere

Isi nke 35

Ibibi Babilọn Ukwu Ahụ

1. Olee otú mmụọ ozi ahụ si kọwaa anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie, oleekwa ụdị amamihe dị mkpa iji ghọta ihe atụ ndị dị ná Mkpughe?

N’ỊKỌWAKWU anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie nke Mkpughe 17:3, mmụọ ozi ahụ gwara Jọn, sị: “N’ebe a ka uche nke nwere amamihe dị. Isi asaa ahụ bụ ugwu asaa, nke nwanyị ahụ na-anọdụ n’elu ha: ndị eze asaa dịkwa; ise n’ime ha adawo, otu n’ime ha na-adị adị, onye fọdụrụ akabịaghị; mgbe ọ ga-abịa ọ ghaghịkwa ịnọgide nwa oge.” (Mkpughe 17:9, 10) N’ebe a, mmụọ ozi ahụ na-enye amamihe nke sitere n’elu, bụ́ amamihe nke ọ bụ nanị ya pụrụ inye nghọta nke ihe atụ ndị ahụ dị ná Mkpughe. (Jemes 3:17) Amamihe nke a na-enye òtù Jọn ahụ na ndị na-esonyere ha nghọta banyere otú o si bụrụ na oge ndị anyị na-ebi n’ime ha siri oké ike. Ọ na-eme ka obi ndị raara onwe ha nye nwee nghọta nke ikpe Jehova nile, ndị a gaje imezu n’isi nso, na-akụnyekwa ezi egwu Jehova n’ime ha. Dị ka Ilu 9:10 kwuru: “Mmalite amamihe ka egwu Jehova bụ: ihe ọmụma nke Onye Nsọ bụkwa nghọta.” Gịnị ka amamihe Chineke na-ekpughere anyị banyere anụ ọhịa ahụ?

2. Gịnị ka isi asaa nke anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie pụtara, oleekwa otú o si bụrụ na “ise n’ime ha adawo, otu n’ime ha na-adị adị”?

² Isi asaa nke anụ ọhịa ahụ na-anọchi anya “ugwu” asaa, ma ọ bụ “ndị eze” asaa. N’ime Akwụkwọ Nsọ, a na-eji okwu abụọ ndị ahụ eme ihe iji zoo aka n’ike ọchịchị dị iche iche. (Jeremaịa 51:24, 25; Daniel 2:34, 35, 44, 45) N’ime Bible, e gosipụtara alaeze ụwa isii dị ka ndị nwere mmetụta n’ihe banyere ndị Chineke: Ijipt, Asiria, Babilọn, Medo-Peasia, Gris, na Rom. N’ime ndị a, ise n’ime ha abịawo ma gabiga n’oge Jọn natara Mkpughe ahụ, ebe Rom ka nọ n’oge ahụ bụrụ alaeze ụwa. Nke a kwekọrọ nke ọma n’okwu ndị ahụ bụ, “ise n’ime ha adawo, otu n’ime ha na-adị adị.” Ma gịnị banyere “onye fọdụrụ” nke ahụ na-abịa abịa?

3. (a) Olee otú e si kewaa Alaeze Rom ahụ? (b) Ihe dịgasị aṅaa malitere ime n’Ebe Ọdịda Anyanwụ? (ch) Olee ụzọ e kwesịrị isi lee Alaeze Rom Dị Nsọ anya?

³ Alaeze Rom nọgidere ọbụna gbasapụkwa ruo ọtụtụ narị afọ mgbe oge Jọn gasịrị. N’afọ 330 O.A., Eze Constantine bupụrụ isi obodo ya site na Rom gaa Byzantium, bụ́ nke ọ gụgharịrị aha ịbụzi Constantinople. N’afọ 395 O.A., e kewara Alaeze Rom gaa n’akụkụ Ọwụwa Anyanwụ na nke Ọdịda Anyanwụ. N’afọ 410 O.A., Rom n’onwe ya dara n’aka Alaric, bụ́ eze ndị Visigoth (bụ́ otu agbụrụ ndị Germany ndị gbanweworo okpukpe ha gaa n’ụdị “Iso Ụzọ Kraịst” nke ndị òtù Arius). Agbụrụ dị iche iche nke ndị Germany (ndị bụkwa “ndị Kraịst”) meriri Spain na akụkụ dị ukwuu nke ókèala ndị Rom na-achị n’Ebe Ugwu Africa. E nwere ọtụtụ narị afọ nke ọgba aghara, mbili megide ọchịchị, na ndozigharị ihe na Europe. Ndị eze dị iche iche a ma ama bilichara n’Ọdịda Anyanwụ, ndị dị ka Charlemagne, onye guzobere njikọ aka n’etiti ya na Pope Leo nke Atọ n’ime narị afọ nke 9, na Frederick nke Abụọ, onye chịrị achị n’ime narị afọ nke 13. Ma alaeze ha, ọ bụ ezie na a kpọrọ ya Alaeze Rom Dị Nsọ dị nnọọ nta nke ukwuu karịa Alaeze Rom oge ochie ahụ mgbe ọ nọ n’ebube ya. N’ụzọ bụ isi, ọ bụ mweghachi ma ọ bụ iwere alaeze oge ochie nke a gaa n’ihu kama ịbụ alaeze ọhụrụ.

4. Ihe ịga nke ọma dịgasị aṅaa ka Alaeze Ebe Ọwụwa Anyanwụ ahụ nwere, ma gịnị mere akụkụ dị ukwuu nke ebe Rom oge ochie na-achịbu n’Ebe Ugwu Africa, Spain, na Siria?

⁴ Alaeze Ebe Ọwụwa Anyanwụ nke Rom nke nwere isi obodo ya na Constantinople, nọgidere na-enwe mmekọrịta nke ahụ na-eruchaghị ala n’etiti ya na Alaeze nke Ọdịda Anyanwụ. N’ime narị afọ nke isii, onyeeze nke Ọwụwa Anyanwụ bụ Justinian nke Mbụ dọrọghachiri akụkụ dị ukwuu nke Ebe Ugwu Africa n’agha, o tinyekwara aka na Spain na Itali. Na narị afọ nke asaa, Justinian nke Abụọ weghachiteere Alaeze ahụ ókèala nile nke Masedonia nke ndị agbụrụ Slav jibu na-achị. Otú ọ dị, ka ọ na-erule narị afọ nke asatọ, akụkụ dị ukwuu nke ókèala Rom oge ochie nweburu n’Ebe Ugwu Africa, Spain, na Siria abanyewo n’okpuru alaeze ọhụrụ nke ndị Alakụba wee si otú a pụọ n’okpuru ọchịchị nke ma Constantinople ma Rom.

5. Ọ bụ ezie na obodo Rom dara n’afọ 410 O.A., olee ụzọ o si bụrụ na o were ọtụtụ narị afọ ọzọ iji wepụchasịa ihe nile fọdụrụ n’ọchịchị Alaeze Rom ahụ n’elu ụwa?

⁵ Obodo Constantinople n’onwe ya nọgidere ruo mgbe dịtụ ogologo karị. O guzogidere mbuso agha nke ndị Peasia, Arabia, Bulgaria, na ndị Russia busoro ya ọtụtụ mgbe ruo n’afọ 1203 mgbe o mesịrị daa—ọ bụghị n’aka ndị Alakụba kama ọ bụ n’aka ndị Agha Ntụte si Ọdịda Anyanwụ bịa. Ma, n’afọ 1453, ọ banyere n’okpuru ọchịchị nke onye Alakụba na-achị alaeze Ottoman bụ Mehmed nke Abụọ, n’oge na-adịghị anya ọ ghọkwara isi obodo nke Alaeze Ottoman, ma ọ bụ Turkey. Otú a, ọ bụ ezie na obodo Rom dara n’afọ 410 O.A., o were ọtụtụ narị afọ ndị ọzọ iji wepụsịa ihe ncheta nile nke Alaeze Rom n’elu ụwa. Ọbụna mgbe ahụ, a ka na-enwe mmetụta ya n’alaeze okpukpe dị iche iche ndị dabeere n’ọkwá onye popu nke Rom nakwa na chọọchị nile nke Eastern Orthodox.

6. Alaeze ndị dị nnọọ ọhụrụ dịgasị aṅaa bilitere, oleekwa nke kasị nwee ihe ịga nke ọma?

⁶ Otú ọ dị, ka ọ na-erule narị afọ nke 15, mba dị iche iche nọ na-ewulite alaeze ndị dị nnọọ ọhụrụ. Ọ bụ ezie na ụfọdụ n’ime ọchịchị alaeze ọhụrụ ndị a nọ n’ókèala ndị dị n’ebe Rom na-achịbu, alaeze ha dị iche iche abụghị iwere Alaeze Rom ahụ gaa n’ihu. Portugal, Spain, France, na Holland ghọchara ọnọdụ nke ọchịchị ndị dịwaga iche iche. Ma nke kasị nwee ihe ịga nke ọma bụ Britain, nke mesịrị nọrọ n’isi alaeze buru ibu nke ukwuu nke ‘anyanwụ na-adịghị ada n’elu ya.’ Alaeze nke a gbasara n’oge dị iche iche gabiga akụkụ dị ukwuu nke Ebe Ugwu America, Africa, India, na Ebe Ndịda Ọwụwa Anyanwụ Esia, tinyekwara mbara ala dị ukwuu nke Ebe Ndịda Pacific.

7. Olee otú e si malite inwe ụdị alaeze nke nwere akụkụ abụọ, ruokwa ogologo oge hà aṅaa ka Jọn kwuru na “isi” ma ọ bụ alaeze ụwa nke asaa ahụ ga-adịgide?

⁷ Ka ọ na-erule narị afọ nke 19, ụfọdụ n’ókèala ndị Britain na-achịbu n’Ebe Ugwu America ekewapụworị onwe ha iguzobe mba United States of America nke kwụụrụ onwe ya. N’ụzọ ndọrọ ndọrọ ọchịchị, a nọgidere na-enwe esemokwu n’etiti mba ọhụrụ ahụ na mba na-achịbu ya. Otú ọ dị, agha ụwa nke mbụ manyere mba abụọ ahụ ịghọta na e nwere otu ụdị ihe ndị na-amasị ha, ha wee wulite mmekọrịta pụrụ iche n’etiti onwe ha. Otú a, a malitere inwe otu alaeze ụwa nke nwere akụkụ abụọ, nke ihe mejupụtara ya bụ United States of America, nke bụ ugbu a mba kasị nwee akụ n’ụwa, na Great Britain, bụ́ isi ọnọdụ nke alaeze ụwa kasị ibu. Ya mere, nke a bụ “isi” ma ọ bụ alaeze ụwa nke asaa ahụ, nke nọgidere na-adị ruo oge ọgwụgwụ a, bụkwa nke a nọrọ n’ókèala ya dị iche iche malite inwe Ndịàmà nke oge a nke Jehova. Ọ bụrụ na i jiri ya tụnyere ọchịchị dịrị ogologo oge nke isi nke isii ahụ, nke asaa ahụ na-anọ nanị “nwa oge,” ruo mgbe Alaeze Chineke ga-ebibi mba nile.

N’ihi Gịnị Ka E Ji Kpọọ Ya Eze nke Asatọ?

8, 9. Gịnị ka mmụọ ozi ahụ kpọrọ anụ ọhịa ihe atụ ahụ na-acha uhie uhie, oleekwa otú o si bụrụ na o si n’asaa ahụ bilite?

⁸ Mmụọ ozi ahụ gara n’ihu ịkọwara Jọn, sị: “Anụ ọhịa ahụ nke dịrị, nke na-adịghịkwa ugbu a, ya onwe ya bụkwa [eze] nke asatọ, o sikwa n’asaa ahụ pụta; ọ na-alakwa n’iyi.” (Mkpughe 17:11) Anụ ọhịa ihe atụ ahụ na-acha uhie uhie ‘pụtara site’ n’isi asaa ndị ahụ; ya bụ, a mụrụ ya site, ma ọ bụ ịdị adị ya dabeere, n’isi ndị ahụ nke ‘anụ ọhịa mbụ ahụ si n’oké osimiri rịgopụta,’ nke anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie bụ ihe oyiyi ya. Ọ̀ bụ n’ụzọ dị aṅaa? Ee, na 1919 alaeze Anglo-America bụ isi nke pụtara ìhè. Isi isii ndị bu ya ụzọ adawo, ọnọdụ nke ịbụ alaeze na-achị ụwa dum agafetawokwa n’aka isi nke a nwere akụkụ abụọ. Isi nke asaa nke a, dị ka ihe na-anọchi anya usoro alaeze ụwa ndị ahụ n’oge a, bụ ike nke kpaliri nguzobe nke òtù League of Nations ahụ, ọ bụkwa onyeisi n’ịkwalite na inye òtù United Nations ahụ nkwado ego. Otú a, n’ụzọ ihe atụ, anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie—bụ́ eze nke asatọ—‘pụtara site’ n’isi asaa ndị mbụ ahụ. Ọ bụrụ na e lee ya anya n’ụzọ dị otú a, okwu ahụ nke bụ na o sitere n’asaa ahụ pụta kwekọrọ nke ọma ná mkpughe ahụ e bu ụzọ mee nke bụ na anụ ọhịa ahụ nwere mpi abụọ yiri nke nwa atụrụ (bụ́ Alaeze Ụwa nke Anglo-America, isi nke asaa nke anụ ọhịa mbụ ahụ) gbara ume ka e mebe ihe oyiyi ahụ ma nyekwa ya ndụ.—Mkpughe 13:1, 11, 14, 15.

⁹ Ọzọkwa, ndị mbụ so n’òtù League of Nations ahụ, tinyere mba Great Britain, gụnyere ọchịchị ndị ọnọdụ ha bụ n’isi obodo nke ụfọdụ n’ime isi ndị mbụ ahụ, dị ka Gris, Iran (Peasia), na Itali (Rom). Mgbe e mesịrị, ọchịchị ndị na-achị ókèala nke alaeze ụwa isii ndị mbụ ahụ na-achịbu ghọrọ ndị òtù na-akwado ihe oyiyi nke anụ ọhịa ahụ. N’echiche nke a, a pụkwara ikwu na anụ ọhịa nke a na-acha uhie uhie si n’alaeze ụwa asaa ndị ahụ bilite.

10. (a) À pụrụ isi aṅaa kwuo na anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie ‘bụkwa n’onwe ya eze nke asatọ’? (b) Olee ụzọ otu onye ndú nke ebe bụbu Soviet Union si kwupụta nkwado ya maka òtù United Nations?

¹⁰ Rịba ama na anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie ‘n’onwe ya bụkwa [eze] nke asatọ.’ Otú a, e guzobere òtù United Nations nke taa iyi ọchịchị zuru ụwa ọnụ. Mgbe ụfọdụ, o mewo omume ọbụna n’ụzọ dị otú ahụ, na-edupụ usuu ndị agha banye n’ọgbọ agha iji dozie esemokwu mba dị iche iche, dị ka e mere na Korea, na Sinai Peninsula, ná mba Africa ụfọdụ, na Lebanon. Ma ọ bụ nanị ihe oyiyi nke onye bụ́ eze. Dị ka ihe oyiyi nke okpukpe, o nweghị mmetụta ma ọ bụ ike ọ bụla n’onwe ya e wezụgakwa nke ndị ahụ guzobere ya nyere ya, bụ́kwa ndị na-efe ya ofufe. Mgbe ụfọdụ, anụ ọhịa ihe atụ nke a na-eyi ihe na-esighị ike; ma ọ dịbeghị mgbe ọ dabara n’ọnọdụ nke oké nlefuru anya site n’aka ndị òtù ya chọrọ ịchị ọchịchị aka ike, bụ́ nke mere ka òtù League of Nations ahụ daba n’abyss. (Mkpughe 17:8) Ọ bụ ezie na o nwere echiche dị iche nke ukwuu n’akụkụ ndị ọzọ, otu onye ndú a ma ama nke ebe bụbu Soviet Union n’afọ 1987 sonyeere ndị popu nke Rom n’ikwupụta nkwado maka òtù UN. Ọbụna na ọ kpọrọ òkù ka e nwee “usoro chịkọtara ihe nile nke ịnọ ná ntụkwasị obi nke mba nile” nke dabeere n’òtù UN ahụ. Dị ka Jọn matara n’oge na-adịghị anya, oge gaje ịbịa mgbe òtù UN ahụ ga-eji ike dị ukwuu mee ihe. Mgbe ahụ, oge ga-erukwa ka ya onwe ya ‘laa n’iyi.’

Ndị Eze Iri n’Ime Otu Hour

11. Gịnị ka mmụọ ozi Jehova kọrọ banyere mpi iri ndị ahụ nke anụ ọhịa ihe atụ ahụ na-acha uhie uhie?

¹¹ N’isiakwụkwọ Mkpughe bu nke a ụzọ, ndị mmụọ ozi nke isii na nke asaa wụpụrụ ọkwa dị iche iche nke ọnụma Chineke. E si otú a mee ka anyị mara na a na-achịkọta ndị eze ụwa bịa n’agha Chineke nke Amagedọn, na ‘a ga-echetakwa Babilọn Ukwu ahụ n’ihu Chineke.’ (Mkpughe 16:1, 14, 19) Ugbu a anyị gaje inwetakwu nkọwa nke ụzọ a ga-esi mezuo ihe Chineke kpere n’ikpe megide ndị a. Geekwa mmụọ ozi Jehova ntị ọzọ mgbe ọ na-agwa Jọn okwu. “Mpi iri ahụ nke ị hụkwara bụ eze iri, mmadụ ndị akanataghị alaeze ọ bụla; ma ha na-anata ike dị ka ndị eze, ha na anụ ọhịa ahụ, otu oge hour. Ndị a nwere otu aro, ha na-ewerekwa ike ha na ịchịisi ha nye anụ ọhịa ahụ. Ndị a ga-ebu agha megide Nwa Atụrụ ahụ, Nwa Atụrụ ahụ ga-emerikwa ha, n’ihi na ọ bụ Onyenwenụ kachasị ndị nwenụ nile, na Eze kachasị ndị eze nile; ndị sooro ya ga-emerikwa, bụ́ ndị a kpọworo, ndị a họpụtawokwara, ndị kwesịkwara ntụkwasị obi.”—Mkpughe 17:12-14.

12. (a) Gịnị ka mpi iri ndị ahụ sere onyinyo ya? (b) Olee otú o si bụrụ na mpi iri ihe atụ ndị ahụ ‘anatabeghị alaeze’? (ch) Olee otú o si bụrụ na mpi iri ihe atụ ndị ahụ nwere “alaeze” ugbu a, ọ̀ bụkwa ruo ogologo oge hà aṅaa?

¹² Mpi iri ahụ sere onyinyo ike ọchịchị nile ndị nọ n’ọchịchị n’elu ụwa ugbu a, ndị na-akwadokwa ihe oyiyi nke anụ ọhịa ahụ. Ọ bụ nanị ole na ole ná mba ndị dị ugbu a ka a maara n’oge Jọn. Ndị dịkwa adị mgbe ahụ, dị ka Ijipt na Peasia (Iran), nwere usoro ọchịchị dịwaga nnọọ iche taa. N’ihi ya, n’ime narị afọ mbụ ahụ, ‘mpi iri ahụ anatabeghị alaeze.’ Ma ugbu a n’ime ụbọchị Onyenwe anyị, ha nwere “alaeze,” ma ọ bụ ike ọchịchị. Mgbe nnukwute mba ndị ahụ na-achị ọtụtụ mba ndị ọzọ dakpọsịrị, karịsịa kemgbe agha ụwa nke abụọ, e nwewo ọtụtụ mba ndị ọhụrụ. Ndị a, tinyekwara ọchịchị ndị nọteworo anya karị, aghaghị iso anụ ọhịa ahụ chịa achịa ruo nwa oge—nanị “otu oge hour”—tupu Jehova eweta ike ọchịchị elu ụwa nile ná njedebe n’Amagedọn.

13. Ọ̀ bụ n’ụzọ dị aṅaa ka mpi iri ndị ahụ si nwee “otu aro,” omume dịkwa aṅaa ka nke a na-eme ka e jide n’aka na ha ga-enwe n’ebe Nwa Atụrụ ahụ nọ?

¹³ Taa, ịhụ mba n’anya bụ otu n’ime ihe kasị sie ike nke na-akpali mpi iri ndị a. Ha nwere “otu aro” n’echiche nke bụ na ha chọrọ ijigide ike ọchịchị nke mba ha dị iche iche kama ịnakwere Alaeze Chineke. Nke a bụ nzube mere ha ji malitedị ịkwado òtù League of Nations ahụ nakwa òtù United Nations—iji chebe udo nke ụwa wee si otú a chebe ndịgide nke ha onwe ha. Omume dị otú ahụ mere ka ọ bụrụ ihe e ji n’aka na mpi ndị ahụ ga-eguzogide Nwa Atụrụ ahụ, bụ́ “Onyenwenụ kachasị ndị nwenụ nile, na Eze kachasị ndị eze nile,” n’ihi na Jehova ezubewo na Alaeze ya nke dị n’aka Jisọs Kraịst ga-anọchi alaeze ndị a nile n’oge na-adịghị anya.—Daniel 7:13, 14; Matiu 24:30; 25:31-33, 46.

14. Olee ụzọ o si kwe omume ndị ọchịchị ụwa ibuso Nwa Atụrụ ahụ agha, gịnị ga-esikwa na nke a pụta?

¹⁴ N’eziokwu, ọ dịghị ihe ọ bụla ndị ọchịchị ụwa nke a pụrụ ime megide Jisọs n’onwe ya. Ọ nọ n’eluigwe, ebe dị anya nke aka ha na-apụghị iru. Ma ụmụnna Jisọs, bụ́ ndị fọdụrụ ná mkpụrụ nwanyị ahụ, ka nọ n’elu ala, o dokwara anya na ha nọ n’ihe ize ndụ. (Mkpughe 12:17) Ọtụtụ n’ime mpi ndị ahụ egosipụtaworị oké ịkpọasị n’ebe ha nọ, ha esiwokwa otú a busoo Nwa Atụrụ ahụ agha. (Matiu 25:40, 45) Ma n’oge na-adịghị anya, oge ga-eru mgbe Alaeze Chineke “ga-etipịa alaeze ndị a nile mee ka ha gwụsịa.” (Daniel 2:44) Mgbe ahụ, ndị eze ụwa ga-abanye n’oké agha kpụ ọkụ n’ọnụ nke ha na Nwa Atụrụ ahụ, dị ka anyị gaje ịhụ n’oge na-adịghị anya. (Mkpughe 19:11-21) Ma n’ebe a, anyị na-amụta ihe zuru ezu iji ghọta na mba ndị ahụ agaghị enwe ihe ịga nke ọma. Ọ bụ ezie na ha na anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie nke UN nwere “otu aro,” ha apụghị imeri oké “Onyenwenụ kachasị ndị nwenụ nile, na Eze kachasị ndị eze nile,” ha apụghịkwa imeri ‘ndị so ya, bụ́ ndị a kpọworo, ndị a họpụtawokwara, ndị kwesịkwara ntụkwasị obi,’ nke gụnyere ndị na-eso ụzọ ya e tere mmanụ, ndị ka nọ n’elu ala. Ndị a ga-enwewokwarị mmeri site n’ịnọgide n’ikwesị ntụkwasị obi ná nzaghachi nye ajọ ebubo nile Setan na-ebo ha.—Ndị Rom 8:37-39; Mkpughe 12:10, 11.

Ibibi Nwanyị ahụ Na-akwa Iko

15. Gịnị ka mmụọ ozi ahụ kwuru banyere nwanyị ahụ na-akwa iko na omume mpi iri ahụ na anụ ọhịa ahụ ga-emeso ya?

¹⁵ Ọ bụghị nanị ndị Chineke ka mpi iri ahụ kpọrọ asị. Ugbu a, mmụọ ozi ahụ na-adọrọ uche Jọn gaghachi n’ebe nwanyị ahụ na-akwa iko nọ, sị: “O wee sị m, Mmiri nile ị hụrụ, ebe nwanyị ahụ onye na-akwa iko na-anọdụ, bụ ndị dị iche iche, na ìgwè mmadụ, na mba dị iche iche, na asụsụ dị iche iche. Mpi iri ahụ ị hụrụ, ha na anụ ọhịa ahụ, ndị a ga-akpọ nwanyị ahụ na-akwa iko asị, ha ga-emekwa ya ka ọ bụrụ onye tọgbọrọ n’efu bụrụkwa onye gba ọtọ, ha ga-erikwa anụ ahụ ya, rechapụkwa ya n’ọkụ.”—Mkpughe 17:15, 16.

16. N’ihi gịnị ka Babilọn Ukwu ahụ na-agaghị enwe ike ịdabere n’ebe mmiri ndị gbara ya gburugburu dị maka nchebe mgbe ndị ọchịchị chigharịrị imegide ya?

¹⁶ Dị nnọọ ka Babilọn oge ochie dabeere ná mmiri nke na-echebe ya, Babilọn Ukwu ahụ taa na-adaberekwa n’ọnụ ọgụgụ buru ibu nke “ndị dị iche iche, na ìgwè mmadụ, na mba dị iche iche, na asụsụ dị iche iche” bụ́ ndị òtù ya. N’ụzọ ziri ezi, mmụọ ozi ahụ dọọrọ uche anyị gaa na nke a tupu ọ kọọ ihe ọzọ na-awụ ibubo n’ahụ nke merenụ: Ndị ọchịchị nke ụwa nke a ga-awakwasị Babilọn Ukwu ahụ. Gịnị ka “ndị dị iche iche, na ìgwè mmadụ, na mba dị iche iche, na asụsụ dị iche iche” ndị ahụ ga-eme mgbe ahụ? Ndị Chineke anọworị na-adọ Babilọn Ukwu ahụ aka ná ntị na mmiri nile nke osimiri Yufretis ga-atakọ. (Mkpughe 16:12) Mmiri nile ahụ ga-emesịa takọọ kpam kpam. Ha agaghị enwe ike inye ajọ agadi nwanyị ahụ na-akwa iko nkwado ọ bụla dị irè n’oge hour nke mkpa ya kachasị ukwuu.—Aịsaịa 44:27; Jeremaịa 50:38; 51:36, 37.

17. (a) N’ihi gịnị ka akụ na ụba nke Babilọn Ukwu ahụ na-agaghị azọpụta ya? (b) Olee ụzọ ngwụsị Babilọn Ukwu ahụ na-agaghị esi nnọọ bụrụ ihe dị ùgwù? (ch) E wezụgakwa mpi iri ahụ, ma ọ bụ mba dị iche iche, gịnị ọzọ na-esonye ná mwakwasị ahụ megide Babilọn Ukwu ahụ?

¹⁷ N’eziokwu, oké akụ na ụba nke Babilọn Ukwu ahụ agaghị azọpụta ya. Ọ pụrụ ọbụna ime ka mbibi ya bịa ngwa ngwa karị, n’ihi na ọhụụ ahụ na-egosi na mgbe anụ ọhịa ahụ na mpi iri ahụ gosipụtara ịkpọasị ha n’ebe ọ nọ, ha ga-adọkapụsị uwe nile nke ọbụbụeze ya na ihe ịchọ mma ya nile. Ha ga-ebusasị ihe onwunwe ya nile. Ha “ga-emekwa ya . . . onye gba ọtọ,” na-emenye ya ihere site n’ikpughe ụdị onye ọ bụ n’ezie. Lee nnọọ oké mbibi nke ahụ bụ! Ọgwụgwụ ya abụghịkwa ihe ùgwù ma ọlị. Ha na-ebibi ya, ‘riekwa anụ ahụ ya,’ na-eme ka ọ ghọọ ọkpụkpụ na-adịghị ndụ. N’ikpeazụ, ha ‘ga-erechapụkwa ya n’ọkụ.’ Ha na-esu ya ọkụ dị ka onye bu ọrịa na-efe efe, ọbụna n’elighị ya eli n’ụzọ dị mma n’anya! Ọ bụghị nanị mba dị iche iche, dị ka mpi iri ndị ahụ nọchiri anya ha, na-ebibi oké nwanyị ahụ na-akwa iko, kama “anụ ọhịa ahụ” n’onwe ya, nke pụtara òtù UN n’onwe ya, na-esonyere ha ná ndọkasị nke a. Ọ ga-enye nkwado ya maka mbibi nke okpukpe ụgha. Ọtụtụ n’ime ihe karịrị mba 190 ndị nọ n’òtù UN ahụ amaliteworị igosi, site n’usoro ntụliaka ọchịchị ha, ịkpọasị n’ebe okpukpe dị, karịsịa n’ebe Krisendọm dị.

18. (a) Gịnị ka a hụwororịị nke na-egosi na o kwere omume mba dị iche iche ichigharị megide okpukpe Babilọn? (b) Gịnị ga-abụ isi ihe nke ga-akpata oké mbuso agha ahụ megide oké nwanyị ahụ na-akwa iko?

¹⁸ N’ihi gịnị ka mba ndị a ga-eji meso onye a bụbu enyi ha n’ụzọ dị njọ otú a? Anyị ahụwo n’akụkọ ihe ndị mere n’oge na-adịbeghị anya gara aga na nchigharị dị otú ahụ megide okpukpe Babilọn kwere omume. Mmegide ndị ọchịchị na-enye ebelatawo ike okpukpe nwere nke ukwuu ná mba ndị dị ka ebe bụbu Soviet Union na China. N’akụkụ Protestant nke Europe, enweghị mmasị na inwe obi abụọ gbasazuru ebe dum emewo ka ọtụtụ chọọchị tọgbọrọ nkịtị, nke mere na n’ụzọ bụ́ isi, okpukpe aghọwo nnọọ ihe nwụrụ anwụ. Nnupụisi na enweghị nkwekọrịta adọwasịwo nnukwute alaeze Katọlik, bụ́ nke ndị ndú ya na-enwebeghị ike ịchịkwata. Otú ọ dị, anyị ekwesịghị ichefu eziokwu ahụ nke bụ́ na oké mbuso agha ikpeazụ a megide Babilọn Ukwu ahụ na-abịa dị ka ngosipụta nke ikpe Chineke a na-apụghị ịgbanwe agbanwe megide oké nwanyị ahụ na-akwa iko.

Imezu Izu Chineke

19. (a) Olee ụzọ a pụrụ isi jiri ikpe Jehova mara Jerusalem nke dapụrụ n’ezi ofufe n’afọ 607 T.O.A. mee ihe atụ nke mmezu ihe o kpere n’ikpe megide oké nwanyị ahụ na-akwa iko? (b) Gịnị ka ọnọdụ Jerusalem nke ịbụ ebe tọgbọrọ n’efu nke mmadụ na-ebighị mgbe afọ 607 T.O.A. gasịrị sere onyinyo ya maka oge anyị a?

¹⁹ Olee ụzọ Jehova si emezu ihe a o kpere n’ikpe? A pụrụ ime ihe atụ nke a site n’ihe Jehova mere megide ndị dapụrụ n’ezi ofufe n’oge ochie, ndị o kwuru banyere ha, sị: “N’ahụ ndị amụma Jerusalem ka m hụworo ihe jọgburu onwe ya; ha na-akwa iko, na-ejegharịkwa n’okwu ụgha, ha emewokwa ka aka ndị na-eme ihe ọjọọ dị ike, ha wee ghara isi, onye ọ bụla n’ihe ọjọọ ya, lata: ha nile aghọworo m ihe dị ka Sọdọm, ndị bi n’ime ya aghọwokwara m ihe dị ka Gọmọra.” (Jeremaịa 23:14) N’afọ 607 T.O.A., Jehova jiri Nebukadneza mee ihe iji ‘yipụsịa obodo ahụ nke na-akwa iko n’ụzọ ime mmụọ uwe n’ahụ, chịrị ihe ya nile mara mma, hapụkwa ya dị ka onye gba ọtọ.’ (Ezikiel 23:4, 26, 29) Jerusalem nke oge ahụ bụ ihe atụ nke Krisendọm taa, dịkwa ka Jọn hụrụ n’ọhụụ ndị bu ụzọ, Jehova ga-eji ntaramahụhụ yiri nke ahụ leta Krisendọm na akụkụ nile ọzọ nke okpukpe ụgha. Ọnọdụ Jerusalem nke ịbụ ebe tọgbọrọ n’efu nke mmadụ na-ebighị mgbe afọ 607 T.O.A. gasịrị na-egosi ihe okpukpe Krisendọm ga-adị ka ya mgbe a napụsịrị ya akụ nile, menyekwa ya ihere site n’ikpughe ọtọ ya. Ọnọdụ akụkụ dum fọdụrụ nke Babilọn Ukwu ahụ agaghị adịkwa mma karị.

20. (a) Olee ụzọ Jọn si gosi na Jehova gajekwa iji ndị ọchịchị bụ mmadụ mee ihe n’imezu ihe o kpere n’ikpe? (b) Gịnị bụ “izu” Chineke? (ch) N’ụzọ dị aṅaa ka mba nile ga-esi mezuo “otu izu” ha, ma ọ̀ bụ izu nke ònye ka a gaje imezu n’ezie?

²⁰ Ọzọkwa, Jehova na-eji ndị ọchịchị bụ mmadụ eme ihe n’imezu ihe o kpere n’ikpe. “N’ihi na Chineke tinyere n’obi ha ime izu ya, na ịgbata otu izu, na iwere alaeze ha nye anụ ọhịa ahụ, ruo mgbe a ga-emezu okwu nile nke Chineke.” (Mkpughe 17:17) Gịnị bụ “izu” nke Chineke? Ọ bụ ime ndokwa ka ndị ga-ebibi Babilọn Ukwu ahụ jikọta onwe ha, ka ha wee bibie ya kpam kpam. N’ezie, nzube ndị ọchịchị ahụ n’ibuso ya agha bụ iji mezuo “otu izu” nke ha. Ha ga-eche na ọ bụ maka ọdịmma nke mba ha dị iche iche ibuso oké nwanyị ahụ na-akwa iko agha. Ọ pụrụ ịbụ na ha ga-ele ndịgide nke okpukpe ndị a haziri ahazi n’ókèala ha dị iche iche anya dị ka ihe na-eyi ọchịchị ha egwu. Ma n’ezie, ọ bụ Jehova na-eduzi ihe na-emenụ; ha ga-emezu izu ya site n’ibibi onyeiro ya nke eri ogologo oge dị anya, bụ́ nwanyị na-akwa iko n’otu ntabi anya!—Tụlee Jeremaịa 7:8-11, 34.

21. Ebe ọ bụ na a gaje iji anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie mee ihe ibibi Babilọn Ukwu ahụ, gịnị ka ihe àmà gosiri na mba dị iche iche gaje ime n’ihe banyere òtù United Nations?

²¹ Ee, mba nile ga-eji anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie mee ihe, bụ́ òtù United Nations, n’ibibi Babilọn Ukwu ahụ. Ha anaghị eme ihe site n’echiche nke onwe ha, n’ihi na Jehova na-etinye n’ime obi ha ‘ọbụna imezu otu izu ha site n’iwere alaeze ha nye anụ ọhịa ahụ.’ Mgbe oge ya ruru, ihe àmà gosiri na mba nile ga-ahụ mkpa ọ dị ime ka òtù United Nations siwanye ike. Ha ga-enye ya ézé, dị ka a pụrụ ikwu ya, na-enye ya ikike na ike ọchịchị nile ha nwere ka o nwee ike ịchịgharị megide okpukpe ụgha wee nwee ihe ịga nke ọma n’ibuso ya agha “ruo mgbe a ga-emezu okwu nile nke Chineke.” Otú a, nwanyị na-akwa iko nke oge ochie ahụ ga-abịaru ná njedebe ya kpam kpam. Ọ dịkwa nnọọ mma na o si otú a pụọ n’anya!

22. (a) Ná Mkpughe 17:18, gịnị ka e gosiri site n’ụzọ mmụọ ozi ahụ si mechie àmà ahụ ọ na-agba? (b) Olee ụzọ Ndịàmà Jehova si na-emeghachi omume ná mkpughe nke ihe omimi nke a?

²² Dị ka à ga-asị na ọ bụ imesi ya ike na ọ bụ ihe e ji n’aka na a ga-emezu ihe Jehova kpere n’ikpe megide alaeze ụwa nke okpukpe ụgha, mmụọ ozi ahụ mechiri àmà ahụ ọ na-agba site n’ikwu, sị: “Ma nwanyị ahụ ị hụrụ bụ obodo ukwu ahụ, nke nwere alaeze na-achị ndị eze ụwa.” (Mkpughe 17:18) Dị ka Babilọn nke oge Belshaza, Babilọn Ukwu ahụ “abụrụwo nke a tụrụ n’ihe ọ̀tụ̀tụ̀ wee hụ na ihe kọrọ ya.” (Daniel 5:27, The New English Bible) Mbibi ya ga-abịa ọsọ ọsọ, bụrụkwa nke ọ na-apụghị isi na ya pụta ọzọ. Oleekwa otú Ndịàmà Jehova si emeghachi omume ná mkpughe nke ihe omimi nke oké nwanyị ahụ na-akwa iko na nke anụ ọhịa ahụ na-acha uhie uhie? Ha na-egosipụta ịnụ ọkụ n’obi n’ịkpọsa ụbọchị ikpe nke Jehova, ka ha ‘jikwa amara’ na-azaghachi ndị ji ezi obi na-achọ eziokwu ahụ. (Ndị Kọlọsi 4:5, 6; Mkpughe 17:3, 7) Dị ka isiakwụkwọ na-esonụ ga-egosi, ndị nile nwere ọchịchọ ịlanarị mgbe a ga-ebibi oké nwanyị ahụ na-akwa iko aghaghị ime ihe, ha aghaghịkwa ime ya ngwa ngwa!

[Foto ndị dị na peeji nke 252]

Usoro Ọchịchị Ụwa Asaa Ndị Ahụ

IJIPT

ASIRIA

BABILỌN

MEDO- PEASIA

GRIS

ROM

ANGLO-AMERICA

[Foto ndị dị na peeji nke 254]

‘Ya onwe ya bụkwa eze nke asatọ’

[Foto dị na peeji nke 255]

N’ịgbakụta Nwa Atụrụ ahụ azụ, ‘ha na-ewere ike ha na ịchịisi ha nye anụ ọhịa ahụ’

[Foto dị na peeji nke 257]

Krisendọm, dị ka akụkụ bụ isi nke Babilọn Ukwu ahụ, ga-eyi Jerusalem oge ochie n’ịbụ ajọ mkpọmkpọ ebe

Isi nke 36

E Bibie Obodo Ukwu Ahụ

Ọhụụ 12—Mkpughe 18:1–19:10

Isiokwu: Ọdịda na mbibi nke Babilọn Ukwu ahụ; ịma ọkwá nke ọlụlụ nwunye Nwa Atụrụ ahụ

Oge Mmezu ya: Malite na 1919 ruo mgbe oké mkpagbu ahụ gasịrị

1. Gịnị ga-aka akara mmalite nke mkpagbu ukwu ahụ?

IHE mberede, ihe na-awụ ibubo n’ahụ, oké mbibi—otú ahụ ka ọdịda nke Babilọn Ukwu ahụ ga-adị! Ọ ga-abụ otu n’ime ihe omume ndị kasị akpata mbibi n’akụkọ ihe mere eme nile, na-aka akara mmalite nke ‘mkpagbu ukwu nke ihe dị ka ya akadịghị site ná mmalite ụwa ruo ugbu a, ee e, ọ gaghị adịkwa ma ọlị.’—Matiu 24:21.

2. Ọ bụ ezie na alaeze dị iche iche nke ndọrọ ndọrọ ọchịchị ebiliwo, daakwa, ụdị alaeze dị aṅaa nọgideworo na-adị?

² Okpukpe ụgha adịruwo ogologo oge. Ọ nọgidewo n’enweghị nkwụsịtụ ọ bụla kemgbe oge Nimrọd ahụ agụụ mwụfu ọbara na-agụsi ike, bụ́ onye megidere Jehova wee dupụ ụmụ mmadụ iwu Ụlọ Elu nke Bebel. Mgbe Jehova gwagburu asụsụ nke ndị nnupụisi ahụ wee mee ka ha gbasasịa n’elu ala, okpukpe ụgha nke Babilọn so ha jee ebe nile ha jere. (Jenesis 10:8-10; 11:4-9) Eri mgbe ahụ, alaeze ndọrọ ndọrọ ọchịchị dị iche iche ebiliwo, daakwa, ma okpukpe Babilọn anọgidewo. O werewo ọdịdị na oyiyi dị iche iche, na-aghọ alaeze ụwa nke okpukpe ụgha, bụ́ Babilọn Ukwu ahụ e buru n’amụma. Akụkụ ya kasị pụta ìhè bụ Krisendọm,