“Ti Kadaanan a Natakuatan a Pannakaadaw Dagiti Teksto ti Biblia”
DUAPULO ket lima a tawen ti napalabasen, adda naisangsangayan a nadiskobre dagiti arkeologo ti Israel. Iti maysa a pagitabonan a kueba iti bakras ti Ginget ti Hinnom idiay Jerusalem, nakasarakda iti dua a babassit a lukot a pirak a nakailanadan dagiti teksto ti Biblia. Naaramid dagiti lukot sakbay ti pannakadadael ti Jerusalem iti ima dagiti taga-Babilonia idi 607 K.K.P. Kadagiti teksto, naadaw ti paset dagiti pamendision a nailanad iti Numeros 6:24-26. Ti Jehova, a personal a nagan ti Dios ket sumagmamano a daras a nagparang kadagiti dua a lukot. Dagiti surat ket nadeskribir kas “ti kadaanan a natakuatan a banag a naaramid idi ugma a nakailanadan dagiti paset ti Hebreo a Biblia.”
Nupay kasta, dadduma nga eskolar ibagada nga idi maikadua a siglo K.K.P. a naisurat dagitoy, saan ket a sakbay ti 607 K.K.P. Ti maysa a rason no apay nga adda ti kasta a di panagtunos ket ti kinarigat ti pannakasukimat a naimbag dagiti detalye gapu iti kalidad dagiti orihinal a ladawan dagitoy a nagbabassit a lukot. Tapno marisut ti di panagtunos no kaano a talaga a naaramid dagiti lukot, maysa a grupo dagiti eskolar ti nangaramid iti baro a panagadal. Inusarda dagiti kabaruanan a teknolohia ti panagretrato ken kompiuter tapno makaaramidda iti nalawag a ladawan dagiti lukot. Nabiit pay a naipablaak dagiti resulta ti panagsukimatda. Ania ti natinong ti grupo dagiti eskolar?
Umuna iti amin, inyunay-unay dagiti eskolar a ti impormasion dagiti arkeologo maipapan iti nakasarakan kadagiti lukot suportaranda ti petsa sakbay ti pannakaidestiero idiay Babilonia. Ti paleograpia—ti panangammo iti petsa babaen ti sukog, estilo, posision, urnos ken direksion ti pannakaikur-it dagiti letra—ipakitana a dagitoy a lukot ket naisurat iti isu met la a tiempo, iti arinunos ti maikapito a siglo K.K.P. Kamaudiananna, no iti tay-ak ti ortograpia wenno siensia ti ispeling, kastoy ti konklusion ti grupo: “Ti ispeling dagiti sasao iti lukot ipakitana a naisurat dagitoy iti isu met laeng a petsa a kas iti ipatuldo ti arkeolohia ken paleograpia.”
Ti pagbasaan a Bulletin of the American Schools of Oriental Research kastoy ti pananggupgopna iti resulta ti panangadal kadagiti lukot a pirak, a maaw-awagan met kas dagiti surat iti Ketef Hinnom: “Mapasingkedantayon ti konklusion ti kaaduan nga eskolar a dagiti sursurat kadagitoy a lukot italimengda ti kadaanan a natakuatan a pannakaadaw dagiti teksto ti Biblia.”
[Picture Credit Lines iti panid 32]
Kueba: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; kitikit: Photograph © Israel Museum, Jerusalem; iti pammalubos ti Israel Antiquities Authority