Nagtalinaed Kadi a Langalang ti Juda?
IMPAKPAKAUNA ti Biblia a ti daga ti pagarian ti Juda ket dadaelen ti Babilonia ken agtalinaed a langalang agingga iti panagsublinto dagiti naidestiero a Judio. (Jeremias 25:8-11) Ti kabilgan a pammaneknek a natungpal dayta a padto isu ti naipaltiing a salaysay ti historia a nairekord agarup 75 a tawen kalpasan a ti umuna a grupo dagiti naidestiero nagsublida iti daga a nakayanakanda. Sigun iti salaysay, ti ari ti Babilonia “impanna a kautibo idiay Babilonia dagidiay nabati manipud iti kampilan, ket nagbalinda nga ad-adipen kenkuana ken iti annakna agingga a nangrugi ti panagturay ti naarian a pannakabalin ti Persia.” No maipapan iti daga, naikuna: “Amin dagiti aldaw a pannakapaglangalang sinalimetmetanna ti sabbath.” (2 Cronicas 36:20, 21) Adda kadi ebidensia ti arkeolohia a mangpasingked iti dayta?
Iti pagiwarnak a Biblical Archaeology Review, kastoy ti impatuldo ni Ephraim Stern, maysa a propesor ti arkeolohia iti Hebrew University idiay Palestina: “Dagiti taga-Asiria ken Babilonia sinamsamda ti dakkel a paset ti nagkauna nga Israel. Ngem maibatay iti ebidensia a nakabakab ti arkeolohia, ti nateddada kalpasan ti panangrautda ipakitana ti dua nga agduma a kasasaad.” Inlawlawagna: “Nangibati dagiti Asirio iti nalawag nga ebidensia a sinakupda ti Palestina, ngem ti Babilonia awan ti makita nga ebidensia a sinakupna ti daga. . . . Idi laeng manen panawen ti Persia nga adda makita nga ebidensia ti panangsakup . . . Kabayatan dagidi a tiempo, awan uray maysa nga ili kadagiti dinadael dagiti taga-Babilonia ti napagnaedan manen.”
Umanamong ni Propesor Lawrence E. Stager manipud iti Harvard University. “Iti intero a Filistia, ken idi agangay iti intero a Juda,” kinunana, “ti imbilin [ti ari ti Babilonia] a nasaknap a panangdadael ket nangyeg iti pannakalangalang iti makinlaud a paset ti Karayan Jordan.” Innayon ni Stager: “Idi laeng panawen ni Ciro a Dakkel, ti Persiano a simmaruno a nagturay iti Babilonia, nga adda manen nakita a rekord ti arkeolohia . . . idiay Jerusalem ken idiay Juda, ti nagsublian ti kaaduan a naidestiero a Judio.”
Wen, natungpal ti sao ni Jehova maipapan iti pannakalangalang ti Juda. Kanayon a pumudno ti aniaman nga ipakpakauna ni Jehova a Dios. (Isaias 55:10, 11) Naan-anay a makapagtalektayo ken ni Jehova ken kadagiti karina a nailanad iti Saona, ti Biblia.―2 Timoteo 3:16.