Gubat​—Apay?

NAPANUNOTYO kadin no apay nga aggugubat dagiti nasnasion? No maammuantayo ti sungbat dayta a saludsod, mabalin met a maammuantayo ti sekreto iti talna.

Mabalin nga agtignaykayo a kas ken ni John Stoessinger, propesor iti political science: “Nabasak a dagiti gubgubat ti patauden ti nasionalismo, militarismo, ken ti sistema ti panagkakadua, dagiti ekonomiko a bambanag, wenno dagiti dadduma pay a pakalapdan nga awan ti panangibukbok iti dara a diak maawatan. . . . Pampanunotek no pudno daytoy. . . . Ta, dagiti gubgubat rinugian dagiti tattao. Ngem daytoy a kababalin ti personalidad [ti tao] mammano a maikkan iti pateg kadagiti tradisional a liblibro maipapan iti gubat.” (Kuami dagiti italiko.) Nalawag, ti natauan nga elemento iti gubat saan a mabalin a di ikankano.

Iti librona a The Evolution of War, ni Propesor Otterbein nakagteng iti isu met laeng a konklusion, a kunkunana a “dagiti gubgubat patauden dagiti pangngeddeng ti tao kas miembro dagiti organisasion, dagitoy man ti namilitaran nga organisasion wenno dagiti mangituray a bagi.” Ngem ania dagiti panggep ti gubat? Sigun iti panagadalna, dagitoy kangrunaanna ti: napolitikaan a panangtengngel, teritoria, panangdadael, pannakaidayaw, depensa, ken panangibales.

Gubat​—Iti Genestayo?

Adu a teoria ti naitukon a mangilawlawag kadagiti makagapu iti gubat. Kas pangarigan, dagidiay mamati iti ebolusion makitada ti tao a kas maysa laeng a nangatngato a porma iti animal nga addaan pay laeng iti agresibo ken mangsalaknib a nakaisigudan a panagtignay iti lubong ti animal. Ikalinteganda a ti panangraut ket naisigud iti tao, a dayta adda kadagiti genesna. Nagsurat ni zoologo nga Irenäus Eibl-Eibesfeldt iti The Biology of Peace and War: “Ti kaasitgan a kabagiantayo, ti dakkel a sunggo, addaan iti kasta unay nga agresibo a kababalin ket manangsalaknib iti teritoriada. . . . Daytoy ti nabileg a mangipamatmat a ti kinaagresibo ti tao ti mabalin a natawidtayo iti inapotayo a sunggo idi ugma.”

Ni Konrad Lorenz, ti namunganay iti moderno nga ethology (panagadal iti kababalin ti animal) a taga Austria kunaenna a ti tao addaan iti agresibo a kababalin a dayta ti “nakabilbileg a nakaisigudanna a kababalin [a] mangiduron kenkuana a makigubat.”​—On Aggression.

Iti kasumbangirna, ni Sue Mansfield, maysa a propesor iti historia, kinaritna dayta a konklusion, a kunkunana: “Nupay dagiti kaaduan a kultura iti historiko a panawen nakigubatda, ti kaaduan a tattao saanda a nakipaspaset.” Ti kinapudno a dagiti gobierno nagturongda iti inkapilitan a pannakailista iti puersa ti armada isingasingna met a ti panangraut ken panangpapatay saanda a mamatmatan a pagreggetan dagiti kaaduan a tattao, wenno dagitoy ti mabalin a makita a maiduron babaen iti kasta a panagtignay. Kuna pay ni Propesor Mansfield: “Kinapudnona, ti historikal a rekord isingasingna a ti pannakigubat ti gagangay a maysa a kapadasan ti minoridad.”

Kadagiti nabiit pay a tiempo dayta a minoridad ti nasanay a naimbag ken naisaganan nga immuna. Mainayon pay, idi naimbento ti armas, bomba, ken dagiti misil, ti gubat ken panangpapatay nagbalinda metten a saan laeng a personal nga aramid. Maisupadi iti gubat kadagiti napalabas a panawen, ti naisangsangayan ti kinalaingna a minoridad mabalin a mangpapatayda a saanda a makitkita ti papatayenda, wenno dida pay am-ammo, dagiti biktimada. Ngem no dida ammo ti kabusor, kasano a matignay dagiti tattao a makidangadang?

Ti Paset ti Propaganda

No dadduma dagiti agkakaarruba agaapada. Ngem mammano a dayta ti agturong iti pannakaibukbok ti dara. Kangrunaanna, ti linteg ti daga iparitna ti panangraut ken panangpapatay kadagiti pada nga umili. Ngem no panawen ti gubat, dayta a panangiparit saan nga agaplikar kadagiti umili iti kabusor a pagilian, uray pay no ti kaaduan a tattao dida ammo dagiti “kabusorda.” Ti laeng ammoda maipapan iti kabusorda isut’ nakaituronganda a patien babaen iti panangipakaammo ti tengtenglen ti politika a pagiwarnakda.

Daytoy ket maysa a kinapudno iti biag iti tunggal nasion. Kas insurat ni Irenäus Eibl-Eibesfeldt: “Ti kapanunotan ti publiko maporma babaen kadagiti interesado a grupo (dagiti politiko, dagiti managpataud ti armas, ti militaria) a mangallilaw kadagiti managbotos babaen ti panangipaayda iti ulbod wenno maymaysa ti ay-ayunanna nga impormasion.” Iti kasta met laeng a pamay-an, ti historiador a ni H. E. Barnes nagsurat: “Agsipud ta dagiti gubgubat iti Rebolusion a Pranses . . . ti nakaad-adu ken makapilit a propaganda [ti] nagtultuloy ken napaadu iti kasta unay tapno masalakniban ti pannakigubat a maibusor iti nalatak a pannakaiduma ti kapanunotan, panangbusor, ken ti pudno a panangusig kadagiti isyu,”

Kas banagna, “ngangngani asinoman ti mabalin a maallukoy ken maiturong iti pamay-an a ti maysa ti mabalin a sibuboluntario a sumrek iti kasasaad a masapul nga isu ti mangpapatay ken nalabit matay.” (War, ni Gwynne Dyer) Gapuna, gapu iti napolitikaan ken ekonomiko a pannakabalinda, dagiti “natatan-ok” mabalinda a tenglen ti pagiwarnak tapno maisagana ti kaaduan a maipaay iti panangibukbok iti dara.

Ni Adolf Hitler ken ni Joseph Goebbels, a papangulo ti agturay a natatan-ok iti Nazi, ammoda a naimbag ti kinapateg iti panangtengngel iti isip ken ti panangallilaw iti kaaduan. Idi Agosto 24, 1939, inlawlawag ni Hitler iti maysa a grupo dagiti nangangato nga opisiales ti planona a maipaay iti panangraut iti Poland: “Mangipaayakto ti propaganda a mangirugi iti gubat. Awan aniamanna no maawat wenno saan dayta. . . . Iti panangirugi ti gubat ken pannakigubat, saan a ti Kalintegan ti napateg no di ti Panagballigi.”

Gapuna nalawag a ti pakatignayan ti masapul a matignay tapno ti maysa a nasion busorenna ti sabali. Ngem aniada dagiti kangrunaan a makagapu iti pannakatignay a makigubat?

Siasino ti Mangikeddeng?

Ti ekonomiko a taga Austria a ni Schumpeter nagsurat: “Ti pannakaiyam-ammo iti gubat kangrunaanna ket saan laeng a matignay babaen iti gagangay a pagayatan dagiti agtuturay no di ket ti impluensia dagidiay amin a magunggonaan nga indibidual manipud iti maysa a polisa iti gubat, dayta man ti ekonomia wenno sosial.” Dagitoy nga agtuturay ti nadepinar a kas dagiti “natatan-ok [nga] iti amin a tiempo nairamanda iti panangpadpadas a mangiturong kadagiti dadduma nga elemento iti populasion, wenno ti rikna a mismo iti publiko, tapno parang-ayenda ti bagbagida met laeng iti pannakabalin.”​—Why War? ni Propesor Nelson ken Olin.

Tunggal nasion addaan kadagiti agtuturayna, uray pay no dayta a grupo ti mabalin a nabingaybingay iti nagduduma a napolitikaan a grupo. Nupay kasta, adu ti makapaliiw a ti pannakabalin dagiti natatan-ok iti militaria iti tunggal nasion ti saan koma a matagtagibassit. Ti dati nga Ambasador iti E.U. a ni John K. Galbraith deskribirenna ti namilitaran nga establisimiento a kas “ti kabibilgan kadagiti agbukbukod ti panagandarna a paset iti gobierno.” Intuloyna pay a kinuna: “Ti pannakabalin iti militaria saklawenna saan laeng a ti napateg a gubuayan iti pannakabalin no di ket . . . dagiti amin nga instrumento iti pannakaipaalagadna. . . . Awanen ti sabali a panangipaalagad ti pannakabalin iti tiempotayo ti ad-adda a tema iti nakaro a di pakatalnaan ti publiko.”

Inyilustrar ni Galbraith ti puntona babaen ti panangtukoyna iti namilitaran nga institusion iti Estados Unidos, nga addaan iti gubuayan iti sanikua a “manglab-aw iti kasta unay ti aniaman a pumada iti dayta a gubuayan iti pannakabalin; saklawenda saan laeng a ti magun-odan a serbisio iti armada ken ti namilitaran nga establisimiento ti sibilian no di ket ti aniaman a rummuar iti industria ti armas.” Ti kasta met laeng a kasasaad di pagduaduaan adda idiay Union Soviet ken adu pay a dadduma a pagpagilian. Ket adda ti peggad sadiay a mabalin nga agturong iti gubat a pakapukawanda a dua​—a ti pannakabalin iti namilitaran nga establisimiento makagteng iti punto a lab-awanna iti kasta unay ti napolitikaan a pannakabalin.

Kasano nga Impluensiaan ti Relihion ti Gubat?

Uray pay no ti relihion agpukpukawen iti adu a pagpagilian, ti klero ti mabalin a mairaman kadagiti natatan-ok a grupo a mangaramid iti pangngeddeng. Kasta met, ti relihion isu idi ken isu pay laeng ti mangtigtignay a puersa iti likudan ti dadduma a gubgubat. Maysa a nalawag nga ulidan isu ti pananggubat ti Shi‘ite a Muslim iti Iran kadagiti Sunni a Muslim iti Iraq.

Ti kasta met laeng a kasasaad napasamak iti panagsuppiat ti India ken Pakistan. Ni Propesor Stoessinger kunana: “Ti karurungsotan a narelihiusuan a gubat iti historia ket saan a ti Kristiano a Krusada a maibusor iti Islam wenno ti Tallopulo a Tawtawen a Gubat a nagrurupakan ti Katoliko ken Protestante. Dayta ti gubat a Hindu a maibusor kadagiti Moslem idi maikaduapulo a siglo.” Ania ti nangtignay iti agtultuloy a panagbinnusor? Ti pannakabingay iti India ken Pakistan a napasamak idi 1947. Ti umuna nga epektona isu “ti nagdakkelan a panagsinnukat iti populasion, a nalabit dayta ti kaaduan iti historia. Nasurok a 7 milion a Hindu, a maamak iti pannakaidadanes idiay Pakistan, ti sigaganat a nangsapul iti panagkamang idiay India, ket ti kasta met laeng a bilang dagiti Moslem ti pimmanaw manipud India a nagsapul iti talged idiay Pakistan. Nakaad-adu a kinaranggas ken panangibukbok ti dara ti natignay babaen iti narelihiusuan a gura a kakuyog daytoy a panagsinnukat iti populasion.”​—Why Nations Go to War.

Nanipud pay pangrugian iti historia agingga ita dagiti papadi ti situtulok a kakomplot dagiti natatan-ok nga agtuturay. No panawen iti gubat, dagiti relihiuso a papangulo ti sipapasnek a mangbendision kadagiti armas ken dagiti armada iti agpada a dasig iti nagan ti Dios, bayat a kunkunaenda a kamengda iti isu met laeng a relihion. Daytoy a panagtabbaaw ti nangibaw-ing kadagiti adu a tattao manipud iti relihion ken iti Dios.

Nasionalismo​—Ti “Sagrado a Panangipangpangruna ti Bagi” a Mangbingaybingay

No dadduma dagiti tattao saanda nga anamongan iti gubat. Maibatay iti ania, ngarud, a dagiti agtuturay nalaka laeng nga allukoyenda ti populasion a mangsuportar kadagiti panggepda? Daytoy ti parikut a naipasango iti Estados Unidos idiay Vietnam. Gapuna, ania ti inaramid dagiti natan-ok nga agtuturay? Sumungbat ni Galbraith: “Ti Gubat idiay Vietnam pinataudna idiay Estados Unidos ti maysa kadagiti kasasaknapan a panangikagumaan a mangisagana iti sosial a kasasaad [mangbalbaliw iti kapanunotan ti publiko] iti moderno a panawentayo. Awan ti mailaklaksid iti panangikagumaan a mangaramid iti gubat a nasken ken awaten ti publiko nga Americano.” Ket dayta itudona a ti kalalakaan nga alikamen a mangpalukneng iti maysa a nasion a maipaay iti gubat. Ania dayta?

Ni Propesor Galbraith ipaayna manen ti sungbat: “Dagiti eskuelaan iti amin a pagilian ipasagepsepda dagiti prinsipio iti patriotismo. . . . Ti panangisagana a mangkalikagum kadagiti amin nga aguurnong iti aglawlaw iti bandera ket nangnangruna a napateg iti pananggun-od iti panagpaituray iti militaria ken ti ganggannaet a polisa wenno pagayatan.” Daytoy a sistematiko a panangisagana ti nasaknap kadagiti komunista a pagpagilian a kas met kadagiti Makinlaud a pagpagilian.

Ni Charles Yost, maysa a beterano iti U.S. Foreign Service and State Department, inyebkasna dayta a kastoy: “Ti nangnangruna a makagapu iti kinaawan iti kinatalged dagiti nasnasion agtalinaed, ti mismo a kababalin nga ad-adda a pagtangsit dagiti nasnasion​—ti panagwaywayas ti turayda, ti ‘sagrado a panangipangpangrunada iti bagida,’ ti saanda a panagpaituray iti aniaman a pagayatan a nasaksaknap ken nangatngato ngem ti bukodda a pagayatan.” Daytoy a “sagrado a panangipangpangruna iti bagi” ti gupgopen ti mangbingaybingay a nasionalismo, iti makadangran a pannursuro nga aniaman a nasion ti natantan-ok ngem kadagiti dadduma.

Ti historiador a ni Arnold Toynbee nagsurat: “Ti espiritu iti panangipangpangruna iti nasion ket maysa a naalsem a pangpaingel iti baro nga arak iti demokrasia nga adda kadagiti daan a bote iti panangipangpangruna iti tribo.” Iti Power and Immortality, nagsurat ni Dr. Lopez-Reyes: “Ti kinaturay ket maysa a kangrunaan a makagapu iti agdama a gubat; . . . no saan a mabalbaliwan, ti sistema dagiti mangituray a nasion-estado ti mangirugi iti Gubat Sangalubongan III.” Ti panangipaganetget iti nasionalismo ken kinaturay ilibakna ti kapanunotan a datay amin kamengtayo iti isu met laeng a natauan a pamilia, aniaman ti pagsasaotayo wenno nagdudumaan ti kulturatayo. Ket dayta a panangilibak ti mangiturong kadagiti gubgubat.

Wen, dagiti eksperto mabalin a makagtengda iti amin a kita ti panangilawlawag no apay a sistematiko nga igannuat ti tao ti mangdadael kadagidiay padana a parsua. Ngem adda maysa a nangnangruna a banag a di unay ikankano dagiti managkomento.

Ti Nailinged a Gapu iti Gubat

Ti historia iti gubat ken dagiti makagapu saan koma a mausig a di usigen ti dakdakkel a suppiat a nangapektar a naimbag iti sangatauan. Nalawag a nailasin daytoy idiay Biblia. Daytoy a libro idi ugma ipakitana a maysa a nabileg nga espiritu a parsua, nga induron ti inaagum a tarigagay, ti nangipangato iti bagina met laeng a maibusor iti Dios. (Job 1:6-12; 2:1-7) Isut’ nangirugi iti iyaalsa idiay langit ken ditoy daga ken, maikuyog iti dayta, inyam-ammona ti panagsalungasing ken kinaimperpekto, basol, ken ipapatay iti natauan a pamilia. (Genesis 3:1-7) Gapuna, ni Jesus idi adda ditoy daga mailasinna dagiti relihiuso a kabkabusorna babaen ti panagkunana: “Kukuanakayo ti Diablo nga amayo . . . Isu nakapapatay nanipud idi damo, ket saan a nagtalinaed iti pudno, ta awan ti pudno kenkuana. . . . Isu managulbod ket ama ti kinaulbod.”​—Juan 8:44.

Daytoy a managalsa nga espiritu a parsua, ni Satanas (kayatna a sawen, Manangsuppiat), a Diablo (kayatna a sawen, Manangpabasol, Manangparpardaya), nagturayen ken biningaybingaynan dagiti nasnasion bayat dagiti rinibribo a tawtawen. Naibanagnan ti di makita a panangiturayna kadagiti nasnasion babaen iti napolitikaan a pannakabalin. Ania ti pangibatayantayo iti panangibagatayo iti kasta? Ti kinapudno nga idi a sinulisogna ni Kristo impakitana kenkuana dagiti “amin a pagpagarian iti lubong ken ti kinadayagda” ket kalpasanna kinunana: “Amin dagitoy itdekto kenka no agrukbabka nga agdayaw kaniak.” Saan nga inlibak ni Kristo ti panangituray ni Satanas kadagiti “amin a pagpagarian iti lubong.” Saan a timmulok iti pannulisog, a kunkunana: “Agdayawka ken Jehova a Diosmo, ket isu ti pangipaayamto laeng ti sagrado a panagserbi.”​—Mateo 4:1, 8-10.

Babaen iti isuamin a mabalin a napolitikaan a panangallilaw ken panangiyaw-awan, ni Satanas inyadayona ti sangatauan manipud iti kakaisuna a pudno a dalan nga agturong iti talna. Ti kaaduan iti sangatauan nasungdoda kadagiti napolitikaan a sistema a, mabalin a madepinar a, manangbusor. Saandanto ken dida makaipasdek iti pudpudno a talna a maipaay iti natauan a rasa agsipud ta addada iti sidong ti impluensia iti dakes a dios​—ti dios a “mangal-allilaw iti isuamin a mapagnaedan a daga”​—ni Satanas. Kas banagna, nakalawlawag, dida inawat ti kakaisuna a pudpudno a dalan nga agturong iti talna.​—Apocalipsis 12:9; 2 Corinto 4:4.

Ngem, mabalin nga imtuodenyo, ‘Ania ti pudpudno a dalan a mamagbalin a pudpudno iti talna? Anianto ti mangiyeg iti kasta a panagbalbaliw? Ken ania ti masapul nga aramidek tapno agtawid iti dayta a talna?’ Ti sumaganad nga artikulo ti mangusigto kadagitoy a salsaludsod.

[Ladawan iti panid 5]

Ni Joseph Goebbels, ministro iti propaganda ken nasional a pannakalawlawag, “kalalaingan a managpropaganda iti Turay a Nazi”

[Credit Line]

U.S. Library of Congress

[Ladawan iti panid 6]

Ti relihion kaskasdi pay laeng a mangpatpataud iti gubgubat, kas ipakita ti panagdangadang ti Iran-Iraq

[Credit Line]

I. Shateri/Gamma-Liaison