Ti “Great Wall”​—Monumento ti Arapaap ti Maysa nga Emperador

TALAGA a mapasamakto dayta iti maysa nga aldaw. Imbilin ti maysa a tao ti pannakaibangon ti maysa a pader a manglikmut iti pagtaenganna. Ti tao ket maysa nga emperador. Ket ania ti pagtaenganna? Ti isuamin a China! Ngem siasino daytoy nga agturay? Ket apay nga imbilinna iti intero a pagarian a mangibangon iti kasta a sarikedked?

Tapno masungbatan dagitoy a salsaludsod, masapul a sukimatentayo ti panawen iti historia dagiti Insik a maawagan dagiti Aggugubat nga Estado (403-222 K.K.P.). Ngem laglagipenyo, no dadduma narigat nga ilasin ti historiko a kinapudno manipud iti leyenda. Ti China nabingaybingay kadagiti babassit a pagpagarian wenno estado, ket adda panaggugubat a masansan kadakuada. Mainayon pay iti riribuk, ti nakaam-amak nga agakar-akar a “barbariko” iti amianan ti kankanayon a mangsapsapul iti panangdadaelda iti apit ti nadam-eg a daga iti abagatan. Tapno salaknibanda dagiti bagbagida, adu nga estado ti nagbalin nga okupado iti panagbangon iti pader.

Ti riribuk a tinignay dagitoy a napolitikaan a panagdadangadang pinalidemna idi damo ti panagrang-ay ti maysa a bassit nga estado nga Insik a managan Ch’in. Ngem nagin-inot daytoy nga agresibo nga estado, a lalaisen dagiti de adal nga Insik, pinarmekna dagiti amin nga agsusuppiat a pagpagarian malaksid ti innem.

Kalpasanna idi tawen 246 K.K.P., ti 13-años a Prinsipe a ni Cheng ti nagturay iti Ch’in. Inarapaapna ti maysa nga imperio a nagkaykaysa iti sidong ti turay ti landok nga imana, ket di nagtaktak a nangparmek kadagiti dadduma a pagpagarian. Idi 221 K.K.P., ti maudi nga Insik nga estado natnag iti armada ti Ch’in. Ket kamaudiananna, ti ari ti Ch’in nagun-odanna ti di pay inar-arapaap dagiti napalabas nga ar-ari nga Insik. Isu ti Apo iti China​—ti isuamin a China! Ti naragsak a Cheng inawaganna ti bagina met laeng iti baro a titulo: Ch’in Shih Huang Ti, wenno Umuna nga Agturay nga Emperador iti dinastia ti Ch’in.

Ti Ch’in Shih Huang Ti ket maysa a tao a tinignay ti ambisionna a mamagkaykaysa iti imperiona ken babaen iti napasnek a panamatina iti imortalidad. Iti kasumbangirna, isut’ naidayaw kas maysa a nalaing iti politika. Pinagkaykaysana ti gobiernona, inaramidna ti naisurat a pagsasao nga Insik nga adda pagalagadanna, binaliwanna ti sistema ti kuarta, ken nangibangon kadagiti adu a kalkalsada manipud iti kabiserana a siudad a Hsien Yang.

Iti sabali a bangir, ti historia iladawanna met ti pagkapuyan daytoy a tao. Ni Ch’in Shih Huang Ti mabuteng iti patay. Sumagmamano a panangikagumaan a panangpapatay ti nangpakaro iti panagbutengna agingga iti punto iti panagdanagna. Gapuna imbilinna a maibangon dagiti pinulpullo a pagtaengan ti emperador, a kamaudiananna 270 ti bilangna iti agliklikmut ti kabisera laeng, ket dagita ti napagsisilpo babaen kadagiti naabbongan nga usok tapno ti maan-anopan nga emperador ti makaakar a sililimed ken maturog iti nagduduma a lugar iti tunggal rabii.

Arapaap ti Emperador, Pagam-amkan ti Imperio

Ti opisial a historia ti Insik salaysayenna nga, idi 214 K.K.P., ti Ch’in Shih Huang Ti dimteng iti kapanunotan a mangibangon iti kurtina a mangballasiw iti intero a makin-amianan a beddeng iti imperiona. Panunotenyo laengen daytoy nga emperador a siraragsak a mangipimpinta iti sanguanan dagiti enheniero ti pagturayanna iti maysa a nadayag a ladawan iti kaudian nga arapaapna. ‘Mangibangontayo iti maysa a pader!’ naibaga nga impakaammona. Daytoy a pader ti agbalinto a 24 pie ti kangatona kadagiti adu a luglugar, ket iti tuktokna daytanto ti umdas ti kalawana a mabalin a pagmartsaan dagiti walo a soldado nga agaabay.a Ti dagsen iti di nakapapati a trabaho ti naipabiang iti di mabambannog a ni Meng T’ien, maysa kadagiti mabigbigbig a henerales ni Ch’in. Babaen ti panangmandarna iti armadana, inturongna dagiti kaaduan a tattao a mangibanag iti arapaap ti apona.

Agsipud ta ti Pader ti nalawag a maibangon kas maysa a depensa a maibusor kadagiti mapagbutbutngan a manangraut iti amianan, kasapulan dagiti pagbantayan a torre a mangsiput iti panangtignay ti kabusor a mangnornor iti pader. Gapuna ni Meng T’ien ti nangikeddeng a mangibangon kadagitoy a dadakkel a pagbantayan nga agrukod iti 40 pie kuadrada iti puonna ken sumupit agingga iti 30 pie kuadrada iti ngato. Naikabilda iti lugar a madanon ti dua a pana tapno dagiti managpana mabalinda a salakniban ti tunggal pulgada iti Pader manipud kadagiti torre. Ti nagupgop a 25,000 a torre ti naibangon kadagiti turturod ken kadagiti wangawangan dagiti ginget a bumallasiw iti daga.

No mabalin, inusar ni Meng T’ien dagiti pader ken torre nga imbati dagiti napalabas nga estado, nga insilpona ida iti inawagan dagiti Insik kalpasanna a Wan Li Ch’ang Ch’eng, wenno Sangapulo Ribo a Li ti Kaatiddogna a Pader. (Ti maysa a li ti Insik ti agarup kakatlo ti maysa a milia wenno kagudua a kilometro.)b Kinapudnona, nupay kasta, ti Pader naiyunnat iti agarup 1,850 milias. Dagiti simmaruno a kapkaputotan ninayonanda ti sarikedked, a pinagrikos dayta ken nagturong kadagiti adu a direksion. Ti kaudian a surbey ti gobierno nga Insik “a nangtunton iti natda iti pader kadagiti nasulinek wenno kabambantayan impakitana a ti pudno a kaatiddogna ket agarup 10,000 kilometro,” kuna ti China Reconstructs.

Mapapati a dadduma a paset iti Pader ti addaan kadagiti pamuon a naaramid kadagiti dadakkel a bloke ti graniso a 14 pie ti kaatiddogna por 4 pie ti kalawana ken dagiti bato a parupana a 2 agingga iti 5 pie ti kapuskolna, nga umasping iti pamay-an ti panagbangon nga inusar dagiti enheniero ti dinastia ti Ming idi maika-16 a siglo. Ti nagbaetan ti napunnuan iti daga a nasedsed ket naparabawan iti kalsada a ladrilio. Bayat ti panagpalaud ti Pader, binallasiwna ti nalawa a nadam-eg a tanap a sadiay masarakan ti sumagmamano a batbato. Gapuna dagiti managbangon napilitanda a mangusar iti aniaman a magun-odan a kasapulan​—ti napino a duyaw a daga a maawagan loess. Dadduma a paset ti naibangon babaen iti panangitambak kadagiti nabasa a pila a naikabil kadagiti pakaurmaan a kayo. Dadduma a paset ti naibangon babaen laeng iti panangtipping kadagiti pila iti sikigan, a mangibati iti paset ti daga kas ti Pader. Kadagitoy a paset, bassit laengen a rebbek ti nabati ita.

Ti ‘Great Wall’ tinuntonna dagiti nangangato a kabambantayan iti China, simmalog kadagiti kababaan a ginget, ken bimmallasiw kadagiti napudot a tanap ti desierto. Iti daya, ti makapakintayeg nga angin ken ti makabulsek a bagyo ti niebe ti mangriribuk kadagiti trabahador. Iti laud, ti nakapudpudot nga init ken ti nagatel a bagyo ti darat ti mangparigat kadakuada. Ti pannakaibangonna saritaenna ti rigat dagiti ginasgasut a ribo a trabahador nga agtartrabaho agingga iti aminen a kabaelanda. Dagidiay a nabuntog maipalladawda a sibibiag kadagiti pundasion a kadua dagiti natnatay gapu iti bisin ken ti nakaro a pannakaisarang kadagiti lam-ek ken pudot. Ti Pader nagun-odanna ti nakalkaldaang a pakabigbigan a kas “Ti Kaatiddogan a Sementerio iti Daga,” ta agarup 400,000 ti natnatay bayat ti pannakaibangonna.

Mairaman kadagiti natay isu dagiti adu a mamasirib iti China a naibilang a kas peggad iti napolitikaan a kinatalged ti imperio. Ti sumuppiat a kapanunotanda ken ti panangbabalawda iti nasaknap a reporma ti emperador ti nangiturong iti nakadakdakes a ‘panangpuor kadagiti liblibro ken ti panangikali kadagiti eskolar’ idi 213 K.K.P., isu a nangpalidem iti nagan ni Ch’in Shih Huang Ti agingga kadagiti masanguanan a kaputotan. Agingga ita dagiti kankanta wenno dandaniw pagleddaanganda pay laeng ti pannakapukaw ti biag gapu iti pannakaibangon ti Pader. Pudno a nakaam-amak dayta!

Narbek ti Dinastia

Ngem ti maulit-ulit a saludsod agtalinaed. Apay a ginagara ti maysa nga emperador a bannogen ti imperiona iti kasta nga aramid a pakabigbigan laeng? Iti rabaw, mabalin nga agparang a salaknib ti makagapu. Ket pudno a dagiti agakar-akar a tattao ti epektibo a nalapdan, siempre iti apagkanito. Ngem lagipenyo iti apagkanito ti pagarian ni Ch’in bayat ti kinadayagna​—maysa nga alikamen ti gubat a naballigi iti panangparmek kadagiti isuamin a pakagtenganna. Sadino ti sumaganad a pangipaayanna iti bilegna? Nalabit ti emperador dakdakkel ti panagbuteng iti daytoy a nagdakkelan, di makatalna nga armada ngem kadagiti agakar-akar a tattao.

Ti pannakaibangon ti Pader, ngarud, ti napaneknekan a maysa a makadadael a danog iti imperio. Iti abagatan ti Pader, dagiti rebelde nga armada immadudan. Dagiti mannalon immalsada gapu iti makaparigat a buis gapu kadagiti nakalablabes a proyekto ti emperador. Ti tao a nakidangadang a sigaganetget a maipaay iti immortalidad natay idi 210 K.K.P. Ti timmaud a panagdadangadang gapu iti pannakabalin ti nangrebbek iti imperio. Ti nabileg a dinastia ti Ch’in nagpaut iti 14 años laeng, manipud 221-207 K.K.P. Ngem, dayta nga apagkanito a turay nasaksianna ti dadduma kadagiti kasaknapan a paspasamak iti China.

No kasano a ni Ch’in dina mabalin a talawan ti kadadakkelan a kabusor ti tao, ti ipapatay, kasta met, bassit laengen ti nabati iti dati a Pader, a pakaidayawan dagiti minilion a nagpaadipen a mangibanag iti arapaap ti maysa nga emperador. Dagiti makaawis a paset ti Pader a nataginayon ken mamatmatan dagiti turista ita ti imbangon ni Emperador Wan Li iti dinastia ti Ming idi maika-16 a siglo.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 20]

Kasano Kadakkel ti ‘Great Wall?’

◻ Ti dati a Pader no maiyunnat ket manipud iti Pacifico a bumallasiw iti Rockies iti Mississippi wenno manipud iti murdong ti Brittany iti Francia agingga iti makin-amianan nga Europa agingga iti Moscow.

◻ Ti ‘Great Wall’ addaan iti umdas a material tapno makaibangon iti maysa a pader a walo a pie ti kangatona ken tallo a pie ti kapuskolna a naan-anay a manglikmut iti lubong iti maminsan iti equator​—maysa a distansia a 25,000 milias.

[Mapa iti panid 19]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

CHINA

MONGOLIA

KOREA

Jiayuguan Pass

Lintao

Yanmenguan

Shanhaiguan Pass

■​—Ti ‘Great Wall’ bayat ti turay ti Quinshihuang

●​—Ti ‘Great Wall’ iti dinastia ti Ming