Ti Ladawan iti Wayawaya​—Kari a Natungpal?

ISUT’ nainginaw ken naipasngay idiay Francia, ngem idi agtawen iti dua isut’ nagnaed idiay Estados Unidos. Itan isut’ nasuroken a sangagasut a tawen ket kalkalpas pay laeng a naaddaan iti multimilion-doliar a pannakapasayaat ti rupana. Sino daytoy? Isu ti Ladawan iti Wayawaya, maysa kadagiti kalalatakan a ladawan iti lubong.

Iti kangato a 151 pie (46 m), isu met ti maysa kadagiti kadadakkelan a ladawan iti lubong. No mairaman ti nagbatayanna, isut’ agtayag iti 305 pie (93 m), a nakamulagat babaen kadagiti di makakita a matmatana iti Baybay ti Nueva York. Isut’ simbolo a mangabrasa kadagiti minilion nga immakar kadagiti napalabas a sangagasut a tawtawen. Ngem apay a ti Ladawan iti Wayawaya ket paginteresanyo? Gapu ta ti isimsimbolona​—ti libertad, wenno wayawaya​—apektaranna ti tunggal maysa ita. Iti nabayagen iti historia kas iti 1986, awan ti wayawaya iti tunggal pagilian, ket adu a sabsabali pay ti mapukpukawen.

Ngem ania ti orihinal a motibo iti pannakaaramid ti ladawan? Ken apay a ti 1986 maysa a naisangsangayan a tawen maipaay kenkuana? Ti kadi “nabalitokan a ruangan” iti gundaway silulukat pay laeng ken pudno a nabalitokan a kas idi?

Pangrabii a Nangipaay iti Nagdumaan

Idi 1865 maysa a grupo dagiti Pranses nga eskolar ken estadista ti mangmangan idiay Glatigny, Francia, iti imbitasion ni Propesor Édouard de Laboulaye, presidente iti Pranses a sosiedad a bumusor iti panangadipen. Dagitoy ti mangdaydayaw iti Konstitusion iti Estados Unidos ken ti napolitikaan nga irarang-ayna. Ti manangsangaili insuherena ti panangipatulod iti sagut kadagiti tattao nga Americano kas panangipakita iti panagraem iti Estados Unidos ken ti maikasangagasut a tawtawen ti panagwaywayasna manipud Britania, isu a napasamak idi 1776.

Dagiti panggep dagidiay a liberal a Pranses a lallaki nga adda iti sidong ti maysa nga emperador ket saan a naan-anay a napudno. Kas kuna ni Charles Mercer iti librona nga Statue of Liberty: “Ti kapanunotanda irepresentarna ti propaganda a mangawis iti panangsuporta agpadpada dagiti Pranses ken Americano a maipaay iti bukodda a napolitikaan a kalat: ti pannakaipasdek ti Maikatlo a Republika [idiay Francia].”

Maysa nga Eskultor nga Addaan Dadakkel a Kapanunotan

Maysa kadagidiay a nangsuportar iti kapanunotan isu ti eskultor a ni Auguste Bartholdi. Sigun iti magasin a France, isut’ “addaanen iti panagayat kadagiti dadakkel a ladawan bayat ti panagbiahena a napan iti Makintengnga a Daya, a sadiay isut’ naawis unay kadagiti piramid.” Pinampanunotna ti maysa a babai a nakakawes, a mangig-iggem iti umap-apuy a pagsilawan iti kanawan nga imana.

Naitantantan ti proyekto gapu ta iti dayta a tiempo saan a kumbiniente iti politika para iti panangselebrar ti imperio ti Francia kadagiti paglaingan iti rumangrang-ay pay laeng a republika iti Norte America. Nupay kasta, idi natnagen ni Emperador Napoleon III idi 1871, ti kapanunotan a mangisagut iti Estados Unidos napabileg manen. Idi Hulio iti dayta a tawen, ni Bartholdi nagbiahe a napan idiay Estados Unidos ket nasarakanna ti ibilangna a kasayaatan a lugar para iti ladawan iti masanguanan​—maysa a bassit nga isla idiay Baybay iti Nueva York a maawagan Bedloe’s Island (a naawagan Liberty Island nanipud idi 1956).

Ngem ti sirmata ni Bartholdi iti daga iti wayawaya saan a maibagay iti kinapudno. Nagkomento ni Charles Mercer: “Nupay no dagiti amin a negro iti America naipakaammon a siwayawayada, ngangngani amin ti adipen ti nakaro unay a kinapanglaw, bassit laeng wenno awan pay ketdi ti pagtrabahuanda, ngangngani awan adalda. Dagiti babbai [kaaduanna] awananda pay ti kalintegan nga agbotos.”

Napnuan iti kinaregta, ni Bartholdi intultuloyna ti planona maipaay iti nagdakkelan a ladawan. Bayat a natungpal dagitoy, nagbalinen a nalawag nga inlaokna iti dayta dagiti simbolo ti Freemasonry iti diseniona​—ti silaw, ti libro iti kanigid nga imana, ken dagiti pito a diadema iti aglikmut ti ulona dagiti pangarigan. Daytoy nalabit saan a nakaskasdaaw ta isut’ maysa a Freemason.a

Naipasngay Idiay Francia, Napadakkel Idiay Estados Unidos

Tapno agbunga dagiti plano ni Bartholdi, ti sabali manen a Pranses ti nainayon iti grupo​—ni Gustave Eiffel, a di nagbayag nagbalin a nalatak gapu iti Eiffel Tower nga inaramidna idiay Paris. Isut’ nangdisenio iti landok a kahana nga agserbinto a mangsuporta iti sangagasut a tonelada a suer a kudilna ken kawes ti Lady Liberty.

Idi 1884 ti ladawan iti Liberty Enlightening the World, a dati a pangawag kenkuana, timmakderen iti intero a katayagna iti ngatuen dagiti pagaramidan ti ladawan idiay Paris isu a nakaibangonanna. Idi Hulio 4 iti dayta a tawen, dayta ti opisial a naiparangen iti ambasador iti America idiay Paris.

Ngem dayta ti masapul a maibiahen iti baro a dagana​—kas kadagiti minilion a sabsabali pay, ni Lady Liberty maysa idi nga immakar. Ti ladawan nasinasina ken naiyempake kadagiti 200 a kahon ket naipatulod idiay Nueva York. Idi Oktubre 28, 1886, ti Ladawan iti Wayawaya nainagurasionan iti Bedloe’s Island.

Baro a Bagi ken Pannakapapintas ti Rupa

Idi 1984 a ngangngani sangagasut a tawen a pannakaisarangna iti angin, tudo, ken bagyo makitan dagiti tanda iti pannakadadael ti ladawan. Kas banagna, saanen a maipalubos ti panangbisita ti publiko tapno matarimaan a maipaay iti pannakaipalubosnanto manen a maigiddan iti selebrasion iti Aldaw ti Panagwaywayas idi Hulio 4, 1986.

Bayat iti dua a tawen ti babai a mangabrasa iti Nueva York ti naabbongan kadagiti andamio bayat a dagiti nalalaing a trabahador manipud Francia ken Estados Unidos ti nangipaay iti pannakatarimaan ken pannakapintas ti rupana. Amin dagiti makin-uneg a landok a mangsupsuportar a pannakaparagpagna ti nasukatan iti 1,700 nga stainless steel bars. Dagiti artesano a Pranses nakapulpulido ti panangikabilda iti 15 onsa (425 g) a 24-karat a bulong a balitok iti baro a pagsilawan. Daytoy kaipapananna ti pannakasaklaw ti kalawa ti 20 yarda kuadrada (17 kd m), a panangusar kadagiti tsani ken mangikabil laeng iti balitok a bulong iti dua pulgada kuadrada (13 kd cm) iti maminsan!

Dadduma pay a nagrang-ayan ti naaramid tapno mangipaay iti nasaysayaat a pannakagteng dagiti dua milion a bisita nga umay agbisita manipud isuamin a lubong iti tinawen. Ti ladawan addaanen iti katatayagan a hydraulic elevator idiay Norte America, a makagteng iti 100 pie (30 m) tapno mangipan kadagiti bisita iti sarming ti didingna a lugan a mangipan iti pagbatayanna. Manipud sadiay umulida iti agrikrikos nga agdan agingga iti ulo ti ladawan.

Dagiti pito a sanga ti korona, a mangirepresentar kadagiti pito a baybay ken kontinente, natarimaan met ken napalagdaan. Sigun iti The New York Times, maysa kadagitoy siam a pie (2.7 m) a sangana ti masapul a mabaliwan ti pannakaipuestona agsipud ta ti sangana ti mangsugat iti kudil ti naitayag a kanawan a takkiag no agkuti ti ladawan gapu iti angin!

1986 Maika-sangagasut a Tawen a Selebrasion

Apay a ti maika-100 nga anibersario ni Lady Liberty ti paginteresan iti lubong? Ni Lee A. Iacocca, tsirman iti The Statue of Liberty-Ellis Island Foundation, Inc., kunana: “Ti kapanunotan maipapan iti wayawaya nga iladawan ti ladawan addaan iti sapasap a kaipapanan ket daytoyto ti maysa a pasamak a mangngegan ken makita iti aglawlaw ti lubong.” Inlawlawagna a dagiti plano a maipaay iti “Liberty Weekend ’86” (Hulio 3-6) iramanna ti agsasaruno a selebrasion a mangiyegto kadagiti pangulo dagiti estado iti Nueva York.

Dagiti selebrasion iramannanto ti maysa a dakkel nga internasional a grupo dagiti babassit a bilog ti navy ken ti pannakipaset dagiti adu nga agbibiahe a barko. Dagiti navy iti agarup 117 a pagpagilian naawisda a makiraman iti pabuya ti International Naval Review. Mainayon pay iti dayta, 141 a nasnasion ti naawis a mangipatulod kadagiti natatayag ti proana nga agbibiahe a barkoda.

Ti maikasangagasut a tawen maselebraran met babaen kadagiti musika ken fireworks. Dagiti pabuya iti fireworks, a maaramid manipud kadagiti 30 a barge iti igid ti baybay, ti mangpunnonto iti langit iti rabii.

Kas pammalagip iti mensahe ti panangabrasana iti lubong, 5,000 a kabbaro nga umili iti E.U. ti opisial nga awaten ti Hepe ti Hustisia iti Estados Unidos iti asideg nga Ellis Island. Maigiddan iti dayta, ti sabali pay a 20,000 ti mangala iti panagsapatada kadagiti dadduma pay a kangrunaan a siudad iti aglawlaw ti nasion, ket amin dagiti pasamak ti maikonekta babaen iti satelite.

Ngem, dagitoy met laeng a seremonia mangibangonda kadagiti makapainteres a salsaludsod. Agingga iti kasano pay kapaut a lukatan ni Lady Liberty ti “nabalitokan a ruanganna” kadagiti umakar? Kabaelanna pay laeng aya nga awisen dagiti ‘napanglaw, aglilinnetlet a kaaduan’?

Ti Mensahe ni Liberty ken ti Kinapudno

Nanipud idi 1886, sigun iti U.S.News & World Report, “ngangngani 40 milion nga immakar ti limmasaten ‘kadagiti nabalitokan a ruangan’ ket kamaudiananna nagbalindan nga Americano.” Kaaduan ti naballigi a nangipasdek kadagiti bagbagida iti daytoy dinamiko a nasion. Manipud iti purpuro a namaterialan a panangmatmat, dadduma ti agparang a naaramidandan ti isuamin babaen ti panagbalinda a milionario. Ngem adda pay sabali a sikigan ti kuarta a sinsilio.

Maikadua kadagiti immakar, adda minilion a saan a legal a ganggannaet. Apay a dagitoy nga adu a tattao mapanda idiay Estados Unidos? Kas insurat ni John Crewdson iti librona a The Tarnished Door: “Mangipaay man iti kasta nga akem wenno saan, ti Estados Unidos, agraman ti nabileg a demokratiko a tradisionna ken ti di maparisan a kinabaknangna, ti agbalin a kumarkaro a makaawis a pagkamangan dagidiay pumampanaw gapu iti napolitikaan wenno ekonomiko a pannakailupitlupit.”

Dagitoy a ganggannaet kangrunaanna aggapuda manipud Mexico ken manipud Sentral ken Sud America. Ngem iti adu a kaso umakarda manipud iti maysa a kita ti kinapanglaw nga agturong iti sabali. Adu ti agnanaed kadagiti napnuan-insekto a balbalay a kaaduan a saan a maanusan dagiti pudno nga Americano. Alaenda dagiti kababaan ti sueldo ken kababaan a kita ti trabaho. Ngarud apay nga agtultuloy nga agsaknapda iti isuamin a pagbeddengan ti E.U. ken agtalinaed iti kastoy a kasasaad?

Iti librona nga Immigration, ti mannurat a ni Lydia Anderson sungbatanna dayta a saludsod: “Dagiti saan a legal nga immakar​—kas met kadagiti dadduma nga immakar​—umayda . . . ti America nasaysayaat pay met laeng ngem ti lubong a pinanawanda. Adda dakkel a nagdumaan ti ekonomia ti Estados Unidos ken dagiti Rumangrang-ay a pagpagilian, Mexico, ken Sud America. . . . Dagiti immakar masansan masapulanda iti maysa nga aldaw laeng ditoy ti alaenna ti maysa a lawas wenno mabaybayag pay a masapulan idiay pagtaenganda​—no adda magun-odan a trabaho.”

Ti maysa nga opisial iti Border Patrol iti E.U. direkta a kinunana: “Matmataydan iti bisin sadiay. Magun-odanda ti isuamin [babaen ti iyaayda ditoy Estados Unidos] ket awan mapukawda. Addaankayo iti nabaknang a pagilian a kaabay ti napanglaw a pagilian, ket maaddaankayo ti parikut iti saan a legal a ganggannaet.” (The Tarnished Door) Iti sabali a pannao, nupay adda met kinapanglaw idiay Estados Unidos, nasaysayaat pay ti kasasaad ngem sadiay naggapuanda.

Iyaakar Babaen ti Panagbayad

Iti 1986 ti natarimaanen a Lady Liberty rumaniag manen, a kaskasdi a mangaw-awis kadagiti nabannogan, dagiti napanglaw, ken awanan pagtaengan a mangsapul iti pagkamangan kadagiti igid ti baybayna​—ngem addan nakaidumaan. Ita addan nabibileg a timek ti panangbusor iti polisa ti imigrasion iti E.U. Para kadagiti dadduma liberal unay, ket para kadagiti dadduma dayta ti nakaing-inget. Nupay no dadduma a Katoliko ken Protestante a klero ti mangitukon iti pagkamangan dagiti saan a legal a ganggannaet, dadduma a timek ti mangkalkalikagum iti naing-inget a panangtengngel. Gapuna ti mensahe ni Liberty a panangawis ti agbalbalinen a makariro ken saan a nalawag.

Kas pangarigan, ni Julian L. Simon, iti Heritage Foundation (maysa a konserbatibo a pagurnongan ti kapanunotan, iti Washington, D.C.), nabiit pay a nangipaay iti singasing ti dakkel a panagbalbaliw iti maysa nga artikulo iti New York Times: “Pabayadan ti Kalitegan nga Umakar.” Itantandudona a ti iyaakar ti masapul a silulukat kadagiti kangangatuan ti maibayad iti uneg ti sangalubongan a quota iti makatawen. Dagiti gumatang, kuna ni Simon, ti mapalubosan a “sumrek itan ket agbayadto kamaudiananna agraman ti income tax. No saan nga agbayad mabalin nga agbayad dayta iti pannakaidestiero.” Kunana a daytoy a sistema ti pagimbagan a naimbag ti Estados Unidos ta “dayta ilasinna dagiti tattao a nangnangruna nga addaan iti kapasidad nga agpataud kadagiti bambanag nga aduan iti pateg iti ekonomia.”

Ania a kita dagiti tattao ti maawis iti kapanunotanna? Insurat ni Julian Simon: “Dagiti ambisioso, a para kadakuada ti America ket dakkel, nabaknang a paglakuan isu a pakagun-odan iti adu a kuarta.” Ti gakatna sapulenna ti dakdakkel a pananganamong a maibusor kadagiti saan a legal nga immakar. Daytoy a polisa ti pudno a saan a maitunos kadagiti sasao ni Emma Lazarus: “Itdem kaniak dagiti nabannogan, dagiti napanglawmo, . . . dagiti awan mamaayna kadagiti napuspusek nga igid ti baybaymo.” Maisupadi iti dayta, ti mensahe sadiay ket, ‘Itdem kaniak dagiti ambisioso ken nalalaing, ket ikutam laeng dagiti napanglaw ken mailupitlupit.’

Ti Gubuayan iti Pudno a Wayawaya

Ania dagiti kangrumaan a makagapu iti parikut ti nakaad-adu nga iyaakar? Sumungbat ni John Crewdson: “Ti panangitalmeg ti kinapanglaw ken populasion iti aglawlaw ti lubong wenno ti nakaro a di pannakaliklik iti bisin, napolitikaan a pannakailupitlupit, ken ti guerra sibil.” Dagitoy a parparikut addadan kadatayo bayat dagiti adun a siglo, ket awan ti napolitikaan a sistema a nakagteng iti manayon a solusion. Ngarud ti saludsod ket, Manipud sadino ti panginanamaantayo iti pudno a wayawaya​—pannakawayawaya manipud kinapanglaw, manipud pannakailupitlupit, manipud sakit ken ipapatay?

Awan ti pagilian wenno napolitikaan a pilosopia ti addaan iti naan-anay a sungbat iti kasapulan ti sangatauan. Apay nga awan? Agsipud ta ti isu met laeng a prinsipio nga inyaplikar ni Pedro kadagiti apostata a Kristiano ti agaplikar kadakuada: “Nga ikarkarianda ida ti panagwayawaya idinto nga isuda met laeng tagabu ida ti kinarugit.” (2 Pedro 2:19) “Ti ama ti kinaulbod,” ni Satanas, tengtenglenna ti agdama a sistema ti lubong. Dagiti napolitikaan a panangituray, nga adda iti sidong ti di makita a panangtengngel ni Satanas, napnapno iti kinarugit. Ti wayawaya, nasayaat a kababalin, ken moralidad maisakripisio iti altar ti napolitikaan a panglakagan ken inaagum a pagimbagan.​—Juan 8:44; 1 Juan 5:19.

Maisuppadi iti dayta, ni Jesu-Kristo kinunana 1,900 a tawtawen a napalabasen: “Ket maammuanyonto ti pudno, ket ti kinapudno luk-atannakayto.” Dagidiay a sasao agaplikar nga addaan iti isu met laeng a puersa itatta. Ngem iti ania a kinapudno ti tuktukoyen ni Jesus? Ti sungbatna ken Poncio Pilato ti mangted kadatayo ti pangripiripan, kayatna a sawen: “Kunam nga ariak. Nayanakak gapu itoy, ken gapu itoy immayak ditoy lubong, tapno paneknekak ti pudno, Isuamin nga aggapu iti pudno, denggenna ti timekko.”​—Juan 8:32; 18:37.

Dayta a kinapudno mainaig iti kari ti Dios a gobierno babaen ken Kristo. Iti maysa a sirmata, ni mammadto Daniel nakitana ti Mesias, ti “anak ti tao,” a naiyeg iti sanguanan ti Dios. Ket kunaen ti Biblia: “Ket isu [ti Mesias] naikkan iti panagturay, ken dayag, ken maysa a pagarian, nga amin dagiti il-ili, nasnasion, ken pagsasao agserbida koma kenkuana. Ti panagturayna agnanayon a panagturay a dinto mapalabas, ket ti pagarianna dinto maduprak.”​—Daniel 7:13, 14.

Sadiay ti pakasarakan ti pudno a libertad ken wayawaya​—ken Jesu-Kristo ken iti tinudingan-Dios a turay ti Pagarianna! Din agbayag ti nalinteg a panangiturayna iyegnanton ti panagpatingga ti amin a panangilupitlupit, sakit, ken ipapatay ditoy daga. Sigurado, dayta a kita ti libertad ken wayawaya ti makagunggona nga ammuen.​—Mateo 6:9, 10; Apocalipsis 21:3, 4.

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 15]

Ti Ladawan ti Wayawaya ken dagiti natatayag a patakder iti Manhattan

[Credit Line]

New York Convention & Visitors Bureau

[Picture Credit Line iti panid 12]

New York Convention & Visitors Bureau