Panangmatmat iti Lubong dagiti Artipisial a Mata

BAYAT ti panagpangato ti ullaw, daytat’ maipangato ken maipababa a kasla maysa a bassit a bilog iti danum. Kellaat, sineppeg ti angin ti ullaw! Ngem imbes nga itayabna nga agpangato iti langit, ti pegges ti angin ti nangipababa iti dayta​—isu a nangitudok iti barot nga adda iti dayta iti mata ti makinkua iti dayta. Ti balligi nagtungpal iti trahedia, ket nabulsek ti maysa a mata ti walo-tawenna nga ubing.

Ti 20-años a babai maam-amak a nakatugaw ken maaburido bayat nga im-imdenganna ti doktorna a siuulimek a nangilawlawag a maysa kadagiti matana ti addaan sakit, gapu iti trauma, ket ti dua a mata mabulsekton no di maikkat a dagus ti addaan sakit a mata.

Maysa nga ubing a babai bulsek ti maysa a matana. Isut’ dimmakkel a managbabain ken saan a mannakigrupo. Pagaammona unay a dagiti matana saanda nga agpareho a kas dagiti mata ti siasinoman a kaaduan a tattao, ket ammona a pagaammo met dayta dagiti dadduma nga ubbing.

No Marikpan ti “Tawa”

Dagiti mata maawaganda dagiti tawtawatayo iti lubong. Ti pannakarikep ti uray maysa laeng babaen iti pannakabulsek ket makapadanag a kapadasan. Ngem para kadagiti adu, dayta kaipapananna ti pudno a pannakapukaw metten iti mata. Idiay Estados Unidos laeng ginasgasut a ribo a tattao ti agusar kadagiti ocular prosthesis​—maysa nga artipisial a mata.

Tunggal maysa kadagiti nadakamat iti ngato nga indibidual ti addaan iti artipisial a mata. Dagiti dua nga immuna kamaudiananna napukawda ti maysa a matada. Ti maikatlo nga indibidual, nupay addaan pay kadagiti dua a mata, ti agusar iti nakaing-ingpis a prosthesis a maawagan scleral shell. Daytoy a kita ti prosthesis ti naisangsangayan a naaramid a mangpapintas iti itsura ken pangbang-ar iti rikna ket mausar dayta a pangsalaknib iti bulsek a mata.

Dagiti artipisial a mata​—para iti kaaduan kadatayo ket misterio. Napanunotyon aya no ania ti itsura ti maysa, wenno no kasano ti pannakaikabilna ken panaggarawna? Ti kadi panagkita babaen iti maymaysa a mata kas met laeng iti panagkita babaen iti dua a mata? Maipaay kadagiti sungbat, matmatantayo daytoy mammano a masalaysay a lubong dagiti artipisial a mata, a mangrugi no mapukaw ti maysa a mata.

Maysa a Mata Maipaay iti Mata

No maikkat ti mata, ti kadakkelna, wenno lugarna, ti masapul a mapunnuan. Gapuna ti maysa a bassit nga alikamen a maawagan implant wenno kasukat ti nadisenio a mangaramid iti daytoy. Ita, daytoy a gagangayen a kita iti kasukat a maus-usar ket nagbukel, solido a plastik. No maisuot iti awan nagyanna nga abut ti mata, daytat’ maabbongan iti tisyu ti abut ti mata. Gapuna ti kasukat ti agserbi a kasla dayta ti mata, isu a mangpunno iti lugar ti naikkat a pudno a mata. Kalpasanna, ti artipisial a mata ti maiparabaw iti kasukat a kasla maysa a contact lens ti makakita a mata. Ket ti gagangay a panagkuti ti mata ken ti piskel ti kalub ti mata ti manggaraw iti kasukat/mata.

Nupay kasta, dagiti kasukat ket maysa a ganggannaet a banag iti bagi ti tao ket ngarud mabalin a dina awaten dayta. No ngay agballigi ti bagi​—mabalin adu a bulbulan wenno uray pay tawtawen kalpasanna​—a mangiruar iti kasukat? Ania ngaruden?

Maysa a Kasukat Para iti Kasukat

Addada sumagmamano a pagpilian. Mabalin a padasenyo ti maaddaan iti sabali a kasukat a maikabil wenno baybay-anyon nga awan ti nagyan ti abut ti mata. Wenno mabalinyo ti umawat iti sabali a kita ti operasion a maawagan dermal fat graft. Idiay Estados Unidos, kaaduanna dagiti saan unay nga espesialista iti daytoy a tay-ak ti oculoplastic surgery ti nasanay a mangaramid iti daytoy a pamay-an. Dinawat ti Awake! iti maysa kadakuada, ni Dr. Frank H. Christensen, a mangilawlawag iti ababa laeng ti ad-adu pay maipapan iti daytoy di naisangsangayan nga operasion.a

Ania ti dermal fat graft?

Dayta ket nagbukel a kudil (dermis) ken ramanenna ti taba ti bagi a naikapet iti dayta a kudil. Dayta ti kasla malukong a ti kadakkelna ket kas iti tapon ti bote ti arak. Nupay kasta, dagiti dadduma nga operasion mangusarda iti nalukneng a tulang imbes a ti taba ti bagi.

Apay a ti dermal fat graft ti mausar a sukat ti kasukat?

No ti bagi dina awaten ti ganggannaet a banag, kasla nainkalintegan a sukatan dayta iti pudno a banag a bigbigen ti bagi​—ti sibibiag a tisyuna a mismo. Nasaysayaat ti panangawat ti bagi iti kasta a pamay-an.

Ti kadi dermal fat graft mabalin a di met awaten ti bagi a kas ti kasukat?

Dagiti kasukat ti di maawat gapu ta ganggannaetda iti bagi. Gagangay, ti dermal fat graft ti maawat.

Apay a di usaren daytoy iti damo imbes a ti gagangay a pamay-an?

Gapu ta kayatmi nga aramiden ti operasion a nasuboken iti 30 a tawtawen ket nagkurri dayta iti kaaduanen a kaso. Ket ti gagangay a pamay-an ti addaanen ti 80-porsiento a historia a nasayaat ti banagna. Kalpasanna itedda ti dadduma a pamusposan kas ti dermal fat graft para iti 20 porsiento a di mangawat iti dayta.

Aniaman a pamay-an ti mausar, agarup uppat agingga iti innem a lawas kalpasan ti operasion, ti pasiente ti nakasaganan a maipaay iti artipisial a mata. Gapuna mapantayo iti opisina ti managaramid ti mata ket buyaentayo nga agaramid ti . . .

Kapada ti Mata

Ti ophthalmologist, optometrist, optician, oculist​—dagitoy a termino ti mabalin a pamiliar kadakayo. Ngem ti ngay ocularist? Ti ocularist isu ti tao nga agaramid ken mangsukat iti customized ocular prostheses​—dagiti artipisial a mata.

Idiay Estados Unidos ti pannakasanayna ket babaen iti panagtrabaho a mismo, nga agtrabaho iti lima a tawen a kadua ti master ocularist. Ngem tapno makakualipikar a maipaay iti sertipiko ti National Examining Board of Ocularists, masapul a surotenna ti sistema ti edukasion ti ASO (American Society of Ocularists). Daytoy ramanenna ti pannakapaneknek iti tunggal innem a tawen. Iti pannakaisurat daytoy, kadagiti ngangngani 200 nga ocularist nga agar-aramid ti artipisial a mata idiay Estados Unidos, nakurkurang a kagudua ti paneknekan ti Board.

Ti edukasion ti ASO ramanenna ti kapilitan a panagatender kadagiti palawag nga ited dagiti optalmologo (dagidiay espesialista iti panangagas kadagiti saksakit ti mata) ken dagiti ocularist tapno agsisinnukat kadagiti impormasion maipapan iti kaudian a pamay-an nga us-usaren dagiti dua a propesion, Kasano a daytoy gunggonaanna ti pasiente?

No ngay marikna ti siruhano a ti artipisial a mata ti automatiko a mangkorehir ti parikut iti itsura, kas ti agluyloy a kalub ti mata. Nupay kasta, mabalin a daytoy a parikut ti masapul a korehiren babaen iti operasion imbes a ti ocularist, isu a mangaramid iti artipisial a mata kalpasanna. Ti panagkonsulta kadagitoy a dua a propesional ti mangikeddeng itoy ken mangrisot kadagiti dadduma a parikut. Ti kalat ti ASO a ta babaen ti pannakaawatda iti paset ti maysa ken maysa kadakuada, ti nasingsinged a panagtinnulong ti siruhano/ocularist ti makaipaay iti pasiente ti nasaysayaat a resulta ti itsura ti pasiente.

Ngem dadduma nga agusar iti artipisial a mata pulos a saanda a napan iti ocularist. Kasano a kasta? Dadduma nga optician (dagiti agaramid ken agilako kadagiti produkto ti optical) ken dagiti optometris (mangsukimat ken mangireseta iti sarming) ti makaipaay iti tao iti mata a “napempen”​—ti mapataud a nakaad-adu, naaramiden a mata. Makaaramidda iti mata ngem limitado ti kursoda iti panangikabil kadagiti naaramiden a mata.

Pagarupenyo aya, kas kadagiti kaaduan a tattao, nga amin nga artipisial a mata naaramidda iti sarming? Adda idi tiempo a pudno dayta. Dagitoy naaramidda iti naisangsangayan a nalukneng a sarming a mapataud laeng idiay Lauscha/Thüringen, Alemania. Ngem bayat ti Gubat Sangalubongan II, dayta a suplay ti sarming ti simmardeng. Kas banagna, ti kasukat a material a pagaramid iti mata ti napataud​—maysa a plastik (methyl methacrylate). Ti plastik nga acrylic nakabalballigi ta ita nakurkurang pay a 1 porsiento kadagiti amin a pasiente ti agusar iti sarming a matmata.

Ngem kayatyo a maammuan no kasano a maaramid dagitoy a kapada ti mata. Makikaduakayo kadakami bayat ti panangsungbat ni Mr. Edwin R. Johnston, maysa a pinaneknekan ti Board nga ocularist, kadagiti sumagmamano a salsaludsod. (Kitaenyo met ti kahon iti panid 16 ti ababa a deskripsion no kasano ti pannakaaramid ti artipisial a mata.)

Ania ti madlawyo maipapan iti kaaduan a pasiente idi damoda ti umay ditoy?

Masansan a maamakda. Pagarupenda nga aglasatda manen iti operasion ket nasakit dayta. Ipakitami kadakuada ti itsura ti artipisial a mata ket ibagami kadakuada a saanda a madangran. Ipaganetgetmi kadakuada nga aniaman ti mapasamak​—ti aksidente, ti pannakadangran, ti sakit, ti tumor​—ti napalabasen. Isublimi ida iti gagangay nga itsurada.

Ti kadi pannakapukaw ti maysa a mata maibilang a lapped?

Ti pannakapukaw iti maysa a mata ket lapped, ngem saan a naan-anay a lapped. No pudno a kayat ti maysa a tao, maaramidna ti ngangngani aniaman nga inar-aramidnan idi.

Apay a nalaklaka a madlaw ti artipisial a mata kadagiti dadduma a kaso?

Umuna ngem amin, dayta adda pakainaiganna iti pannakaikkat ti mata. Gapu kadi iti pannakadangran, ken no kasano kakaro dayta? Mabalin nga adda pakainaiganna iti doktor. Mabalin a mainaig iti no sino ti nangaramid iti mata wenno ti ocularist.

Kasano ti pannakaammoyo no ania ti kadakkel ti aramiden a mata?

Kadagiti kaaduan a kaso maala ti sukat ti abut ti mata nga addaan iti kasukat ket kalpasanna maisagana ti molde dayta.

Umasping kadi daytoy iti panangala ti dentista ti sukat iti gugot tapno makaaramid iti ngipen?

Wen. Ket addada dagiti nakalalaing a pamay-an a panangala iti sukat tapno makagun-od iti ad-adu a panaggaraw ti mata.

Gapuna babaen kadagiti moderno a rinang-ayan, ti pasiente panawanna ti opisina ti ocularist nga aglanglanga manen a naan-anay. Ngem kaskasdi nga addaan pay laeng kadagiti sanguen a karit sakbay ti panagtignayna a kas idi. Ngarud, ania ti kapada ti panangmatmat iti lubong . . .

Manipud iti Panangmatmat iti Maymaysa a Mata?

Iti maymaysa a sao​—patag. Ngem apay a kasta, idinto a makakita pay met laeng ti maysa a mata? Ti pannakapukaw iti maysa a mata kaipapananna met ti pannakapukaw iti pannakakita iti kauneg​—ti abilidad a mangikeddeng iti kadakkel dagiti bambanag ken ti kaadayoda kenka. Ti pannakakita iti kauneg ti gagangay a maaramidan babaen iti dua a mata a mangkita iti isu met laeng a banag manipud iti dua a makita nga angulo. Iti kasta a pamay-an dagiti tattao makitada dagiti bambanag iti tallo a kasasaadda (kayatna a sawen ti kaalawa, kaatiddog, ken kauneg). Ti maymaysa ti matana a tao makitana pay ti banag ngem babaen laeng iti dua a kasasaadna. Gapuna, ti libro nga A Singular View siuumiso ti panangdeskribirna a ti maymaysa ti matana a tao makitana dagiti bambanag a kas “patag laeng a buya, a kasla iti gagangay a ladawan.”

Ti tallo a kasasaad a panagkita mabalin a magun-odan, nupay kasta. Ti pannakakita iti kauneg ti mabalin a mapataud babaen iti pananggaraw iti apagbassit iti makakita a mata, ti ulo, wenno ti posision ti bagi tapno makita ti banag iti dua a nagduma nga anggulo. Ngem daytoy alaenna ti adu a tiempo, panagsanay, ken anus nga agsuro.

Iti kaso ti maysa a bassit nga ubing a nadakamat iti pangrugian, isut’ nakaub-ubing pay ta dagus a nakibagay ket dimmakkel a pulos a dina ammo ti kasasaad ti addaan iti gagangay a panagkita iti kauneg. Ket adu a tawtawen kalpasanna, ti panagsuro nga agmaneho iti kotse ket saan a parikut para kenkuana.

Ngem para iti 20-años a babai, ti pannakapukaw iti panagkita iti kauneg ket maysa a kangrunaan a karit. Kas pangarigan, isut’ nagmammanehon iti kotse iti sumagmamano a tawtawen idi kellaat a masapul a suruenna manen daytoy a paglaingan, a mangusar iti interamente a baro a grupo dagiti “paglintegan.”

Nupay ti panagsuro a kumita babaen iti maysa a mata ti mabalin a masuro a sibaballigi bayat ti panaglabas iti umiso a tiempo, kasano a nalaklaka a maaramidan dayta a panagbalbaliw?

Ti Panagkatawa Mabalin a Makaispal-biag

Ti pannakabael a mangkatawa iti bagina met laeng ken saan a serioso unay a panunoten ti bagi ti mangtaginayon iti pasiente kadagiti adu a nakababain a kanito. Daytoy saan a naibaga tapno palag-anenna ti parikut, pagbalinen a pagkakatawaan. Saan, ti pasiente kasapulanna ti panangngaasi. Ngem ti asi​—manipud kenkuana met laeng wenno iti siasinoman​—ti ad-adda a makapakapuy iti sikolohikal ngem ti pannakapukaw ti maysa a mata.

Kas pangarigan, gapu ta dina makita ti kauneg wenno kaadayo mabalin a maaddaan iti kapadasan a mangiggem iti maysa a bote ti gatas, a matmatmatanna a mismo ti baso, ibukbokna, ket naan-anay a dina makargaan! Ngem ti pasiente dina busbosen ti natda pay iti panagbiagna nga ‘agreklamo maipapan iti nalpasen a napasamak,’ gapuna masursurona a katawaan dayta. Ket agingga a maparang-ayna dayta, maibukbokna ti nagyan ti bote a ti bote ti nakadisso iti pingir ti baso.

Ti sabali pay a parikut tumaud no adda mangitukon a makialamano iti pasiente wenno mangiyawat iti supli iti ginatangna. Ti baro a pasiente saan a sigurado no sadino ti yan ti ginatangna! Daytoy a parikut ti mabalin a mapagballigian babaen ti umuna a panangiyawat ti pasiente iti imana ket palubosanna ti sabali a tao a mangipapetpet iti banag. No maipapan iti kuarta dayta a pamay-an ti agparang a kasla nabuklis, ngem nasaysayaat dayta ngem ti pananggaw-at iti kuarta iti mamin-ano a daras, a saan met a maigganan dayta, ket kalpasanna petpetan dayta ken ti ima ti tao babaen iti nalabes a pananggaw-at iti dayta!

‘No Naammuak Laeng Koma Idi ti Naammuak Itan!’

Naibagayo kadin ti kasta maipapan iti maysa a banag kalpasan a nasursuroyo dayta iti narigat a pamay-an? Para iti kabbaro a pasiente a maymaysa ti matana, addada adu a salsaludsod ken panagamak. Ngem sino ti mangpakalma kadagita a panagamak wenno mangilawlawag ni kasano ti panangsuro manen a mangaramid kadagiti inaldaw nga ar-aramid iti biag? Masansan, awan. Adu a pasiente ti makasuro babaen iti narigat a pamay-an.

Iti kaso ti bassit nga ubing a lalaki a nasabetmi a nasaksakbay, nagtignay iti kasasaadna iti maysa a pamay-an. Linagipna: “Gapu ta ubingak pay idi, pudno a diak pinanunot a naimbag ti maipapan iti masanguanan. Maamakak laeng maipapan iti no kasano kasayaat ti pagbanagakto.”

Babaen iti panangidilig, ti 20-años a babai nalagipna dagiti pagam-amkanna. “Adu dagiti salsaludsod iti panunotko: ‘Anianto ti itsurak? Makamanehoakto pay aya ti kotse? Kabaelakto pay aya ti agbalin nga aktibo iti pisikal? Madlawto kadi ti aniaman nga agus-usarak iti artipisial a mata? Addanto pay kadi mangasawa kaniak?’”

Kadagiti dua a kaso, awan ti nangilawlawag kadakuada no ania ti inanamaenda wenno no kasano ti agballigi. Makaparegta, nupay kasta, ti panagamak ken panagbalbaliw ti pasiente a maymaysa ti matana isu dagiti dadduma pay a bambanag a rinugian a tinaming ti ASO kadagiti nabiit pay a tawtawen. Dagiti miembro ti sosiedad saanda laeng a makangngeg kadagiti palawag maipapan iti panangpasayaat kadagiti pamay-an ti panangbang-ar ken panangpasayaat ti itsura no di ket makaawatda kadagiti praktikal nga impormasion maipapan iti pasetda iti panangisagana iti pasiente a maipaay iti kabbaro a kasasaad.

No Amin dagiti “Tawa” Maluktandanto Manen

Nupay no naaramiden dagiti nakaskasdaaw nga addang a mangparang-ay iti biag ti maymaysa ti matana a pasiente, awan pay ti nakapukaw iti kinabulsek. Ngem dayta ti kunaen a mismo ti Biblia a mapasamak iti asidegen a masanguanan. Inrekordna ti salaysay dagiti bulsek a tattao a naagasan. (Mateo 15:30, 31; Juan 9:1-7) Dagidiay a salaysay paneknekanda a ti kari ni Jehova a Dios a mangisubli ti panagkita dagiti amin a bulsek a matmata ket mapapati. Addada dagiti kinapudno a mangsuportar kadagiti sasaona. (Isaias 55:10, 11) Iti panangtukoy iti dayta nga aldaw inton dagiti “tawa” maluktandanto manen, kuna ti Isaias 35:5: ‘Iti dayta nga aldaw maluktanton dagiti mata ti bulsek.’

‘Dayta nga aldaw’ di pay immay, gapuna sapulenna ti ‘mata ti pammati’ tapno makita dayta itan. Ngem agsipud ta ti Dios dina mabalin ti agulbod, dayta a “panagkita” saan a naibatay iti bulsek a pammati.​—Tito 1:2.

[Dagiti Footnote]

[Kahon/Diagram sa panid 16]

No Kasano a Maaramid ti Artipisial a Mata

(Dagiti pamay-an mabalin a nagduduma manipud iti agduduma nga ocularist)

(1) Marukod ti rabaw ti kasukat (wenno graft). Umuna, ti awan kolorna a plastic shell a kasla dakkel a contact lens ti maiparabaw iti kasukat. Sumaganad, maysa a puraw, maysa a pasta a maawagan alginate ti maikabil iti likudan ti plastic shell, a mangilamma iti itsura ti kasukat (A). Maaramid ti molde a bato manipud iti daytoy a lamma. Kalpasanna maysa a nagbukel a nangisit a kas ti kadakkel ti iris ti maikabil iti tengnga ti baro a mata, isu a mangipakita iti posision ti iris. Ti molde ken ti lamma maabbongan iti metal flask ket daytat’ mapapudot (buyogen iti kasta unay a dagsen) (B). Rummuarto ti mata kas puraw, nagkurba a plastic shell (C). Babaen ti panagtugaw ti pasiente sadiay, mangrugin ti pannakapinta ti mata.

(2) Ti sclera, wenno ti puraw ti mata, ti mamantsaan, ta ti pudno nga sclera ti umasul wenno dumuyaw. Ti iris ti mapintaan​—agraman dagiti babassit a tulnekna, markana, wenno aniaman a dadduma pay a detalye​—tapno maparisan ti pudno a mata (D).

(3) Dagiti “urat” ket babassit, nalabaga a sida a sinulid. Dagitoy ti maitinnag iti sclera ken maisikkosikko agingga nga addan ti agarup kas ti kaadu ti urat ti pudno a mata ken ti panagsikkoda kapada ti pudno a mata (E).

(4) Ti tao-tao ket maysa a nangisit a tulnek a nakartib manipud iti pedaso ti polyvinyl chloride babaen iti maysa nga instrumento a kas iti pagabut ti papel. Ti kadakkel daytoy ti ikeddeng ti edad ti pasiente ken no kasano ti panagtignay ti pudno a tao-tao iti lawag. Kalpasanna maipapudot manen ti mata, maliha, ken masukat manen.

Manipud iti panangsukat agingga a malpas, ti panangaramid ti mata alaenna ti walo nga oras. Kasano ti panagyan ti mata iti abutna? Daytat’ maisingit, kas ti contact lens a maiparabaw iti mata, ken “maitalmeg,” wenno nainayad a maiduron, tapno saan a mastrek ti angin. Saan a matnag no nasayaat ti panakaipuestona; ti pisikal a panagtrabaho dina palukayan dayta. Ngem dayta ti nalaka ken saan a nasakit nga ikkaten babaen ti dua a ramay.

[Diagram]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

A

Plastic Shell

Alginate

B

Metal Flask

Bato a Molde

Nakartib a buya iti mata a mapappapudot iti metal flask

C D E

Buya ti Sango

Buya ti Likud

[Diagram iti panid 14]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Artipisial a mata naipuesto iti rabaw ti kasukat

Mata

Lasag

Kasukat