Kasano Katalged dagiti Banko?

“Iti pagarupmi ket maysa laeng a giddiat ti panawen​—maysa nga ababa a panawen​—agingga nga adda ti sapasap a sangalubongan a panangiruar ti kuarta kadagiti banko, ket talaga nga amin dagiti banko agserradan.”​—When Your Bank Fails, babaen ken Dennis Turner.

“Ti sistema ti panagbanko ket natalged a naan-anay. Addaankami kadagiti mekanismo a mangtaming kadagiti aniaman a parikut, dakkel wenno bassit, a mabalin a rumsua.”​—William Isaac, dati a tsirman ti Federal Deposit Insurance Corporation, a naadaw iti U.S.News & World Report.

MAMMANO a tattao ti mangidulin kadagiti kuartada iti sirok ti kutsonda. Malaksid ti peggad ti pannakapukaw gaput’ pannakauram wenno pannakatakaw, ti naidulin a kuarta ket di umadu. Saan a dumakkel ti gatadna ket mabalin a bumassit pay ti pategna gaput’ implasion wenno debaluasion ti kuarta.

Tapno mapaadu ti urnong ti maysa, ti kuarta masapul a mausar. Ti kalalatakan a pamay-an a naanamongan ken nausar​—agpadpada tapno natalged a maidulin ken makaganansia​—ket dagiti banko. Ngem kasanot’ katalgedda? Kas impakita dagiti immuna a naadaw a naisao, adda agsusupadi a pagpagarup.

Adda Kadi Rason Tapno Madanagan?

“Ti intero a sangalubongan a sistema ti panagbanko ket dakkel ti pagnanaiganda,” impasimudaag ni David Rockefeller, retirado a tsirman ti Chase Manhattan Bank. “Siempre, dagiti banko mangaramidda ti adu a negosio iti maysa ken maysa, isu nga adda ti nakadakdakkel a panagpannurayda iti maysa ken maysa.” Kas resulta, awan ti banko wenno nasion a talaga a tumaktakder nga agmaymaysa. Isu a no malugi ti maysa a banko, adda ti pannakaseknan a mabalin a guyodenda nga ipababa dagiti dadduma a banko wenno kissayanna ti panagtalek a nasken iti industria ti panagbanko. Gapuna, adda ti posibilidad a dagiti nagdeposito iti sadinoman ket agganatda a mangiruar kadagiti pundoda ket iti kasta daytoy ti makagapu ti panagserra dagiti dadduma a banko iti di matngelan a domino effect wenno agsasaruno a panagserrada.

Adda kadi gundaway a ti pannakalugi ti maysa a banko ket guyodenna nga ipababa ti internasional a sistema ti panagbanko? “Dagiti manangtarawidwid iti E.U. ken dadduma pay a pagilian siguradoda a mangala ti naiinget nga addang tapno malisian ti aniaman a dakkel a pannakalugi a kasla mapasungad,” kuna ni Rockefeller. “Pagarupek nga adayo a mapasamak dayta.”

Agingga ita, nupay no adda dagiti sumagmamano a problema ken pannakalugi iti di pay nabayag iti sangalubongan, dagiti gobgobierno nakibiangda tapno maiyaonda dagiti marigrigatan a pangpinansial nga institusion. “Dagiti ministro ti pinansial ken dagiti bankero ti kanayon a makalaglagip ti nakabutbuteng a pasamak idi 1929, ket aramidenda ti amin a kabaelanda tapno maliklikan ti pinansial a didigra a napasamak limapulo a tawenen ti napalabas​—nga addaan ti sumurok kumurang a nabiag a namnama a maliklikan ti kasla di mapakpakadaan a resulta, gubat sangalubongan,” inlawlawag ti Pranses a linawas a pagiwarnak nga L’Express. Nupay kasta, adda rason ti pannakaseknan.

Ti Problema ti Utang

Dagiti banko ket nainkasigudan a napeligro a negosio. Ig-iggamanda dagiti nabalor a kuarta a ti kaaduanna dida kukua. Kanayonan pay, mangpartuatda ti kuarta ken agpautangda ti nalablabes ngem ti balor ti sanikuada. Nupay no mabalinda ti mangala kadagiti rumbeng a panagannad, ammo dagiti banko a dadduma a pautang ket saan a mabayadan. Gapuna, mailasin ti maysa a kantidad kas reserba dagiti pabulod tapno maabunuan dagiti saan a mabayadan nga utang. Ngem no adu unay nga utang ti di mabayadan, saanen a makaanay dagidiay reserba tapno manglitup kadagiti dadakkel a lugi ti panagpautang wenno ti agtultuloy a panangiruar ti kuarta ti banko. “No ad-adu a sanikua ti banko ti agpeligro gaput’ saan a mabayadan nga utang, ad-adda a nakapkapuy ti pinansial a kasasaad ti banko,” kuna ti magasin a New York. “Ti pannakalugi ket mapasamak no mausar aminen a nabati a sanikua ti banko.”

Umad-adu a banko itatta ti makataktakkuat kadagiti bagbagida iti kastoy a kasasaad​—nakaad-adun kadagiti pautangda ti saan a mabayadan, ket saanen a makaanay ti puonan tapno masupusopanda. Sangkaterba dagiti rason a naited: ti krisis ti lana, dagiti lapped ken pukpukaw ti komersio, panagbaba ti ekonomia, agbaliwbaliw a balor ti interes, panangigasto ti kuarta iti sabali a banag, implasion, panagbaba ti presio, recession, sobrat’ kinaagresibona a pagannurotan ti panagpautang, pannakalugi ti kompania, naigteng a panagsasalisal, panangikkat kadagiti regulasion​—uray pay ti kinakuneng ken kinanengneng.

Ngem addada wagas tapno saan a malugi​—babaen iti papel. Panangbalbaliw ti iskediol dagiti pautang, panangyalud-od ti pautang iti nabayag a panawen, isut’ maysa a pamay-an a nausar a maulit-ulit. Sabali pay isut’ panangilista ti amin a gatad ti pautang, nupay no bassit ti namnama a mabayadan amin ti intero a pautang. Ti kanayon a mausar a taktika isut’ panangipabulod ti ad-adu pay a kuarta tapno makabayadda iti interes.

Amin dagitoy a pamay-an ti agdama nga us-usaren dagiti banko no maipapan iti utang dagiti Rumangrang-ay a Pagpagilian, nga ibilbilang ti adu kas kadakkelan a pammutbuteng iti kinasimbeng ti internasional a sistema ti panagbanko. Maibatay ti panagsukimat ti World Bank, ti nakagupgopan dagiti ut-utang dagiti nasurok a sangagasut a rumangrang-ay a nasion iti ruar ket agdagup ti agarup $950 bilion iti ngudo ti tawen 1985, maysa a 4.6 porsiento nga irarang-ay manipud napalabas a tawen. Nupay no nakadakdakkelen, manamnama a makaabot iti $1.01 trilion bayat ti panagngudo ti 1986. Apay? Agsipud ta adu kadagidiay a nasnasion ti di basta makabayad ket dumawdawatda ti ad-adu pay a tiempo ken kuarta. No panunotenda ti kadakkel dagiti utangda, umanamong dagiti banko. Kas kuna ti maysa a tao: “No nakautangngak kenka ti maysa a doliar, addaak iti pannakabalinmo, ngem ni nakautangak kenka ti milion, addaka iti pannakabalinko.”

Ti kanayon a tumataud iti masanguanan isut’ posibilidad a sumagmamano kadagiti nakautang a nasion gapu ta maum-umadan kadagiti rigrigat ken panagin-inot a programa ket mabalin a madidan nga agbayad. Dagiti banko dida met mabalin a puersaen ti sabali a pagilian nga agbayad. “Para kadagiti banko, ti kaiyulogan ti nailubongan a krisis ti utang ket simple,” imbaga ti magasin a Savvy. “Kaaduan kadagiti ganansiada ket mabirukan babaen ti panagpautangda, ket no saan a makabayad dagiti pagilian kadagiti dadakkel nga utangda, dagiti ganansia ti banko, puonanda, ken presio ti stock ti mabalin a bumaba a dagus. . . . Ti napalalo a di pannakabayad ti Rumangrang-ay a Pagpagilian ti mabalin a mangbennat ti pinansial a sistema agingga iti pannakagessatna, a nalabit agbunga iti pannakalugi dagiti kangrunaan a banko.”

Ti saan a pannakabayad ti uppat laeng a nasion​—Mexico, Brazil, Argentina, ken Venezuela​—ti mabalin a manglugi kadagiti siam a kadadakkelan a banko ti E.U., impakdaar dagiti eksperto. “Dayta a di pannakabayad a di pay napasamak ket nakadidillaw,” kuna ti The New York Times Magazine. “Mabalin a maigapu a talaga daytoy iti panangipapan. Kas kadagiti gubat a saanen a ‘naideklara,’ awan itan ti ‘legal’ a maibilang a di makabayad.”

“Natalged Kadi ti Bankok?”

Mabalin kadi a maibaga ti maysa a ti banko ket nabileg wenno nalaka a makabayad. “Para kadagiti kaaduan nga agdepdeposito, narigat wenno imposible a maduktalan no aniat’ kasasaad ti banko,” kuna ti magasin a Changing Times. Innayon ti The New York Times: “Impakita ti nabiit pay a kapadasan a sobrat’ rigatna wenno imposible a maamiris dagiti taga ruar ti kinasimbeng ti maysa a banko. Kinapudnona, kada banko a nalugi iti nabiit pay a tawtawen, wenno ngangngani nalugi ket indaydayaw a naimbag dagiti manangamiris iti stocks ti banko. . . . Uray pay dagiti mangtengtengngel ti banko ken auditor dida masiim dagiti serioso a parikut agingga a naladawto unayen.”

Gagangayen a ti kaaduan a maaramid ti maysa a kustomer isut’ pisikal a panangamiris ti banko: ti klase ti maited a serbisio, ti kinamannakigayyem ken partak ti pannakaserbi kenkuana. Kinaagpaysona, kadagiti panagipakaammo ti banko, kadawyan a dagitoy a bambanag ti ipagpaganetgetda​—ti mannakigayyem a bankero, ti alisto a panagutang, special accounts, wenno serbisio, kinakumbiniente. No dadduma, maited dagiti regalo tapno maguyugoy dagiti baro nga agdeposito. Ngem bassit ti masao maipapan iti pinansial a kasasaad ti banko. Siempre napateg dagiti serbisio ti banko. Kasta met paliiwen ti maited nga interes ken no kasano a maurnong, bayat nga agbaliwbaliw ti interesna. Ti kapapatgan iti nagdeposito isut’ kinatalged ti kuartana.

Ditoy, ti seguro ti deposito isut’ tulbek. “Gaput’ seguro ti deposito, malaksid no adda ti naan-anay a pannakalugi ti sistema ti panagbanko, dagitoy ket problema dagiti bankero ken dagiti stockholders iti banko, saan a dagiti nagdeposito,” kuna ti The Atlantic Monthly. “Adayo unay a mapasamak a ti pannakalugi dagiti banko itatta ket mangyeg ti kas panagpukaw dagiti life savings dagiti indibidual idi tawtawen 1930’s.”

Isu a nasayaat nga usigen a dagiti kuartayo ket nakaseguroda ken babaen iti siasino. Ti panangiseguro ti gobierno, kinapudnona isut’ kasayaatan. Maysa nga ehemplo isut’ Federal Deposit Insurance Corporation idiay E.U. Sumagmamano kadagiti napakaammuan a dagiti kuartada ket nakaseguro ti nakaduktal kalpasanna a naiseguro dayta iti pribado nga ahensia a kurang ti pundona tapno mabayadanna dagiti amin a nagdeposito no malugi ti banko. Usigenyo met ti gatad a naiseguro. No ti kuartayo ket nalablabes ngem ti gatad ti naiseguro, panunotenyo ti manglukat iti sabali a kuenta iti dadduma a banko tapno amin a kuartayo ket maiseguro.

Aniat’ Adda iti Masanguanan

Dagiti indibidual a pannakalugi dagiti banko ket mainanama nga agtultuloy ket mabalin nga umaduda pay. Ngem ti kapapatgan iti sistema ti panagbanko isut’ panamagtalinaed iti panagtalek iti dayta. “Mapasamak laeng ti krisis no ipagarup dagiti nagdeposito a dagiti panagrigat iti pinansial ket maysa a rason tapno iruarda ti kuartada manipud kadagiti nairaman a banko,” imbaga ti magasin a Fortune. Gapuna, maar-aramid amin a kabaelan tapno pabilgen ti sistema ken mapagtalinaed ti nabileg a panagtalek.

Adda met dagiti aggargaraw a plano tapno mapabassit ti utang dagiti Rumangrang-ay a Pagpagilian agingga iti kabaelanda a bayadan ken tulongan ida a mangbayad kadagiti utangda. “Iti kamaudianan a panangamiris, ti nakaam-amak a pinansial a pagkurangan isuntot’ bayadan dagiti agbaybayad ti buis iti sangalubongan,” imbaga ni Albin Chalandon, dati a Pranses a Ministro iti Industrial Planning.

Kasanot’ katalged ngarud dagiti banko? Maysa nga opisial ti banko ti nangibaga iti kastoy: “Dagiti banko ket natalgedda kas ti gobierno a mangsuportar kadakuada.” Nupay no daytat’ kasla makaited manen pangnamnamaan itatta, mangted daytoy kadagiti managpanunot a tattao ti rason tapno agpanunot biit. Apay? Agsipud ta ti Biblia impadtona ti naan-anay a pannakadadael dagiti isuamin a naindagaan a gobgobierno ken ti pannakasukatda babaen iti awan patinggana a Pagarian ti Dios. (Daniel 2:44) Ken itudona dagiti paspasamak iti maika-20 a siglo a mangtanda iti panungpalan ti agdama a sistema dagiti bambanag.​—Mateo 24:3, 6, 7, 21, 22.

Ti Biblia ibagana maipapan kadagiti tattao, iti dayta a tiempo, nga ipalladawda uray dagiti balbalitok ken pirakda kadagiti kalkalsada kas awan pategna a mangisalakan kadakuada. (Ezequiel 7:19; Sofonias 1:18) Agsipud ta pudnonto daytoy kadagiti napatpateg a bambanag, aniantot’ maited a panagtalek kadagiti kuarta wenno kadagiti pinansial nga institusion nga agpannuray kadakuada? Awanton dagiti gobgobierno a mangsuportar kadakuada!

Isu nga umiso a namakdaar ni Jesus: “Saankayo nga agurnong kadagiti gupgupit nga agpaay kadakayo ditoy daga, isu a ti sanga ken ti lati dadaelenda ida, ken isu a dagiti mannanakaw kalienda ket takawenda. Ngem agurnongkayo kadagiti gupgupit sadi langit, isu a ti sanga ken ti lati dida dadaelen ken isu a dagiti mannanakaw dida kalien ken takawen. Ta no adino ti yan ti gupityo, addanto met idiay ti pusoyo . . . Dikay mabalin ti agserbi iti Dios ken iti Kinabaknang.”​—Mateo 6:19-21, 24.

[Kahon iti panid 9]

Ti Kasasaad ti Panagbanko​—Aniat’ Masao dagiti Dadduma

● “Saan a panaglablabes no kunaen a dagiti gobgobierno dagiti dinosdosena a nailumlom iti utang a pagilian, ti International Monetary Fund, ti Federal Reserve Board, ken ginasgasut a banko ti America ken iti sabali a pagilian ti sangapada a nakasango kadagiti kakaruan ken kadadakkelan a krisis ti kuarta manipud pay kadagiti tawtawen ti 1930s”​—Magasin a New York.

● “Dagiti agdama a pagannurotan ti mangipaay laeng ti maysa a mapagduaduaan unay a salaknib. Ti talged ti kuarta matimbeng iti tadem ti imuko. Ti krisis ti utang ti pagpeggadenna saan laeng a ti panagrang-ay kadagiti rumangrang-ay a pagpagilian no di pay ket ti kinasimbeng ti sistema a panagbanko dagiti industrial a pagpagilian.”​—Report ti maysa a grupo dagiti eksperto ti Commonwealth, The Guardian iti Londres.

● “Ti dakkel nga utang a nautang dagiti rumangrang-ay a pagpagilian kadagiti banko ti Estados Unidos ti nakapuesto kas potensial a panagreggaay iti ngatuen dagiti sistema ti panagbanko iti America.”​—The New York Times Magazine.

● “Ti dagup dagiti utang ti sangalubongan ket nakadakdakkel ta nangted ti pakaibatayan ti kangrunaan a krisis ti utang iti internasional a sistema ti panagbanko.” “Ti kangatuan a panamagsupadi iti sangalubongan a krisis ti utang a ta nailumlumen dagiti banko ta didan makaruar no saanda a rakraken ti nakapuyen a kasasaadda.”​—Magasin a Savvy.

● “Ti kasasaad itatta ti dakdakes ken napegpeggad ngem kadagiti tawtawen ti 1930s.”​—Economista iti Makinlaud nga Alemania a ni Kurt Richebächer, U.S.News & World Report.

[Tsart sa panid 10]

Sangapulo ket Pito a Rumangrang-ay a Pagilian a Dakkel dagiti Utangda

Pagilian Utang iti Sabali a Pagilian Porsiento a Nautang

($ iti E.U. bilion) iti Pribadoa

Argentina 50.8 86.8

Bolivia 4.0 39.3

Brazil 107.3 84.2

Chile 21.0 87.2

Colombia 11.3 57.5

Costa Rica 4.2 59.7

Ecuador 8.5 73.8

Ivory Coast 8.0 64.1

Jamaica 3.4 24.0

Mexico 99.0 89.1

Morocco 14.0 39.1

Nigeria 19.3 88.2

Peru 13.4 60.7

Philippines 24.8 67.8

Uruguay 3.6 82.1

Venezuela 33.6 99.5

Yugoslavia 19.6 64.0

Dagup 445.9 80.8

[Dagiti Footnote]

Gubuayan: World Debt Tables, 1985-86 nga edision, impablaak ti The World Bank, Washington, D.C.

[Ladawan iti panid 8]

No malugi dagiti dadakkel a banko, ti agsasaruno a pannakalugi mabalin a mangigapu ti pannakalugi ti intero a sistema ti panagbanko