Ti Daga nga Awanan kadagiti Kabakiran​—Dayta Kadi ti Ipaay ti Masanguanan?

DAGITI nalalawa a luglugar a nangabbong itan kadagiti nalalasbang a tropikal a natutudo a kabakiran bayat dagiti adu a milenio nagbalinda itan a langalang. Ti pagtataengan idi dagiti saan a gagangay a kita dagiti tumatayab ken an-animal nga agap-apon kadagiti sirok dagiti napartak ti panagaduna a minilmilion a kita dagiti mulmula ken kaykayo, a dadduma ti tumayag iti 200 pie iti langit, dagitoy napipintas, naberde, a nakalaslasbang a luglugar iti daga ti nakaparpartaken nga agbalbalin a langalang.a

Babaen ti kinalaing ti tao a mangdadael daddadaelenna dagiti bambantay babaen iti wasayna, ti ragadina, ti buldoserna, ken ti pusporona. Pagbalbalinenna ida a nalabusan, nauram, natikag a daga dagiti nabaybay-an a let-ang. Dayta di mabalbaliwanen a panangdadael iti tropikal a kabakiran iti daga ti maar-aramid iti nakakigkigtot a kapartak a 50 acres iti tunggal minuto, wenno 100,000 kuadrada kilometros iti tinawen​—ti kalawa a kas iti kadakkel ti Austria.b

Inton tawen 2000, sigun kadagiti dadduma nga eksperto, agarup 12 porsiento kadagiti tropikal a natutudo a kabakiran a nabati idi 1980 mapukawton​—saan a bassit laeng a naaramidan ti tao, uray pay iti pakasarsaritaan iti panangdadaelna. Awanto metten, dagiti saan a gagangay a tumatayab, dagiti an-animal, ken dagiti nadumaduma a mulmula a saan a masarakan iti aniaman a dadduma a klima iti daga. Daddadaelenen ti tao ti paset iti nakarikrikut nga ecosystem a nakapatpateg unay iti biag ken mangipaay kenkuana kadagiti di mapattapatta a gunggona.

Nasurok a kagudua kadagiti ag-agas nga us-usaren ti tao ti agtaud kadagiti mulmula, nga adu kadagitoy ti agtaud kadagiti tropikal a mulmula. Anianto ti aramiden ti industria no awan ti gubuayan iti goma, turpentino, way, kawayan​—nga agtubo laeng kadagiti tropikal a kabakiran​—agraman dagiti adu a sag-ut, resina, tina, ken dagiti rikado? Awan ar-arnasna ken awan pilpilienna, daddadaelen ti tao ti gameng a nakapatpateg unay.

Manipud kadagitoy a nagdadakkelan a kabakiran, dagiti adu unay a makaited-biag nga oksihena ti mapatpataud. Dadduma a sientista ti mamakpakdaar a daytoy a kasta unay a pannakapabassit iti mangpataud-oksihena a kabakiran ti mabalin a mangpakaro ti panangtaginayon ti daga iti pudot ti init, isu a mamataud iti panagpangato iti patas ti baybay agingga iti makadidigra a kangato.

Ti pannakapukan dagiti kaykayo naaddaanen ti nakaro ken dagdagus nga epekto iti adun iti lubong. Dagiti nasnasion a kas iti Brazil, Indonesia, ken ti Filipinas nakitadan ti nakaparpartak a pannakabalbaliw dagiti napuskol a kabakiranda nga agbalin a ngangnganin langalangen a daga. “Idiay Makin-abagatan a Daya nga Asia adda 25 milion acres a kabakiran idi a daga nga itan addaan laeng kadagiti naandor ken awan mamaayna a sawgrasses a di makaipaay iti taraon, sungrod, wenno taraon dagiti animal,” kuna ti World Resources Institute.

Ti panangpukan ken ti panangilako kadagiti adu unay a kaykayo ti mangipanamnama iti pannakapukaw dagiti kaykayo iti Fiji iti uneg ti 20 a tawtawen, iti Thailand inton panagsukat ti siglo, ken iti nababa a natutudo a kabakiran iti Filipinas inton 1990, kuna ti Science Digest. Idiay Australia ti pannakadadael dagiti kabakiran nasaknapen​—dua a kakatlo iti natutudo a kabakiranna ti interamente a napukawen! Ti India mapukpukawna ti 3.2 milion acres a kabakiranna gapu iti wasay.

“Idi agtengnga iti 1980s,” kuna ti magasin a Natural History nga Abril 1986, “tunggal pagilian iti Africa mapukpukawnan ti abbungotna a kayo. Kinapudnona, ti panagkurang dagiti kabakiran gagangayen a pasamak iti intero a Rumangrang-ay a Pagpagilian.” Kadagiti 63 a pagpagilian 1.5 bilion a tattao ti agpukpukan ti kayo a naparpartak ngem ti panagtuboda, isu a mangpataud iti panagkurang a mangiturong laeng iti interamente a pannakapukawen ti kabakiran ken ti kayo a pagsungrod. Inanamaen dagiti eksperto a ti pagkurangan ti agdoble inton tawen 2000.

Ti pannakadadael ti kabakiran ramanenna ti kangrunaan a pagbibiagan ti tao​—ti agrikultura. Kas pangrugian, no pukanen ti tao dagiti kaykayo iti kabambantayan ken turturod tapno imulana ti bin-ina, no awan dagiti ruruot a mangtengngel iti daga, nalaka laeng a maiyanud ti daga. Kasta met, kadagiti pagpagilian a mammano ti kayo a pagsungrod, “ti napattapatta a 400 milion a tonelada nga ibleng ti mapuoran iti tinawen . . . Daytoy a panangpuor ti mabalin nga abuno ti napattapatta a mangpababa iti apit a binukel iti nasurok a 14 milion a tonelada.”

Dagiti dadakkel a kabakiran iti daga pudno a naikeddengdan a madadael babaen kadagiti di malapdan a puersa? Wenno adunto kadi ti ibati daytoy a kaputotan a gameng ken kinapintas ti daga a maipaay kadagiti annakna? Adu ti saritaenna, adu unay ti isuratna, ngem bassit laeng ti aramidenna. Gapuna, anianto a masanguanan ti ibatina kadagiti annakna? Ti tiempo ibagananto, ket bassiten ti nabati a tiempo.

[Dagiti Footnote]

[Blurb iti panid 7]

Iti 63 a pagpagilian 1.5 bilion a tattao ti mangpukpukan iti kayo a naparpartak ngem ti panagtubona

[Ladawan iti panid 7]

Dagiti nasnasion pagbalbalinendan dagiti napupuskol a kabakiran a langalang a daga