Dagiti Sikolohikal a Makagapu
“INARAMIDKON ti amin a panangsubok, ket awan met ti nakitak,” kuna ti naanus a doktor ni Elizabeth. “Patiek a nakaro ti panaglidaymo ket naimbag dayta.”
Ni Elizabeth, a makarikna a ti parikutna ket maysa a pisikal a sakit, ti nagsiddaaw no umiso ti doktor. Pinampanunotna ti inaldaw a pannakidangadangna iti napalabas a sumagmamano a tawtawen iti nasukir, ken masansan a di matengngel, nga innem-ti-tawenna nga anakna a lalaki, a kamaudiananna ket naresita nga addaan sakit gapu iti kurang a maipapaay nga atension. “Ti inaldaw-aldaw a rigat ken panagdandanag a di agsarday kasta unay ti panangpalidayna kaniak,” impudno ni Elizabeth. “Nakagtengak iti punto a mariknak nga awanen ti namnamak ken kayatkon ti agbekkel.”
Adu a malidliday a tattao, kas ken ni Elizabeth, ti nangsango iti naisangsangayan a kaadu ti emosional a rigat. Kinapudnona, ti mabigbigbig a panagadal dagiti Briton a managsirarak a da George Brown ken Tirril Harris ti nakasarak a dagiti malidliday a babbai addaanda iti adu a “kangrunaan a pakarigatan,” kas iti di nasayaat a pagtaengan wenno ti nadadael a relasion iti pamilia, a mamitlo a daras ti kadagsenna ngem dagiti saan a malidliday a babbai. Dagitoy a pakarigatan ti nangpataud iti “kasta unay ken masansan ti di agsarday a rigat” bayat iti agarup dua a tawtawen. Ti nakaro a kapkapadasan iti panagbiag, kas iti ipapatay iti maysa a nasinged a kabagian wenno gayyem, ti nakaro a sakit wenno aksidente, ti makakigtot a dakes a damag, wenno ti pannakapukaw iti trabaho, ti mamimpat met a daras a gagangay kadagiti malidliday a babbai!
Kaskasdi, ni Brown ken ni Harris nasarakanda a ti rigat laeng dina patauden ti panagliday. Adu ti agpannuray iti panagtignay ti isip ken ti nalaka a pannakaapektar ti panunot iti indibidual.
“Kasla Awanen ti Namnama ti Isuamin”
Kas pangarigan, ni Sara, maysa a nagaget nga asawa a babai ken ti ina iti tallo nga agtutubo, ti nadangran ti likudna gapu iti mainaig iti trabaho nga aksidente. Imbaga ti doktorna a mabalin a sardenganna ti kasta unay a pisikal a panagtrabahona gapu iti natukkol a dorina. “Impagarupko a nagpatinggan ti intero a lubongko. Kankanayon nga aktiboak, atletiko a tao a makiay-ayam a kadua dagiti annakko. Pinampanunotko ti pannakapukaw daytoy ken mariknak a saanen a sumayaat dagiti bambanag. Di nagbayag napukawkon ti ragsakko iti panagbiag. Kasla awanen ti namnama ti isuamin,” impudno ni Sara.
Ti panagtignayna gapu iti aksidente ti nangiturong iti panangpanunot iti kinaawan ti namnama maipapan iti interamente a panagbiagna, ket daytoy ti nagbanag iti panagliday. Kas ti kuna ni Brown ken ni Harris, iti libroda a Social Origins of Depression: “Dayta [ti manggargari a pasamak, kas ti aksidente ni Sara] ti mabalin a mangiturong iti panangpampanunot iti kinaawan ti namnama iti kaaduan a panagbiag ti maysa. Dayta a kaaduan a rikna iti kinaawan ti namnama ti patienmi a mangporma iti sentro iti makapaliday a sakit.”
Ngem ania ti mamagbalin kadagiti adu a tattao a makarikna a dida kabaelan nga ipamusposan ti nasaem a pukaw, isu a mamagbalin kadakuada a nakaro ti panagleddaangna? Apay a ni Sara, kas pangarigan, nalaka a maapektaran iti kasta a negatibo a panagpampanunot?
‘Awan ti Mamaayko’
“Kankanayon nga awan ti panagtalekko iti bagik met laeng,” inlawlawag ni Sara. “Nakababbaba ti panagraemko iti bagik met laeng, ket mariknak a diak maikari iti aniaman nga atension.” Ti makapaliday a rikna a mainaig iti kinakurang ti panangipateg iti bagi met laeng ti masansan a nakarikrikut a banag. “Gapu iti ladingit ti puso madudog ti espiritu,” kuna ti Proverbio 15:13. Bigbigen ti Biblia a ti maldaang nga espiritu ti mabalin a pagbanaganna, saan a ti laeng rigat a mapadasanna, no di ket ti panagduadua iti unegna. Ania ti mangpataud iti nababa a panagraem iti bagi met laeng?
Dadduma a padron iti panagpampanunot ti mabukel babaen iti pannakapadakkeltayo. “Kas maysa nga ubing, pulos a didak indaydayaw dagiti dadakkelko,” impudno ni Sara. “Diak pay makalagip iti aniaman a komplimento agingga a kalpasan laeng ti panagasawak. Kas banagna, sinapulko ti anamong dagiti dadduma. Addaanak itoy nakaro a panagamak iti di pananganamong dagiti tattao.”
Ti nakaro a pannakasapul ni Sara iti pananganamong ket gagangay a kasasaad kadagiti adu a nagbalin a nakaro ti panaglidayda. Dagiti panagsirarak ipalgakda a dagita a tattao ti agannayas a mangibangon iti panagraemda iti bagida met laeng iti ayat ken pananganamong a magun-odanda kadagiti dadduma, imbes a kadagiti bukodda a naaramidan. Mabalin a pattapattaenda ti pategda iti kasaknap ti pannakaayatda wenno iti pategda iti maysa a tao. “Ti pannakapukaw iti kasta a panangsuportar,” kuna ti maysa a grupo dagiti managsirarak, “ti mangiturongto iti pannakarbek iti panagraem iti bagi met laeng ket daytoy dakkel ti epektona iti panangrugi iti panagliday.”
Panangpanunot iti Kinanaan-anay
Ti nakalablabes a pannakaseknan maipapan iti pananggun-od iti anamong dagiti dadduma masansan nga iyebkasna ti bagina iti di gagangay a pamay-an. Inlawlawag ni Sara: “Inkagumaak nga aramiden ti isuamin a banag nga umiso tapno magun-odak ti anamong a diak nagun-odan idi ubingak pay laeng. Iti sekular a pagtrabahuak, inaramidko nga umiso unay dagiti bambanag. Masapul a maaddaanak iti ‘naan-anay’ a pamilia. Addaanak iti daytoy a ladawan a masapul a suroten iti biag.” Idi isut’ naaksidente, nupay kasta, kasla awanen ti namnama ti isuamin. Kinunana pay: “Patiek a masapul a taripatuek ti pamilia ket pagamkak a no saannakon a makagunay, dagitoy saandanto nga agballigi ket dagiti tattao kunaendanto, ‘Isut’ dakes nga ina ken asawa.’”
Ti panagpampanunot ni Sara nagturong iti nakaro a panagliday. Ti panagsirarak maipapan iti personalidad dagiti naliday a tattao ipalgakna a ti kasona ket saan a naisangsangayan. Ni Margaret, a nagsagaba met iti nakaro a panagliday, inaminna: “Madanaganak maipapan iti pampanunoten dagiti dadduma maipapan kaniak. Maysaak a perpeksionista wenno mangpampanunot iti kinanaan-anay, kankanayon ti panangbantayko iti oras, kankanayon a managdandanag.” T panangisaadko iti pudno a di maibanag a nakangatngato a kalat wenno ti panagbalin a nakagaggaget unay, ket kaskasdi a di agballigi nga agbiag a maitunos iti inanamaen, isu ti ramut dagiti adu a panagliday. Mamakdaar ti Eclesiastes 7:16: “Dika aglabes nga aglinteg, dika met agsirib nga aglablabes. Apay a dadaelem koma ti bagim?” Ti panangpadas a mangipakita iti bagim met laeng a ngangngani “naan-anay” kadagiti dadduma ti mabalin a mangiturong iti makadangran a kita iti panangpabasol iti bagi met laeng.
“Awan ti Umiso a Maaramidak”
Ti panangpabasol iti bagi met laeng mabalin a positibo a tignay. Kas pangarigan, ti maysa a tao ti mabalin a matakawan gapu iti panagsolsolona a magna iti napeggad a sangakaarrubaan. Mabalin a pabasolenna ti bagina met laeng iti panangikabilna iti bagina iti kasta a kasasaad, nga ikagumaanna ti agbalbaliw ket iti kasta liklikanna ti umasping iti dayta a parikut kalpasanna. Ngem ti maysa a tao mabalin nga agpanunot pay ket pabasolenna ti bagina met laeng iti kita ti kinataona babaen iti panagkunana: ‘Basta saanak laeng a naannad a tao a di makalisi iti riribuk.’ Daytoy a kita iti panangpabasol iti bagi met laeng pagbiddutenna ti kababalin ti maysa ket pakapuyenna ti panagraemna iti bagina met laeng.
Maysa a pangarigan iti kasta a makadangran a panangpabasol iti bagi met laeng ti napasamak iti 32-años a ni Maria. Bayat iti innem a bulan isut’ nangipempen iti rurod iti in-inauna a kabsatna a babai gapu iti dida panagkinnaawatan. Maysa a rabii pinagungtanna ti kabsatna a babai iti telepono. Ti inada, idi naammuanna ti inaramid ni Maria, immawag ket sipipinget ti panangbabalawna kenkuana.
“Nakapungtotak iti nanangko, ngem ad-adda pay a naupayak iti bagik met laeng, ta naammuak a kasta unay ti panangpasakitko iti nakem ti kabsatko,” inlawlawag ni Maria. Di nagbayag kalpasanna riniawanna ti siam-ti-tawenna nga anakna a lalaki, a mangar-aramid iti kinapilio. Ti ubing a lalaki, a kalpasanna ket naupay iti kasta unay, kalpasanna kinunana kenkuana: “Mommy, kasla kayatnakon a papatayen!”
Nagladingit iti kasta unay ni Maria. Impadamagna: “Mariknak a maysaak a nakauy-uyong a tao. Pagarupek, ‘diak makaaramid iti aniaman a naimbag!’ Dayta laeng ti mapanunotko. Kalpasanna pudno a nangrugin ti nakaro a panagliday.” Ti panangpabasolna iti bagina met laeng napaneknekan a makadangran.
Daytoy kadi amin kaipapananna a tunggal maysa nga addaan iti nakaro a panagliday ket nababa ti panagraemna iti bagina met laeng? Siempre saan. Makariro dagiti makagapu ken nadumaduma. Uray pay no ti pagbanaganna ket ‘panagladingit ti puso,’ adu a rikna ti mangpataud iti daytoy, agraman ti di maikkat a pungtot, sakit ti nakem, pannakabasol—pudno man dayta wenno nalablabes ti pannakaiyebkasna—ken ti di marisot a pannakisuppiat kadagiti dadduma. (Proverbio 15:13) Amin dagitoy ti mabalin a mangiturong iti madudog nga espiritu, wenno panagliday.
Idi nabigbig ni Sara a ti panagpampanunotna ti ramut ti kaaduan a panaglidayna, idi damo isut’ maladingitan. “Ngem idin mariknak ti pannakabang-ar,” impudnona, “agsipud ta nabigbigko a no ti panagpampanunotko ti nangpataud iti dayta, ngarud ti panagpampanunotko mapasayaatnanto ti kasasaad.” Imbaga ni Sara a daytoy a kapanunotan ti nangparagsak kenkuana, nga inlawlawagna: “Nabigbigko a no balbaliwak ti panagpampanunotko maipapan kadagiti dadduma a bambanag, daytoy ti mangapektar iti panagbiagko manipud itan a maipaay iti pagimbagan.”
Nangaramid ni Sara kadagiti nasken a panagbalbaliw, ket naikkaten ti panaglidayna. Ni Maria, Margaret, ken ni Elizabeth nangabakda met iti pannakidangadangda. Ania a panagbalbaliw ti inaramidda?
[Blurb iti panid 10]
‘Nabigbigko a no ti panagpampanunotko ti nangpataud iti panaglidayko, daytoy ti nangipaay kaniak iti bang-ar ken liwliwa agsipud ta patiek idin a mapasayaatkonto dayta.’
[Kahon iti panid 8, 9]
Panagliday iti Kinaubing: “Tarigagayak a Matayak Koman”
Maysa a panagsaludsod ken ni Dr. Donald McKnew iti National Institute of Mental Health, isu a nagsirarak iti daytoy a tema bayat iti 20 a tawtawen.
Agriingkayo!: Kasano kasaknap ti pagarupmo daytoy a parikut?
McKnew: Maysa a nabiit pay a panagadal ti New Zealand kadagiti sangaribo nga ubbing ti nakasarak nga iti edad a siam, adda 10 porsiento kadagiti ubbing ti nakapadasen kadagiti panagliday. Ket makagun-odtayo iti kapanunotan a 10 agingga iti 15 porsiento kadagiti ages-eskuela nga ubbing ti saan a nasayaat ti rikriknada. Ti bassit a bilang ti agsagaba iti nakaro a panagliday.
Agriingkayo!: Kasano a maibagayo no ti ubing ket nakaro ti panaglidayna?
McKnew: Maysa kadagiti kangrunaan a sintomas ket saanda a maragsakan iti aniaman. Dida kayat ti rummuar ken agay-ayam wenno makikuyog kadagiti gagayyem. Saanda nga interesado iti pamilia. Makitayo ti pannakapukaw iti panangipamaysa; saanda a maipamaysa ti isipda uray pay iti programa iti telebision, ket nangnangruna pay iti homeworkda. Makitayo ti pannakarikna iti kinaawan ti mamaayna, ti personal a pannakarikna iti pannakabasol. Agpasiarda iti aglawlaw a mangibagbaga a dakesda ket awan ti mangayat kadakuada. Ket mabalin a saanda a makaturog wenno aglablabes ti pannaturogda; mapukawda ti ganasda a mangan wenno nalabes ti pannanganda. Ken makangngegkayo kadagiti pampanunot iti panagbekkel a kas iti, “Tarigagayak a matayak koman.” No makakitakayo iti panaglalaok dagitoy a sintomas, ket dayta ti nagpaut iti maysa wenno dua a lawas, ngarud sarsaritaenyo ti maipapan iti nakaro ti panaglidayna nga ubing.
Agriingkayo!: Ania dagiti kangrunaan a mangtignay iti panagliday iti kinaubing?
McKnew: No makagtengkayo kadagiti espisipiko a bambanag iti aniaman a panawen ti panagbiag ti ubing, ti kangrunaan a banag ket nalabit isu ti pukaw. Nupay no daytoy ket gagangay a kaipapananna ti pannakapkaw iti nagannak, mabalin a dayta iramanna dagiti gagayyem, asideg a kakabagian, wenno uray pay ti taraken. Ti maikadua iti pukaw ket ikabilko ti panagkapuy ken ti di pannakaawat. Makitatayo ti nakaad-adu nga ubbing a malalais ket maiparikna kadakuada nga awan serbida wenno awan ti pategda kadagiti dadakkelda. No dadduma ti ubing ti mabalin a maaramid laeng a langdet. Isut’ mapabasol iti aniaman a mapaspasamak iti pamilia basolna man wenno saan dayta. Gapuna, mariknana nga isut’ awan ti pategna. Ti sabali pay a banag isu ti madi a rikrikna ti naganak.
Agriingkayo!: Ti libro a Why Isn’t Johnny Crying?, a maysakayo kadagiti nangisurat iti dayta, kunaenna a dadduma nga ubbing a malidliday ti agus-usar iti droga ken mangabuso iti alkohol wenno delingkuenteda pay. Apay a kastoy?
McKnew: Patienmi a padpadasenda nga ilinged ti panaglidayda, uray pay kadagiti bagbagida met laeng. Ti pamay-an ti panangtamingda iti dayta ket masansan a tapno agtalinaedda nga okupado kadagiti dadduma a bambanag, kas iti panagtakaw kadagiti kotse, panagtomar kadagiti droga, wenno panaginum. Dagitoy ket pamay-an iti pananglimo iti kinadakes ti rikriknada. Kinapudnona, ti panangpadas a mangilemmeng iti panaglidayda isu ti kalalawagan a pamay-an ti nagdumaan dagiti ubbing kadagiti nataengan.
Agriingkayo!: Kasano a maibagam a dayta ket panagliday a saan a ti kinapilio laeng ti ubing?
McKnew: Babaen ti pannakisarita kadagitoy nga ubbing, a bay-an ida a mangiyebkas iti rikriknada, masansan a maammuanyo ti panaglidayda. Ket no ti panagliday siuumiso a maagasan, ti kababalinda sumayaat. Nupay no agparang ti kinapilio, ti panagliday kankanayon nga adda sadiay.
Agriingkayo!: Kasano ti pananggutugotyo iti ubing a mangiyebkas iti rikriknana?
McKnew: Umuna, pilienyo ti naulimek a tiempo ken lugar. Kalpasanna agimtuodkayo kadagiti espisipiko a salsaludsod a kas iti, ‘Adda kadi mangrirriribuk kenka?’ ‘Nabayag kadin a malidlidayka?’ ‘Naupayka kadi?’ No adda napukawna, agpannuray iti kasasaad, mabalin nga imtuodenyo ti, ‘Mailiwka kadi ken ni apongmo a baket?’ Ikkanyo ti ubing ti gundaway a mangusig kadagiti rikriknana.
Agriingkayo!: Ania ti ibagayo nga aramiden dagiti nakaro ti panaglidayda nga ubbing?
McKnew: Ibagayo dayta kadagiti dadakkelda. Ti pannakadlaw ket nakarikrikut ta kaaduanna dagiti laeng ubbing ti makaammo a malidlidayda. Dagiti nagannak ken mannursuro gagangay a dida madlaw dayta. Nakakitaakon kadagiti babbarito/babbalasitang a napan kadagiti dadakkelda ket kinunada, “Malidlidayak, kasapulak ti tulong,” ket naawatanda dayta.
Agriingkayo!: Kasano a matulongan ti naganak ti malidliday nga ubing?
McKnew: No ti panagliday ti kasla mangpakapuy, ngarud dayta ket saan a maysa a banag a masapul a tamingen iti pagtaengan, a kas met iti pneumonia. Ti makapakapuy a panagliday masapul a maipan kadagiti propesional agsipud ta mabalin a kasapulanda ti pannakaagas. Mangusarkami kadagiti panangagas iti nasursurok a kagudua kadagiti kaso a tamtamingenmi, uray pay kadagiti ubbing a lima ti tawenna. Padpadasenmi met a balbaliwan ti panagpampanunot ti ubing. Ket babaen kadagitoy a pamay-an ti panagliday ti nalawag a maagasan.
Agriingkayo!: No dayta saan a makapakapuy a sakit, ania ti maaramidan ti naganak?
McKnew: Mangaramidkayo iti napudno a panangmatmat iti bagiyo met laeng ken iti pamiliayo. Adda kadi serioso a pukaw a masapul a mapagsasaritaan ken mataming? No adda dagiti pukaw, dikay tagtagibassiten ti panagliday ti ubing. Ikkanyo ti wayawaya a mangiliwliwag kadagiti panagladingitna. Ikkanyo ti naliday nga ubing iti naisangsangayan nga atension, panangidayaw, ken pannakipagrikna. Mangipaaykayo iti kanayonan a tiempo nga isu laeng ti kaduayo. Ti nabara a pannakairamanyo kenkuana isu ti kasayaatan a porma iti panangagas.