Kinatalged iti Danum Saan nga Aksidente
DAGITI kemiko pagsidsiddaawanda dayta. Ti biag ditoy daga agpannuray iti dayta. Dagiti bagbagitayo ket kangrunaanna buklen dayta. Ania dayta? Ti danum, siempre. Ngem malaksid pay kadagiti makagunggona a pasetna, ti danum ket makaallukoy met. Pennekenna dagiti rikriknatayo ken mangiyeg ragsak kadatayo. Minilmilion iti intero a lubong ti regular nga umarak iti dayta a maipaay iti pagraragsakan ken paglinglingayan. Nupay kasta, nupay daytat’ makaparagsak, daytat’ agbalin met a napeggad.
Idiay Estados Unidos, dagiti daldalan ti danum ti maikadua laeng iti daldalan ti daga no maipapan iti aksidente. Ngem no silalagip kadagiti peggad ken no maaddaan iti umiso a panagraem iti danum malimitaran dagiti risgo ket masalimetmetanna ti kinaragsak. Ngem aniat’ dadduma kadagiti pagpeggadanna, ken kasanotay a sanguen ida?
Dagiti Makagapu iti Panagdanag iti Panaglugan iti Bilog
Maysa kadagiti popular unay a langa a pakaayatan iti danum isu ti panaglugan iti bilog. Bayat ti 1986, ipanayag ti panangpattapatta a ngangngani $14.5 bilion a doliar ti nabusbos iti daytoy nga ay-ayam idiay laeng Estados Unidos. Nupay kasta, ipanayag met ti nakalkaldaang nga estadistika a nasurok a 25,000 dagiti pannakadangran a nainaig iti bilog. Mainayon pay nasurok a sangaribo a tattao ti natnatay. Aniat’ maaramidan tapno agbalin a natalged daytoy nga ay-ayam?
Nupay adu dagiti makagapu iti aksidente gapu iti bilog, ti nabiit pay a panagsirarak nga indauluan ti U.S. Coast Guard ipamatmatna a dadduma a makagapu iti panagdanag ket mabalin a mapabasolda bassit. Ipakita ti panagsirarakda a ti tallo ingganat’ uppat nga oras a pannakaisarang kadagiti elemento ti panagbilog, kas kadagiti ungor, angin, banerber, init, ken ti pannakasisirap, ket makapataud ti maysa a tipo ti ‘boaters hypnosis’ wenno bannog. Daytat’ makagapu no apay nga iti maysa nga aldaw iti danum ket agbalin a makabannog uray no bassit laeng ti maar-aramidan a pisikal. Ngem ti nangnangruna a nakadkadlaw ket, dagiti tigtignay ti maysa a tao ti mabalin a mapabannayat iti punto a ngangngani dagiti reaksionna ti maiyarig iti maysa a tao a nabartek a legal, uray no isut’ saan nga agin-inum. Ket no adda maipauneg nga inumen a de alkohol, ti epekto dayta a pagtaudan ti panagdanag ket dumegdeg. Gapuna, ipaganetget dayta ti pannakasapul ti panagtalinaed nga alerto ken aginana no kasapulan. Ken nupay no ti panaginum ti alkohol ket rebbeng a maaramid a sititimbeng, ti kanayonan a panagannad isut’ kasapulan bayat nga agluglugan iti bilog.
Ken masansan, ti di naalerto a kababalin dagiti tattao no addada iti danum ket maiyallatiw iti panangpaandarda iti paglugananda. Ti kasta nga aleng-aleng a kababalin makatulong a mangilawlawag no apay a ti panagdungpar isut’ masansan a maipadpadamag a tipo ti aksidente. Kaaduan a panagdungpar ti maipabasol iti kinaawan annad ken kinaawan atension. Ti sumaganad isut’ maysa a gagangay a kaso. Ti piloto ti sipapardas a rumrummuar manipud iti awan inugesanna a zona idi a ti bilogna nadalapusna ti sabali a lugan, a grabe ti pannakadunor dagiti dua kadagiti nakalugan. Ti rason? Ti tsuper a nakabasol ket addaan ti sabali a tao a situtugaw iti saklotna, nga isut’ nakaserra bassit iti panagkitana, ken saanna a sipsiputan ti aglawlawna.
Laglagipenyo, kas iti panagmaneho iti kotse, no addakayo idiay manibela iti bilog daytat’ mangiyeg iti responsabilidad.
Pannakaitappuak iti Bilog ken Pannakapattog
Ti dua kadagiti kadadakkelan a peggad a naipasango kadagiti agluglugan iti bilog isu ti pannakatnag ken pannakapattog. No mapagtiponda, sungsungbatanda ti ngangngani 65 porsiento kadagiti matmatay iti panaglugan ti bilog idiay Estados Unidos. Kaaduanna, ti mayoridad kadagitoy nga aksidente ramanenna dagiti babassit a bilog (basbassit ngem 5 metros). Ngem ti panangammo no apay a mapaspasamakda tulongannakayo a manglapped iti pannakapasamak dayta kadakayo.
Kaaduan a pannakapattog ti bilog ket gapu iti agsubsubra a pasahero wenno al-alikamen. Ngem uray pay no ti bilog ket saan nga agsubra ti kargana, adda latta ti peggad no ti kargana ket saan a natimbeng ti pannakaiwarasna. Uray dagiti dadakkel a barko ket napatpattogdan gapu iti agalis-alis a karga wenno manipud kadagiti pasahero nga aggarasugas nga agtaray iti maymaysa a sikiganna. Kadagiti babassit a lugan, kas iti bilog, nasken a salimetmetan a ti sentro ti grabidad ket nababa. No masapul nga umaliskayo, nasaysayaat no agrukobkayo, ken iggamanyo ti tunggal sikigan imbes nga agtakderkayo.
No kas pangarigan matnagkayo wenno mapattog ti bilog, aniat’ aramidenyo? (1) Silalagip a pagreggetanyo a di agdanag. (2) No saankay a nakasuot iti salva-vida, mangalakayo iti maysa. (3) Yantangay kaaduan a bilog ti addaan nawadwad nga abilidad a tumpaw a naikabil kadakuada tapno saanda a lumned, nasaysayaat no agtalinaed a kadua ti bilog; nalaklakakayonto a masirpatan dagiti mangalaw. (4) No nalamiis ti danum, pagreggetanyo nga iruar ti kaaduan a paset ti bagiyo iti danum no mabalin ket agtalnakayo tapno malapdan ti hypothermia.
Ti bagi ket lumamiis 25 a daras a naparpartak iti danum ngem iti angin, ket ti pudot mapukaw iti agarup kakatlo a naparpartak no magmagnakayo iti danum wenno aglanglangoy ngem no agtalinaedkayo a di aggunggonay. Adu a pannakalmes ti mapasamak no dagiti indibidual padpadasenda ti aglangoy a mapan iti igid, ta ti igid ket masansan nga ad-adayu ngem ti langana. Ket no nalamlamiis ti danum, nadardaras met a mabannogkayo.
No addakayton iti danum ket makitayo nga awan ti salva-vidayo ken awan bilog wenno dadduma a bambanag a mabalinyo a pagkaptan, dagiti kawesyo ti mabalin nga usaren a pagpatapaw. Ti publikasion iti U.S. Coast Guard nga Accidents ibalakadna: “No nakasuotkay ti kamisadentro, ibutonesyo dayta iti kuelio ket petpetanyo a siiirut idiay tengnged. Idumogyo ti uloyo, guyodenyo ti sango ti kamisadentro nga ipangato iti rupayo, ket puyotanyo ti angin iti nagbaetan ti maikadua ken maikatlo a butones. Petpetanyo a siiirut ti kuelio tapno maappot ti angin. Ti angin agtalinaed iti uneg ti kamisadentro ket daytat’ bumsog iti likudanyo.” Iti kasta maaddaankayo iti temporario a salva-vida a makatulong kadakayo a tumpaw ket saan a masayang ti pigsayo.
Makapainteres, kuna ti Coast Guard a dagiti matmatay ti mapababa iti 75 porsiento no laeng dagiti tattao agusarda ti salva-vida. Nupay kasta, kaaduan a tattao matmatanda dagita a kas makakulong unay, saan a komportable, wenno saan a napintas ti buyana nga us-usaren. Dadduma madida, a pampanunotenda a nalalaingda a lumangoy. (Kitaenyo ti kahon, “Dagiti Nalaing a Lumangoy Malmesda Met.”) Yantangay kaaduan a linteg sapulenda laeng nga adda dagiti salva-vida a nakalugan ket saan a maisuot, daytat’ maysa a banag a panagpili. Nupay kasta, awan duadua a nataltalgedkayo no nakasuotkayo iti maysa.
Dadduma Pay a Panagannad
No kasano a makaay-ayo ti rabaw ti danum, adu met dagiti makayawan iti lubong nga adda iti babaen dayta. Ti snorkeling no iyar-arig ti saan unay a nagastos ken popular a pamay-an a panangsirip iti daytoy nagpintas ken misterioso a lugar. Ngem manen, masapul ti panagannad.
Ti pannakabannog ket nalabit isu ti masansan unay a problema a sangsanguen dagiti ag-snorkel nalabit manipud ipapanda iti adayu unay, wenno ti pananglabanda iti agos. Ti bassit a panagpanunot ken panagplano agserbi a mangliklik iti daytoy a kasasaad. Ti dakdakkel pay a peggad, nupay saan a masansan, ti aggapu manipud iti ileleggep iti nakaun-uneg ket maibusan ti oksihena sakbay a makagteng manen iti rabaw. Ti pannakaawan ti puot ken pannakalmes ti ibunga dayta. Ti naparpartak a panagpangato nga agkasapulan iti ilalabanyo ti mangibus ti oksihena nga aw-awiten ti darayo a naparpartak ngem ti nabambannayat a panagpangato. Ammuenyo dagiti limitasionyo ket dikay pulos agur-uray agingga a ngangngani maangsankayon sakbay a rugianyo ti panagpangatoyo. Kanayon a mangiwaya maipaay iti kinatalgedyo.
Ti surfing, babaen iti maysa a tabla wenno ti bagiyo laeng ket maysa a nakaay-ayat a pangtagiragsakan iti kinapigsa dagiti dalluyon. Ti sekreto iti kinatalged ditoy ket isu ti saan a panangtagtagibassit unay iti dayta a pannakabalin ken ti pannakaammo no ania dagiti disso wenno paset a liklikanyo. Ti aduan kapadasanen a surfer ammona a ti langa ti arisadsad ti baybay apektaranna dagiti dalluyon. Kas pangarigan, no ti panagpababa ti igid ti baybay ket bigla nga umadalem, dagiti dalluyon umablatda iti baba nga addaan dakkel a puersa ket ti di agan-annad a surfer wenno agluglugan iti dalluyon ti mabalin a ma-dangran iti grabe. Dagita a dalluyon ti masansan matuktukoyda kas “dumpers” wenno manangyablat.
Dagiti nagpepegges nga agos ken pasungani nga agos iti uneg ti danum ti sabali pay a peggad kadagiti managlugan iti dalluyon. Ti pannakaiyanud nga agpataaw babaen iti maysa ket maysa a nakabutbuteng a kapadasan. Ngem no ammoyo a ti agos mapukawna ti pigsana sumagmamano a yarda manipud iti igid dayta salimetmetanna ti maysa manipud panagdanag. Kaaduanna, makasubli a sitatalged ti maysa idiay igid babaen iti panaglangoyna a dawiswis a saan a diretso, kontra iti agos. Nupay kasta, ipagpaganetget dayta ti pannakasapul ti panagbalin a nalaing a lumalangoy. Ti pannakikuyog iti maysa a pagaammona dayta a lugar wenno iti igid ti baybay nga adda dagiti lifeguard a makaibaga kadakayo kadagiti aniaman a peggad ti makatulong a mangipasigurado ti kinatalged, naragsak a tiempo para kadagiti isuamin.
Kas kadagiti isuamin a porma dagiti ar-aramid iti danum, ti umiso a kababalin ken panangraem iti danum ken, kadagiti aglawlawyo, ken dagiti dadduma maikkatna dagiti adu a napeggad a kasasaad.
Umiso a Kababalin
Masansan ti tao a responsable iti maysa nga aksidente sumungbat babaen iti panagkunana: “Saan nga ingagara dayta—daytat’ maysa laeng nga aksidente. Diak impagarup nga adda aniaman a mapasamak.” Kinapudnona, ‘ti di panagpampanunot’ ti masansan a makagapu. Dagiti aksidente ket nikaanoman di inggagara, kaskasdi babaen iti bassit nga umuna a panagpanunot ken panangraem kadagiti dadduma iti aglawlawtayo, masansan a dagita ti maliklikan.
Ti panangala kadagiti di nesesita a risgo nga agpaay iti di nangina a pagraragsakan ipakitana ti di panangipateg iti biag. Maysa a natay gapu iti panagluglugan ti bilog ket resulta iti dua a grupo a di nagannad iti panaglumbada iti water-ski. Ti immun-una nga skier natnag ket isut’ dinalapos daydiay sabali a bilog. Dagiti adu a dadduma a pannakadunor ket napaspasamak gapu kadagiti panagdudungpar iti rabii no awan dagiti silaw a maus-usar wenno manipud di panangikankano kadagiti tanda ti nabigasion ken ti pannakaisadsad.
Dagita a salaysay nakalkaldaangda, kaskasdi mamagpanunotda. Nagasat ta dakkel maaramidantayo a mangpabassit kadagiti kakasta a bambanag a mapasamak kadakayo. Kasano? Babaen ti panangipakita iti umiso a panagraem iti biag ken dagiti sanikua, babaen iti nasayaat a panagplano, babaen ti panangbigbig kadagiti posible a peggad, ken babaen ti panagtulnog kadagiti pagalagadan. Iti kasta sitatalek a tagiragsakentayo daytoy nakaskasdaaw a parsua—ti danum.—Naipatulod.
[Kahon iti panid 18]
Dagiti Nalaing a Lumalangoy Malmesda Met
Dagiti autoridad masansan a mariruanda kadagiti kaso a sadiay ti maysa a nalaing a lumalangoy matnag manipud iti bilog nga awan aniaman a nalawag a dunorna ket basta agpukawen. Nupay kasta, sigun iti impormasion a magun-odan babaen iti American Red Cross, dagiti pisiolohikal a reaksion iti nalamiis a danum ti mangted kadagiti sumagmamano a sungbat. Ti Caloric labyrinthitis ket mabalin a mapasamak kas resulta ti giddato nga iseserrek iti nalamiis a danum kadagiti kanal iti lapayag. Daytoy ti makapataud iti vertigo wenno panagulaw a sadiay ti biktima ket aglangoy nga agpababa imbes nga agpangato, ket iti agangay maibusen ti angesna. Ti sabali pay a posibilidad isu ti hyperventilation reflex. Ti bigla a pannakaisarang iti nalamiis a danum ti mabalin a mangpataud iti di mamedmedan a napartak a panaganges. No daytat’ mangrugi a ti ulo ket nairareb, ti tao ket mabalin a malmes. Ti ut-ot ti mabalin a sabali pay kadagiti makagapu. Ti bigla a pannakaisarang iti nalamiis a danum ket mabalin a nakaut-ot-ot a ti biktima sumrek iti pannakakigtot wenno maaddaan iti pannakaatake ti puso. Ti leksion? Tratuenyo ti danum a buyogen ti panagraem. Tratuenyo ti nalamiis a danum a buyogen ti ad-adda a panagraem.
[Dagiti ladawan iti panid 16, 17]
Patrolia iti danum a bilog a mangal-alaw kadagiti naglugan iti bilog
[Credit Line]
Photo by Tim Smalley, Minnesota Dept. of Natural Resources
Dagiti salva-vida ispalenda ti biag—gapuna apay a dikay isuot ida?
[Picture Credit Line iti panid 15]
Photo by Tim Smalley, Minnesota Dept. of Natural Resources