Ti Misterio Kumarkaro

AGBIBIAGTAYO nga asideg iti kinapudno no natipontayo iti aglawlaw ti kama iti matmatay. Ngem, ti ipapatay agtalinaed a maysa a nakabutbuteng, nakaam-amak pay, a kapadasan a panunoten. Awan duadua a dayta a kapanunotan ken misterio ket agsaknap iti tunggal tiempo a ti ipapatay pagpatinggaennan ti biag. Ababa ti biag, ket kas napaliiw ni Shakespeare, “Addanto aldaw ti ipapatay.”

Ania, ngarud, ti pisikal nga ipapatay? Dayta ti umuna a saludsod a masapul nga ikeddengtayo.

Maysa a Di Maawat a Kinapudno

Sigun iti Encyclopædia Britannica, ti ipapatay ket basta madepinar a kas “ti kaawan iti biag.” Nupay ti tao awatenna a ti ikan, dagiti an-animal, ken dagiti tumatayab ket gagangay a matayda, ti kinalaingna a mismo ti mangibaga kenkuana a ti ipapatay iti tao dumteng a kas maysa a kabusor, kas kunaen pay ti Biblia.a

Kadagiti amin a parparsua ditoy daga, ti laeng tao ti makabael a mangpanunot iti mismo nga ipapatayna. Isut’ naisangsangayan met iti panangitabonna iti minatayna. Masansan, kas ilawlawag ti Encyclopædia Britannica, ti ritual ti panangitabon iti natay “agtaud iti nainkasigudan a di pannakabael wenno panagkedked ti tao a mangawat iti ipapatay kas ti kamaudianan a pagtungpalan iti biag ti tao. Nupay adda dagiti nakabutbuteng a pammaneknek iti pisikal a panagrupsa a patauden ti ipapatay, nagtalinaed ti panamati nga adda banag iti indibidual a tao nga agtultuloy a makalasat iti kapadasan iti ipapatay.”

Kas banagna, dagiti ug-ugali a naipakuyog iti ipapatay ket masansan a napnapno kadagiti nabayagen a tradision ken kadagiti misterioso nga an-anito.

Dagiti Ug-ugali ken Pammati

Kas pangarigan, adu a tantanem idi ugma ket saan laeng a naglaon iti tultulang dagiti natay no di ket adda pammaneknek nga addada taraon ken inumen, a naitabon gapu iti panamati a ti natay kasapulanna dagita a bambanag iti labes ti tanem. Dagiti mapa ken dagiti matmata ket naipinta kadagiti naaramid ti kayo a lungon dagiti Egipcio a mangigiya iti pimmusay. Dagiti alikamen ken dagiti personal a sanikua, a kas iti alahas, maibatida met gapu iti panangipagarup a ti natay maragsakanto a maaddaan kadakuada iti biag kalpasan ti ipapatay.

Dagiti rurog nasarsarakanen a nakasikigda a nakakukot, kas iti postura ti ubing nga adda iti aanakan, nga impatarus dagiti dadduma nga autoridad a kasla mangipamatmat iti pannakaipasngay manen. Dagiti Griego ken dagiti Romano patienda a ti natay kasapulan a maiballasiw iti Styx, ti kangrunaan a karayan iti lubong dagiti natay. Daytoy a serbisio ti aramiden ni Charon, maysa a demonio a managbalsa. Isut’ mabayadan maipaay kadagiti serbisiona babaen iti sinsilio a maikabil iti ngiwat ti natay, maysa nga aramid a nagtultuloy agingga kadagitoy nga aldaw iti adu a paspaset ti lubong.

“Nalawag a tunggal kangrunaan a relihion addaan iti pammati maipapan iti pamay-an iti ipapatay, ni patay a mismo ken ti biag kalpasan ti ipapatay,” kuna ti A Dictionary of Religious Education. Pudno​—ken apay? Agsipud ta saan unay a maawat ti panungpalan iti sipupuot a kaaddana. “Awan ti mamati iti ipapatayna a mismo,” kuna ti sikiatriko a ni Sigmund Freud, ket iti “saan a sipapanunot nga [isiptayo] tunggal maysa kadatayo ket makumbinsir iti bukodna nga imortalidad.”

Ti kasta a kapanunotan ket gagangay a naiturong iti pannakapataud dagiti adu a nalatak a pammati. Usigenyo ti dadduma kadagiti kangrunaan kadakuada.

Purgatorio ken Impierno

No sibibiag dagiti natay, mabalin nga addada iti sadinoman​—ngem sadino? Ket adtoy ti parikut, agsipud ta dagidiay a matay saanda a dakes wenno naimbag amin. Babaen iti kaadda iti kangrunaan a panangpanunot iti kinahustisia, gagangay a ti tao inlasinnan dagiti pimmusay, ti naimbag manipud iti dakes.

Ti rabiniko a panangmatmat, kas naimaldit iti The Jewish Encyclopedia, mabasa kas iti sumaganad: “Iti maudi nga aldaw ti panangukom addadanto tallo a klase iti kararua: dagiti nalinteg isudanto dagiti maisurat a maipaay iti biag nga agnanayon; dagiti nadangkes, maipaay iti Gehenna; ngem dagidiay a ti kinalintegda ken basbasolda agtimbengda mapanda idiay Gehenna ket tumpaw ken lumnedda agingga a madalusanda.” Adu ti makabigbig iti daytoy maudi a sasao a kas deskripsion iti purgatorio.

Makapainteres, ti New Catholic Encyclopedia, isu a nangipaay iti opisial a panangipapan iti doktrina ti purgatorio, ti basta agkuna: “Iti kamaudianan a panangusig, ti doktrina iti [Romano] Katoliko a purgatorio ket naibatay iti tradision, saan nga iti Sagrado a Kasuratan.” Daytoy saan a nakaskasdaaw, ta ti sao saan nga agparang iti Biblia, ken ti kapanunotan saan a naisuro sadiay. Ngem ti ngay Gehenna, ti pagtungpalan iti nadangkes sigun iti The Jewish Encyclopedia?

Ti Gehenna ket maysa a Griego a porma a naadaw manipud iti Hebreo a geh hin·nom’, ti Ginget ti Hinnom, nga adda iti makin-abagatan a laud iti Jerusalem. Dayta ket maysa a lugar a sadiay dagiti ubbing idi napalabas a tiempo ket naidatonda iti Dios a ni Moloc ket, kunaen ti The Jewish Encyclopedia, “maipaay iti daytoy a rason ti ginget ket naikeddeng iti pannakailunod, ket ti ‘Gehenna’ ngarud di nagbayag nagbalinen a piguratibo a katupag iti ‘impierno.’”

“Ti impierno, sigun kadagiti adu a relihion,” kuna ti The World Book Enclopedia, “ket maysa a lugar wenno estado a pagnaedan dagiti demonio, a sadiay dagiti nadangkes a tattao ket madusada kalpasan iti ipapatay.” Daytoy ket maysa a doktrina a kaskasdi maikaskasaba pay laeng babaen kadagiti dadduma nga ig-iglesia iti Kakristianuan ken babaen kadagiti dadduma a relihion. Kas banagna, adu a tattao ti nabayagen a dimmakkel nga addaan iti panagbuteng iti ipapanda idiay impierno.

“Idi ubingak pay,” insurat ti Ingles a mannurat iti nobela a ni Jerome K. Jerome idi tawen 1926, “ti maysa a material nga impierno isu pay laeng ti kinapudno nga awaten dagiti napasnek. Ti panagsagaba a maipaay iti mapampanunot laeng nga ubing ket kasla nakalablabes. Daytat’ namagbalin kaniak a manggura iti Dios, ket kamaudiananna, ti umad-adu a kinalaingko dinan awaten ti kapanunotan a daytat’ ibilangnan nga awan ti kinapudnona a laisen ti relihion a nangisuro iti dayta.”

Aniaman ti panangmatmatyo iti impiemo (kitaenyo ti naipakuyog a kahon “Impierno ken Gehenna​—Ti Nagdumaanda” a maipaay iti ad-adu nga impormasion), ti naragragsak a pagtungpalan a salimetmetan dagiti adu ket isu ti ipapan idiay langit, iti Nirvana.

Langit ken Nirvana

“Ti langit ket maysa a lugar ken ti nabendisionan a kasasaad iti awan patinggana a kinaragsak iti Presensia iti Dios, ken dagiti nasantuan nga anghelesna ken sasantona,” kuna ti The Catholic Religion​—A Manual of Instruction for Members of the Anglican Church. Kunana pay: “Dayta buklenna met ti awan patinggana a pannakikadua kadagiti amin nga inay-ayattayo iti baba, isuda a natay iti grasia, ken iti panagbalintayo a naan-anay a naimbag ken nasantuan iti agnanayon.”

Ti Nirvana, iti kasumbangirna, iparangarangna ti pammati dagiti Buddhista a ti kasasaad iti “naan-anay a talna ken kinanasantuan” ket magun-odan laeng inton ti “nasaem, agtultuloy a siklo iti ipapatay ken ti pannakaipasngay manen” ket kamaudiananna agpatinggan. Iti aniaman a pamay-an, babaen iti langit wenno Nirvana, ti relihion iparangna kadatayo dagiti probision iti panangipatingga iti panagsagaba iti daytoy a biag, a sarunuen iti biag iti maysa a makaay-ayo a lubong.

Dagitoy kadi nga agsusuppiat a pannursuro tulongannatayo a sumungbat iti saludsod nga, Ania ti mapasamak no mataytayo? wenno pakaruenna laeng ti misterio? Kasano a masiguradotayo a ti pilientayo a patien ket pudno? Isursuro kadi ti relihion kadatayo ti kinapudno wenno ti sarsarita laeng?

Ti pagtungpalantayo kalpasan iti ipapatay agtalinaed a natulbekan iti misterio​—malaksid no masungbatantayo ti kangrunaan a saludsod a kakaisuna a mangsalimetmet iti tulbek: Ania ti kararua? Daytoy ti sumaganad nga aramidentayo.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 6]

“Cryonics” ken Imortalidad?

Ti “cryonic suspension” ket maysa a pamay-an a panangipalubos iti natay a tao a mataginayon iti nakababbaba a temperatura. Ti intero a bagi ket mataginayon iti maysa a pagikkan a napno iti likido a nitrohena iti -232° C. wenno dagiti suki mabalin a pilienda ti agbalin a “neuropatients,” a kaipapananna a ti laeng ulo ti maipreserbar. “Diak patien ti biag kalpasan ti ipapatay iti relihiuso a kaipapanan,” kuna ti presidente ti kompania a Briton a mangitantandudo iti “cryonics,” “ngem tagiragsakek ti biag ket pagarupek a ti pannakapukaw iti puot ket dakes a banag.” Ti kapanunotan iti likudan ti mangawis a sasao ket iti masanguanan, ti siensia mabalinnanto nga isubli ti biag, a mangipaay pay iti pumada iti dayta a baro a bagi a maipaay kadagiti nadadaelen nga ul-ulo. Daytoy ti maysa a pamay-an, kuna ti “The Sunday Times” iti London, a “panangibanag iti imortalidad.”

[Kahon iti panid 7]

Impierno ken Gehenna​—Ti Nagdumaanda

Ti sao nga “impiemo nga apuy” ket maysa a di umiso a panangipatarus iti “Gehenna,” ti nagan iti kadaanan a pagibasuraan iti ruar iti siudad iti Jerusalem, a dayta a termino ti inusar ni Jesus a mangisimbolo iti agnanayon a pannakadadael. (Mateo 10:28) Ania, ngarud, ti impierno a mismo (a naipatarus manipud iti Hebreo a sao a “she’ol’” ken ti Griego a “hai’des”)? No dayta ket lugar a pagtutuokan, adda kadi asinoman a mayat a mapan sadiay? Awan. Kaskasdi, ti patriarka a ni Job dinawatna iti Dios ti panangilemmengna kenkuana sadiay. (Job 14:13) Ni Jonas ket kasla napan iti impierno iti Biblia idi isut’ adda iti tian ti dakkel nga ikan, ket sadiay nagkararag iti Dios a maipaay iti pannakaisalakan. (Jonas 2:1, 2) Ti impierno iti Biblia ket isu ti gagangay a tanem ti sangatauan, a sadiay ti paginanaan dagidiay a natay nga adda iti naayat a pananglaglagip iti Dios, nga agur-uray iti panagungar.​—Juan 5:28, 29.

[Ladawan iti panid 5]

Dagiti matmata napintaanda idi kadaanan a lungon dagiti Egipcio gapu iti panamati a ‘ti kararua iti natay mabalinna ti sumirip’

[Credit Line]

Pammadayaw iti British Museum, Londres

[Ladawan iti panid 7]

Agdama-aldaw a Ginget ti Hinnom, abagatan a laud iti Jerusalem