Masanguanan ti Relihion Gapu iti Napalabasna

Paset 3—1942-1513 K.K.P.​—Egipto​—Pagbabakalan dagiti Didios

“Iti babaen ken ngatuen dagiti isuamin idiay Egipto isu ti relihion.”​—Will Durant, maika-20-siglo nga autor ken historiador.

DAGITI immuna a nagnaed idiay Egipto ket kaputotan iti anak ni Noe a ni Ham, a mabalin a babaen iti anak ni Ham a ni Mizraim, pangamaen ni Nimrod. (Genesis 10:6-8) Kalpasan ti pannakariribuk iti pagsasao idiay Babel, dagiti saan a naballigi a managbangon iti torre nawarawarada tapno makaaramid iti baro a pamunganayan, nga intugotda dagiti Binababilonia a relihionda. Dadduma kadagidiay a naupay a managbangon ti nagnaed iti lugar a naawagan iti Egipto.

Iti The Story of Civilization, ni Will Durant saritaenna ti maipapan “ti nagtaudan iti dadduma nga espisipiko nga elemento iti kultura nga Egipcio manipud iti Sumeria ken Babilonia.” Gapuna, ti relihion ti Babilonia nangibati iti nauneg a tanda iti Egipto, ket ti relihion nagbalin a kangrunaan a banag iti biag dagiti Egipcio. Kunaen ti The New Encyclopædia Britannica: “Naipasagepsep a naimbag ti relihiuso a kapanunotan iti kultura ken iti sosial a panagbiag ta imposible ti pannakaawat iti kultura nga Egipcio no awan ti pannakaawat iti relihion nga Egipcio, ken kasta met iti kasunganina.”

Saan nga Agtutunos ken Agsusupadi

Ti relihion ti Egipto ket mamati kadagiti adu a didios, a mailasin babaen kadagiti 500 a didios, ken nalabit mamindua pay ti kaaduna. “Iti intero nga Egipto kaaduanna ti panagkakadua dagiti didios iti maysa nga ili wenno siudad ket tallo ti bilangda,” kuna ti Egiptologo a ni E. A. Wallis Budge. Kabayatanna, maysa a kangrunaan a tinallo a dios ti timmaud, maysa a nasantuan a pamilia a buklen ni Osiris, ti ama; ni Isis, ti ina; ken ni Horus, ti anak.

Ti panagdayaw kadagiti adu a didios nagbanag iti sumagmamano a didios a mangikunkuna nga isu ‘ti kakaisuna a dios.’ Ngem dagiti papadi ken teologo nalawag a saanda a nakita ti parikut iti panamati iti maymaysa a dios ken kasta met ti panangmatmat kenkuana nga agparang iti adu a porma. Ti autor a ni B. Mertz nagkomento a daytoy ket “sabali laeng a pangarigan dayta makaay-ayo a di panagtutunos a pakailasinan iti relihion nga Egipcio.”

Dagiti an-animal ket masansan a mausarda a mangirepresentar kadagiti kababalin iti didios wenno uray pay dagiti didios a mismo. Ngem ti Pranses nga autor a ni Fernand Hazan kunaenna a dagitoy nga an-animal ket saanda laeng a simbolo, ta naibilangda a maikari iti pannakadayaw “gapu ta dagitoy ti kangrunaan a pakaisentruan iti naimbag wenno makadangran a nadiosan a pannakabalin.” Gapuna, saan a nakaskasdaaw a ti maysa nga umili a Romano ket makuna a napapatay nga awan ti pannakabista gapu iti panangpapatayna iti maysa a pusa ket dagiti napagbalin a mummy a bangkay dagiti as-aso, puspusa, dagiti buaya, dagiti falcon, ken dagiti toro a baka ket nasarakanda kadagiti tanem nga Egipcio.

Dagiti ritual, misterio a kulto, ken dagiti ar-aramid a mahika ket nairamut a naimbag kadagiti relihion ti Egipto. Kasta met ti pannakausar dagiti relihiuso a ladladawan ken simbolo, kas iti simbolo iti biag, ti crux ansata. Dagitoy ket naikkan iti kasta unay a kinatan-ok, kuna ti The Encyclopædia Britannica, ta ti “indibidual a pammati (i.e., personal a kinapasnek) ket saan a pulos a nangnangruna a napateg.” Innayonna pay a kadagiti ladladawan, “ti ladawan ni Isis a kadua ti anakna a ni Horus nga adda iti saklotna, a nalabit isu ti immuna a ladawan iti Madonna nga addaan iti Anak, isu ti kapapatgan.”

Mamati dagiti Egipcio iti biag kalpasan iti ipapatay. Pagbalinenda a mummy dagiti minatayda ket italimengda dagiti bangkay dagiti natay a faraon kadagiti natatan-ok a piramid. Dagiti kadaanan a tanem nangipaayda, kas kunaen ti maysa nga autor, “ti kasta a naasi ngem napateg a kinaubbaw a kas dagiti nagikkan ti nadumaduma a kolor ti kosmetiko, dagiti beads, ken bangbanga a naglaon idi kadagiti taraon ken inumen.”

Sangapulo a Saplit iti Panagngangabit ti Pannakadadael

Idi 1728 K.K.P., adda napasamak a mabalin nga agbanag iti pagdaksan ti Egipto ken iti relihionna. Agarup dua a siglo kalpasan ti ibibisita ti lalaki a managan Abraham iti Egipto, dagiti kaputotanna immakarda sadiay tapno malisianda dagiti pagbanagan iti nakaro a bisin. (Genesis 12:10; 46:6, 7) Mabigbigbig a kas dagiti Israelitas, nagtalinaedda sadiay iti uneg ti 215 a tawtawen. Daytoy ti nangisaad iti lugar a maipaay iti pagbabakalan dagiti didios, dagiti umariwekwek a didios dagiti Egipcio iti maysa a dasig ken ti kakaisuna a Dios dagiti Israelitas, ni Jehova, iti sabali a dasig. Idi dagiti Israelitas dimmawatda iti pammalubos a pumanaw idiay Egipto tapno agdayaw Kenkuana, ngangnganin makagteng dagiti bambanag iti kangitingitanna.

Ti agturay iti Egipto, ti faraon,a maysa a titulo a timmaud iti Egipcio a sao a maipaay iti “dakkel a balay,” dina inawat ti dawatda. Ngarud ni Jehova inyebkasna ti panggepna a mangwatwat iti pannakabalinna iti namilagruan a pamay-an a maigapu iti ilina. (Exodo 7:1-6; 9:13-16) Babaen ti panangiyegna iti agsasaruno a sangapulo a saplit iti Egipto, kinaritna dagiti didiosna iti sangon-sango a pannakilaban.​—Exodo 12:12.

Ti umuna a saplit ti namagbalin iti Karayan Nilo, ti nakapatpateg a pagbibiagan ti Egipto, a dara, a nangpapatay kadagiti ikanna ken nangpilit kadagiti Egipcio nga agkali a maipaay iti inumenda a danum. (Exodo 7:19-24) Anian a pakaibabainan ni Hapi, ti dios iti Nilo!

Ti tukak ket simbolo iti kinabunga, ket ti libro a The Gods of the Egyptians ibagana kadatayo a “ti Tukak a dios ken ti Tukak a diosa ket mapapati nga addaanda iti prominente a paset iti pannakaparsua ti lubong.” Gapuna ti saplit dagiti tukak, malaksid iti panangibabainda kadagiti didios iti kinabunga a da Osiris, Ptah, ken Sebek, ti nangipababa pay kadagiti didios iti panamarsua iti Egipto.​—Exodo 8:1-6.

Dagiti agar-aramid ti mahika a papadi iti Egipto dida nabaelan a tinulad ti maikatlo a saplit a kas dagiti immuna a dua. (Exodo 8:16-18) Ni Thoth, ti apo iti mahika, napukawna ti laingna iti mahika. Ket ni Geb, ti dios iti daga, dina nalapdan “ti tapuk iti daga” a nagbalin a peste a kuto.

Mangrugi iti maikapat a saplit, naipakita ti nagdumaan ti Goshen, ti lugar iti komunidad dagiti Israelita iti Makimbaba nga Egipto, ken ti dadduma a paset ti pagilian. Nupay no ti Goshen saan a nasaplit kadagiti ngilaw, dagiti dadduma a paspaset ti Egipto ti naiyeg iti pannakadadael. (Exodo 8:20-24) Ni Buto, ti manangsalaknib a diosa, ken ti dios a ni Horus ket nalawag a saanda a nabaelan a linapdan dagiti paspasamak iti dayta a paset iti daga isu a salsalaknibanda​—ti Makimbaba nga Egipto.

Ni Hathor ket maysa a diosa a ti ulona ket baka. Ni Nut, ti diosa iti langit, ket nailadawan met a kas maysa a baka. Anian a pannakaibabainda a dua idi a dagiti “amin a taraken nga animal . . . natayda” iti peste iti saplit a maikalima!​—Exodo 9:6.

Makuna a ni Thoth ammona dagiti “amin a pormula ti mahika a nasken a mangagas kadagiti masaksakit.” Ket ni Amon-Ra, kuna ti maika-70 nga stanza iti daniw a naisurat a pakaidayawanna, ket maysa a mangngagas “a mangpukaw iti dakes ken manglapped iti sakit.” Ngem dagitoy a dua nga erbolario saanda a nalapdan “dagiti busbusali a bimmasbasisaw [manipud] panangsaplitna kadagiti tattao ken an-animal,” uray pay “kadagiti managsalamangka,” iti saplit a maikanem.​—Exodo 9:10, 11.

Dagiti didios a da Shu, Reshpu, ken Tefnut tumulongda a mangtengngel iti panniempo. Ngem kas kadagiti manangipakaammo iti panniempo itatta saanda met a nalapdan ti gurrood ken uraro a nangsaplit iti tao, an-animal, ken mulmula iti maikapito a saplit ken “nangdadael kadagiti amin a kita ti kaykayo iti away.” (Exodo 9:25) Ti saan a dinadadael ti uraro ket kinnan dagiti dodon iti saplit a maikawalo. (Exodo 10:12-15) Anian a pannakaabak ni Min, ti dios iti panagani, a gapu ta mangig-iggem iti kimat ken gurrood iti makanawan nga imana, maipagarup a tengtenglenna ti kimat ken gurrood! Dagitoy a dua ti nakalapsut iti panangtengngelna bayat dagitoy dua a saplit.

“Ti kinasipnget napasamak iti isuamin a daga iti Egipto bayat iti tallo nga al-aldaw,” ti maika-siam a saplit. (Exodo 10:21,  22) Ni Ra, ti init a dios; ni Sekhmet, ti diosa a nakasuot ti solar disk; ken ni Thoth, ti bulan a dios, ket literal a naiddep dagiti lawagda.

Ken adda idi dakkel nga ariwawa idi dagiti inauna nga annak dagiti Egipcio ti kellaat a natay, ta “awan idi ti balay a di adda natay,” agraman ti “dakkel a balay” ni Faraon! (Exodo 12:29, 30) Yantangay ni Faraon ket maipagarup nga anak ti init a dios a ni Ra, ti di ninamnama nga ipapatay ti inauna nga anakna ket katupag iti ipapatay ti maysa a dios. Anian a makapakellaat a pannakaabak ni Bes, ti manangsalaknib iti naarian a balay, ken ni Buto, ti manangsalaknib iti ari!

Gaput’ pannakalalais ken pannakaibabain​—saan a namnaminsan no di ket namin-sangapulo a daras​—ni Faraon ken ti buyotna, a magagaran nga agibales, nagdardarasda a sipupungtot a nangkamat kadagiti pumampanaw nga Israelitas. (Exodo 12:37, 41, 51; 14:8) Maipaay a pakaidayawan ti saan unay a nalatak a Faraon a ni Ni-maat-Re, maysa a daniw idi ugma ti naminsan nangitangsit: “Makidangadangka a maigapu iti naganna . . . Awan ti tanem a maipaay iti managalsa a maibusor iti kinatan-okna, ket ti bangkayna maibelleng iti danum.” Ngem no maipapan ti Faraon a nakapadas iti nadiosan a kangitingitan iti pannakadadael, ti mismo a bangkayna ti nagdisso iti danum. “Ni Faraon, ti inkarnasion iti dios a ni Horus ditoy daga, agtawid iti kinaari ni Atum, anak ti init a dios a ni Re [Ra],” kas panangtukoy ti maysa a surat kenkuana, ket napukaw iti Nalabaga a Baybay iti ima ti Dios ti Israel isu a ti kinatan-okna ti nagalsaanna.​—Exodo 14:19-28; Salmo 136:15.

Pudno Kadi a Napasamak Daytoy?

Nakapatpateg, ti The New Encyclopædia Britannica, nupay no kunaenna a ti salaysay iti Exodo naglaonda iti “elemento a leyenda,” nupay kasta aminenda a “dagiti agdama-aldaw nga eskolar kasla mamatida nga iti likudan dagiti leyenda adda ti natibker a ramut ti kinapudno.” Iti panangsarita maipapan iti narigat a panangipetsa kadagiti dinastia nga Egipcio manipud iti listaan dagiti ar-ari, kunaen met ti Britannica: “Ti pagkapuyan dagitoy a listaan kas historikal a rekord ket iramanda laeng dagiti nagnagan dagiti ar-ari nga ibilangda a maitutop iti dayaw; adu a napakumbaba ken pudno a di nalatak nga agtuturay ti naan-anay a di nairaman​—naikkat manipud iti rekord.”

Iti sango ti kasta a historikal a di kinaumiso ken ti panangtengngel kadagiti kinapudno, nakaskasdaaw kadi a daytoy a makadadael a pannakaabak iti Egipto ken dagiti ulbod a didiosna ket basta “naikkat”? Daytoy ket agbalin a nalawag no malagiptayo a dagidiay a nangirekord iti historia inaramidda dayta iti sidong ti panangaywan dagiti papadi, a nalawag, ti kangrunaan nga interesda, isu ti panangtaginayon iti saadda ken ti panangitandudo iti dayaw dagiti didiosda.

Gapu kadagidiay a paspasamak idi ugma, ti masanguanan di mangipaay iti pagimbagan iti siasinoman a mangitantandudo iti moderno-aldaw a katupag dagiti relihion iti Egipto. Dagidiay laeng mangal-alagad iti pudno a relihion​—dagiti Israelitas ken ti adu a kakaduada nga Egipcio​—ti nakalasat a saan a nadangran iti panaglalaban dagiti didios. Dagiti dadakkel a bambanag ti agur-urayen kadakuada, daytoy “Maysa a Nasion a Naisina, a Naidumduma iti Isuamin.” Basaenyo dayta iti paset 4 daytoy a serie.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 22]

Kasano ti Isusungbatyo?

Bayat ti kaaddada idiay Egipto, dagiti laeng kadi Israelitas ti mangal-alagad iti pudno a relihion?

Saan, ta “maysa a napalungdo ken nalinteg a lalaki, maysa a managaligaget iti Dios ken liklikanna ti dakes,” ti nagnaed iti kabangibang nga Uz, nga itan ket Arabia. Ti naganna ket Job. Isut’ nagsagaba iti nakaro a pannakasubok iti kinatarnawna, mabalin nga iti nagbaetan ti ipapatay ni Jose idi 1657 K.K.P. ken ti pannakapadakkel ni Moises kas matalek nga adipen ni Jehova.​—Job 1:8.

[Ladawan iti panid 23]

Dagiti faraon naibilangda a kas inkarnasion dagiti didios

[Credit Line]

Pammadayaw iti Superintendence of Museo Egizio

[Ladawan iti panid 24]

Dadduma a piramid ket nararanga a tanem dagiti faraon