Aniat’ Mapaspasamaken iti Ipatpateg?
Iti palawagna iti Armistice Day idi 1948, kinuna ni Heneral Omar N. Bradley: “Addaantayo ti adu unay a tattao iti siensia, sumagmamano laeng a tattao iti Dios. Naawatantayon ti misterio ti atomo ket linaksidtayo ti Sermon idiay Bantay. . . . Ti lubongtayo ket lubong dagiti nasisirib iti nuklear ken maladaga no maipapan iti nasayaat a kababalin. Ad-adu ti ammotayo maipapan iti gubat ngem ti ammotayo maipapan iti kappia, ad-adu ti ammotayo maipapan iti panangpapatay ngem ti ammotayo maipapan iti panagbiag.” “Ti sangatauan,” kinunana, “ket agpegpeggad iti pannakasilo iti daytoy a lubong babaen iti moral ti kinabarito.”
IDI addada dagiti tradision nga ipatpateg a naibatay iti Biblia. Ngem awandan. Itan dagitoy ti maiwakwaksin a kas saanen nga uso. Agus-uson dagiti kabbaro nga estilo ti panagbiag. Ti “kinapudno” ket relatibo. Awanen ti umiso ken dakes. Saanen a kasapulan ti mangipato. Tunggal maysa addaan iti bukodna nga ipatpateg, ikeddengna no ania ti umiso para kenkuana, aramidenna ti bukodna a pagayatan. Awan ti biddut a pannakiabig. Awan ti biddut a pannakikamalala. Awan ti biddut a diborsio. Awan ti biddut a panangbaybay-a iti anak. Ket awan ti pabasolen iti aniaman kadagiti pagbanaganda—ti agpangpangato a panagsikog dagiti tin-edyer, dagiti minilion nga aborsion, ti nadadael a panagbiag dagiti ubbing. Ket yantangay awan ti biddut ken awan ti mapabasol, awan ti pannakabasol. Kadagitoy a pamay-an ti lubong imbellengna dagiti pudno nga ipatpateg iti pagbasuraan.
Ti immuna a pagassawaan inkeddengda a mismo no ania ti naimbag ken no ania ti dakes. (Genesis 2:17; 3:5) Itatta, minilion ti nangikeddengen nga awan ti naimbag ken dakes. Gaput’ natignayda babaen iti tarigagay a mangaramid iti pagayatanda, inwaksida dagiti tradision nga ipatpateg ket umkisda: “Siwayawaya manen! Aramidek ti kaykayatko!” Ti awanen isu dagiti lapped—kalpasanna umayen dagiti ay-ay!
Agimtuod ti paulo ti maysa a nalatak a magasin, “Maysa a Nasion dagiti Ulbod?” ket isarunona daytoy nga anunsio: “Di mangikankano dagiti opisiales ti gobierno. Palsipikaduen dagiti sientista ti panagsirarak. Dagiti trabahador baliwanda dagiti kredensialda iti karera tapno makagun-od iti trabaho. Aniat’ mapaspasamaken ditoy? Ti sungbat, a pagam-amkan dagiti adu a kritiko ti kagimongan, isu ti makariribuk a panagpababa iti kangrunaan a kinasingpet.”
Ti sabali pay a kangrunaan a magasin addaan iti serie dagiti artikulo maipapan iti kababalin, a namulitan kadagiti babassit a pagbiddutan a kas ti: Pannakilangen iti negosio namulitan iti eskandalo, naliputan ti panagtalek ti publiko, dagiti pagbiddutan a mangiturturay iti intero a pannakapaay ti tao. Naamin dagiti panagkamali, ngem saan a dagiti nakaro a panagkamali, ket awan ti aminenda a nakaro a basol.
Dayta a serie dagiti artikulo nagkonklusion: “No tarigagayan dagiti Americano a magtengan ti pudpudno a kinatimbeng iti kababalin, mabalin a kasapulan ti panangsukimatda manen kadagiti ipatpateg a makagargari nga iparparada ti kagimongan kadakuada: ti kangatuan a trabaho, napolitikaan a pannakabalin, panangawis ti sekso, maysa a penthouse wenno apartment para kadagiti babaknang wenno maysa a lote iti abay ti danaw, ti inaagum a pannakaipangato dagiti presio ti stock iti paglakuan ti stock. Ti pudno a karit ngarud isu ti panangbalbaliw kadagiti tarigagay tapno dagitoy makapagserbida iti pagimbagan ti kagimongan agraman ti bagida met laeng, a mangikeddeng iti maymaysa a kababalin a mangiturong kadagiti pamay-an bayat ti panangibanagna met iti umiso a pagtungpalan.”
Ti sumaganad a paulo ti damdamag nagparang iti The New York Times: “Dagiti Opisiales Publiko Iti Aglawlaw ti Estado Inawatda ti 105 kadagiti 106 a Pasuksok a Naitukon, Kuna ti F.B.I.” Ti kadi maika-106 a pasuksok naitukon iti nasingpet a tao? Saan, “dina pagarupen nga umdas ti gatad.”
Ni Matthew Troy, dati a konsehal iti siudad ken maysa a pangulo a demokratiko manipud idiay Queens, Siudad ti Nueva York, iti panagsaona maipapan iti tema a “Kinadakes ken Kinatarnaw iti Gobierno” imbagana iti klase iti unibersidad a gagangayen dagiti pasuksok. Dagiti botos iti Asamblea ti Estado iti panagbalin a hues ket magatangda. “Ti gagangay a presio a maipaay iti panagbalin a hues iti Korte Suprema iti Estado ket $75,000, a dagiti nababbaba a korte ikeddengda iti $35,000.”
Ti nobelista a ni James A. Michener ipaganetgetna ti panangallilaw kas iti: panangidayaw kadagiti agsapsapul ti kinabaknang a mangurnong kadagiti ginasut a milion a kuarta dagiti dadduma a tattao, eskandalo iti nalimed a pannakaimaniobra ti panaglako ti stock, dagiti nakaro ti panangallilawna a pananggun-od iti kuarta, dagiti eskandalo dagiti mangidadaulo ti relihion nga agpagunggan iti kuarta, ti pagam-amkan ti populasion nga AIDS, dagiti terorista a mangsingsinga iti kagimongan, dagiti politiko a mangdaddadael kadagiti parke a nasional ken mangipalubos iti pannakadidigra ti ekolohia, maysa nga administrasion a mangilako kadagiti armas iti naiwaragawagen a kabusor ket kalpasanna di legal nga ipaayna ti ganansia iti rebolusion iti Central America.
Ti interamente a konklusion ni Michener: “Ti 1980’s malaglagipto a kas Ti Nalaad a Dekada, gapu kadagiti nakaad-adu a di makaay-ayo a bambanag a napasamak.” Ket amin daytoy gapu iti maysa a simple a napasamak: Naibelleng dagiti pudno nga ipatpateg iti basuraan.
Ni William J. Bennett, agdama idi nga U.S. Secretary of Education, binabalawna ti saan a pannakaisuro dagiti moral nga ipatpateg iti eskuelaan ket imbinsabinsana dagiti parparikut dagiti tin-edyer a banag daytoy a saan a pannakaisuro:
“Pasamak: Agarup uppat a pulo porsiento kadagiti 14-años itatta ti agsikogto iti uray maminsan sakbay ti pannakagtengda iti edad a duapulo, ket nasurok ngem kagudua kadagidiay a panagpasngay ti bastardo.
“Pasamak: Nakangatngato ti panagbekkel, ket dayta ti maikadua a kangrunaan a makagapu iti ipapatay dagiti tin-edyer.
“Pasamak: Idadauluan ti Estados Unidos ti industrilisado a lubong iti percentahe dagiti manangusar ti droga nga agtutubo.
“‘Marisot’ kadi dagiti eskuelaantayo dagitoy a parikut? Saan. Makatulongda kadi? Wen. Ikabkabilda kadi ti inggat’ kabaelenda a tumulong? Saan.
“Apay a saan? Iti pasetna, agsipud ta agkedkedda nga agsao maipapan iti maysa kadagiti kangrunaan a kalat iti edukasion: moral nga edukasion. Alaenyon, kas pangarigan, ti maysa a nabiit pay nga artikulo a nangadaw iti sumagmamano nga edukador iti Nueva York a mangiwarwaragawag a ‘dagitoy igaggagarada a liklikan ti panangibaga kadagiti estudiante no ania ti umiso ken ti di umiso a kababalin.’
“Ti artikulo saritaenna ti aktual a sesion ti panangbalakad a pakairamanan dagiti sangapulo ket lima a junior ken senior high school. Bayat ti sesion nagkonklusion dagiti estudiante a ti padada nga estudiante ket maag a nangisubli iti $1,000 a nasarakanna iti maysa a pitaka idiay eskuelaan.” Ti manangbalakad awan ti impaayna a panangipato maipapan iti konklusionda, nga inlawlawagna: “No addaak iti pagsaadan iti naimbag ken dakes, ngarud saan a siak ti manangbalakadda.”
Nagkomento ni Bennett: “Idi unana a tiempo, ti maysa a manangbalakad nangipaay iti balakad. Binalakadanna dagiti estudiante maipapan kadagiti adu a bambanag—ket mairaman kadakuada, ti maipapan iti naimbag ken dakes.”
Pannakapaay dagiti Pagtaengan, Eskuelaan, Relrelihion
Ti pagtaengan napartak ti panagbalinna a langalang no maipapan iti panangisuro kadagiti ipatpateg. Ti pannakasinasina dagiti pampamilia ti mamagbalin iti pagtaengan a nakapuy nga eskuelaan—agtartrabaho nga agpadpada dagiti nagannak, dagiti diborsio, agsolsolo a nagannak a pampamilia nga agtartrabaho ti naganak, nabaybay-an dagiti annak kadagiti para-aw-awir wenno kadagiti “day-care” nga eskuelaan wenno agsolsolo iti awan taona a pagtaengan a ti TV ti kaduana isu a mangisungsong iti sekso a maipaay a pagragsakan ken mangisuro iti kinaranggas kas ti solusion dagiti parparikut. Ti kolumnista iti maysa a grupo ti panagipablaak a ni Norman Podhoretz nagkomento maipapan iti nagbanaganna: “Dagitoy nga epekto iramanna ti irarang-ay ti kriminal a kababalin; ti irarang-ay ti panagusar ti droga ken alkohol; ti irarang-ay ti panagsikog dagiti tin-edyer; aborsion ken sakit a benereal; ken ti irarang-ay ti ipapatay dagiti bumarito/bumalasitang manipud iti kinaranggas (homisidio, aksidente ti de motor a lugan, panagbekkel). Ti laeng banag a nagpababa isu ti naaramidan iti akademia.”
Intuloy a kinuna ni Podhoretz: “Dua a sosiologo ti nangsapul a naimbag iti pammaneknek iti estadistika maipapan iti ammotay amin manipud laeng iti panangmatmat iti aglawlaw. Nasarakanda nga umad-adu a tattao ti mangiyun-una iti ‘panangtungpal iti pagayatanda’ ngem kadagiti dadduma nga ipatpateg. Nasarakanda a bumasbassit a tattao ti mamati iti panangisakripisio iti bagida met laeng, wenno uray pay ti pagnam-ayanda, a maipaay iti kasapulan ken kalikaguman dagiti annakda. Ti nakaskasdaaw a dua a kakatlo kadagiti amin nga Americano a nagannak ti makarikna a ‘dagiti nagannak siwayawayada koma nga agbiag iti bukodda uray pay no dayta kaipapananna ti panangbusbosda ti basbassit a tiempo a kadua dagiti annakda.’”
Ni John D. Garwood, Dean of Instruction idi idiay Fort Hays State University, Kansas, ket nagkomento maipapan iti pannakapukaw dagiti pudno nga ipatpateg: “Ti pannakapaay dagiti pagtaengantayo, eskuelaantayo ken dagiti relihion a mangiyallatiw iti natibker, napaut a sistema ti panangipateg kadagidiay nga impluensiaanda, ket nangiyeg iti adu a parparikut itatta. Ti natan-ok a Briton a historiador a ni Arnold Toynbee makitana iti Makinlaud a Lubong itatta ti panagpababa iti kinasingpet, kinakurang ti nasional a panggep ken ti makadangran a panangipaganetget iti materialismo, ti panagpababa iti panangitangsit iti kinapulido nga agtrabaho, ti kasta unay a panangipasnek nga addaan iti panangipaganetget iti panangpennek iti bagi met laeng. Makitana iti estilo ti panagbiag ti nasiontayo dagiti adu a bambanag isu a nangiturong iti pannakarba ti imperio ti Roma.”
Ti panangibasura kadagiti pudno nga ipatpateg ti nangiturong itoy a lubong iti ad-adda a di panangikankano iti isuamin a banag. Nabaknang kadagiti bambanag ngem napanglaw iti espiritu, ti tao agibar-ibar ken awan ti direksionna. Ti pannakaalawna agpannuray iti panagsublina iti gubuayan iti pudno nga ipatpateg.