Ania ti “Greenhouse Effect”?

Madlawyo kadi ti padron iti rekord ti panniempo maipaay iti daga? Madlaw dayta ni Dr. James E. Hansen, direktor iti Goddard Institute for Space Studies, maysa a sentro iti panagsirarak nga iturturong ti ahensia ti law-ang iti E.U., ti NASA (National Aeronautics and Space Administration). Idi Hunio 1988, kinuna ni Dr. Hansen nga amin daytoy nga ipupudot ket saan laeng a basta naiparparna iti estadistika. Kalpasan ti makatignay a testimonio iti sanguanan ti Senado ti E.U., kinunana: “Tiempon ti panagibagatayo a direkta a nakabilbilegen ti pammaneknek nga adtoyen ti greenhouse effect wenno ibabara ti atmospera gapu iti kaadun ti carbon dioxide.”

TI IBABARA ti atmospera. Mabalin a namin-adun a nangngeganyo dagita a sasao. Saan, dayta dina tuktukoyen ti greenhouse iti minuyonganyo. Desdeskribirenna ti ipupudot ti atmospera ta pagamkan dagiti sientista a daytat’ mangap-apektaren iti intero a planeta. Ngem agingga iti testimonio ni Dr. Hansen, saan a situtulok dagiti eksperto a mangipanayag iti dayta. “Kinasapulan dayta ti panaggigimong ti Gobierno bayat ti tikag ken ti nakaro a pudot ken ti maysa a natured a sientista a mangibaga, ‘Wen, kasla nangrugin ti ibabara ti atmospera ket nadlawmi dayta,’” kuna ti sientista ti atmospera a ni Michael Oppenheimer iti testimonio ni Dr. Hansen. “Saan nga agal-alikaka a mangibaga a silalawag ken nakapigpigsa iti sasawen dagiti dadduma iti pribado.”

Ti Sangalubongan a “Greenhouse”

Naiparadayon aya ti kotseyo iti nakapudpudot nga init iti kalgaw a nakaserra dagiti amin a tawana? Inton sumublikayo, mariknayo ti nakabarbara a kasasaad. Dagiti tawa ti kotseyo saruten ti silnag ti init, isu a dagdagus a mangpabara iti unegna. Ngem ti napudot nga angin iti uneg ti kotse saan a makaruar, ket saan met a makaruar ti pudot a mismo. Apay a saan? Agsipud ta ti pudot mairuar babaen iti porma nga infrared rays, a saan a makita ngem marikna ti kudil, kas pangarigan, no tumakderka iti sibay ti apuy. Ti isu met laeng a sarming a mangiserrek iti makita a lawag lapdanna ti adu a di makita nga infrared a radiasion a rummuar. Gapuna ti temperatura iti uneg ti kotseyo pumudot a pumudot.

Ti atmospera ti daga ket umasping iti sarming ti tawa ti kotseyo. Dagus a pastrekenna ti makita a lawag ngem kasta unay ti pananglappedna iti di makita a radiasion, agraman ti infrared ken ultraviolet a lawag, agraman ti rayos X. Kaaduanna, daytoy a pananglapped ket nasayaat. Ti lawag nga ultraviolet ken ti rayos X ket napeggad ken mapapati a makapataud iti kanser. Ngem apay a lapdan ti infrared?

No agsepen ti atmospera ti radiasion nga infrared, daytat’ agserbi a kasla ules iti aglawlaw ti planeta. No dadduma malipatantayo a ti daga ket nalikmut ti nalamiis, awan nagyanna nga espasio. Uray pay no papudoten ti init ti daga, no awan ti mangpapudot nga “ulestayo,” dagdagus a rummuar ti pudot, ket ti temperatura iti rabawna agbalinton a 40 degrees Celsius a nalamlamiis ngem ti agdama a kasasaadna itatta. Agbalin a hielo dagiti baybay!

Ti parikut iti ibabara ti atmospera ket mabalin nga agbanag iti nakalablabes iti pagsayaatan. Ti di malaplapdan nga ibabara ti atmospera mabalin a kaipapananna ti panagbisin ti kaaduan bayat a dagiti pagapitan iti binukel agbalinda a katapukan. Dayta kaipapananna met dagiti nakapigpigsa a makapapatay a bagio a pabilgen dagiti nakaro ti kinabarana a baybay, dagiti umad-adalem a baybay a manglayus kadagiti luglugar iti igid ti baybay, nasaknap a kanser ti kudil nga iyeg ti marmargaay a benneg ti ozone, ken adu a pakarigatan ti tao.

Panangpaandar ti Sangalubongan a Thermostat

Nalabit naadalyo iti eskuelaan a ti atmospera ket agarup 99 porsiento nga oksihena ken nitrohena. Kaskasdi, dagitoy a gas saanda a lapdan dagiti infrared a silnag. Sumagmamano a gas nga adda iti nabatbati a 1 porsiento, agraman ti water vapor, di nakapapati a salaknibanna ti globotayo manipud iti nakaro a panaglamiisna ken pagpeggadenna a papudoten unay dayta.

Umanamong ti kaaduan a sientista a dagiti umad-adu a gas iti angin iti atmospera pangatuenna ti sangalubongan a temperatura, nupay awan ti makasigurado no kasano a maaramid daytoy. Mabalinyo nga idilig dagitoy a gas iti maysa a sangalubongan a thermostat. Iti nasuroken a sangagasut a tawtawen, kasla kankanayonen a papaandaren ti tao ti sangalubongan a thermostat. “Ti pannakauram dagiti sungrod a karbon (agraman dagiti dadduma nga industrial ken agrikultural nga ar-aramid) pinaaduna ti carbon dioxide iti ngangngani 25 porsiento nanipud pay idi agarup 1860,” kuna ni Irving M. Mintzer iti World Resources Institute. “Ti naur-urnong a carbon dioxide iti atmospera ken dagiti dadduma pay a mangpabara a gas nanipud idi 1860 ti mapapati a nakaipaayen ti ibabara ti rabaw ti Daga iti ngangngani 0.5° agingga iti 1.5° C a nangatngato ngem ti promedio a sangalubongan a temperatura idi sakbay ti panawen ti industria.”

Pudno a ti maysa wenno dua a degrees ket kasla saan a dakkel, ngem, iti kinapudnona, dayta irepresentarna ti kasta unay a pudot. “Maipaay a pangripiripan,” kuna ni Mintzer, “ti panagbalbaliw iti promedio a sangalubongan a temperatura iti 1° C ti mamaglasin iti agdama a klima iti saklawen ti Norte America ken Europa manipud iti Little Ice Age kadagiti maika-13 agingga iti maika-17 Siglo.” Mainayon pay, di mabalin a panunoten a ti kanayonan a pudot ket parepareho ti pannakaiwarasna. Ti sobra a maysa a degree iti makatawen mabalin nga agtungpal iti adu a sobra a degrees bayat ti kapupudotan a bulbulan iti kalgaw, a makadadael dagiti epektona.

Ti Kumperensia Idiay Toronto

Bayat ti panangitultuloy ti narungsot a kalgaw iti 1988 a mangurno iti Norte America, nasurok a 300 a delegado manipud kadagiti 48 a pagpagilian ti timmabuno iti International Conference on the Changing Atmosphere, a naangay idiay Toronto, Canada. Iti report maipapan iti kumperensia, napaliiw ti Manchester Guardian Weekly ti sumaganad a nakalkaldaang a padto iti pagbanagan iti sangalubongan nga ibabara:

“Ti panagpangato iti sangalubongan a temperatura saan nga agpapareho. Dagiti nangatngato a paset mabibiit a bumara ngem ti equator. Daytoy kaipapanannanto ti pannakapukaw ti basá ti daga iti makintengnga a paset ti makin-amianan a hemispero, a sadiay maimulmula ti kaaduan a binukel iti lubong.” Iti dadduma a pannao, daytat’ pamay-an ti sangalubongan a bisin.

Padto a Sangalubongan a Panaglayus

Ti sabali pay a kangrunaan a pakaseknan isu ti epekto iti nangatngato a temperatura kadagiti patas iti baybay. Kaaduan a tattao inaigda ti agpangpangato a patas iti baybay kadagiti marunrunaw a hielo ken dagiti hielo nga abbungot, ngem iti kinapudnona dagiti baybay mabalin nga umadalemda iti kasta unay uray awan ti marunaw a hielo kadagiti polo. Kasano? Ti thermal expansion​—ti isu met laeng a kasasaad a mangipangato iti mercury iti termometroyo iti napudot nga aldaw. “No interamente a pinabannayatmi ti panagbara, mabalin a mapasardengmi ti panagpangato ti patas ti baybay iti maysa agingga iti dua a metros, ngem daytan ti kasayaatan a mainanamayo,” sigun iti sientista ti Lawrence Livermore National Laboratory a ni Robert Buddemeier.

Ti panagpangato ti patas ti baybay iti kastoy a kaadu tinignayna ti pannakaseknan iti sangalubongan. “Ti panagpangato a nakurkurang ngem 0.6 metro iti patas ti baybay mabalin a lapunosenna ti 27 por siento iti Bangladesh, a papanawenna ti 25 milion a tattao,” kuna ti U.N. Chronicle. “Ti Egipto mabalin a mapukawna ti 20 por siento iti mapagapitan a dagana, ti Estados Unidos, iti nagbaetan ti 50 ken 80 por siento kadagiti baresbesna iti igid ti baybay. Ti 2 metros a panagpangato mabalin a pukawenna ti 1,190-isla a Maldivian archipelago.”

Ti padto iti ngato ket padto dagiti konserbatibo. Usigenyo ti dadduma kadagiti nalablabes pay a padpadto a maar-aramid: “Ti tawen ket 2035,” kuna ti maysa kadakuada. “Ti Holland nalapunosen iti danum. Awanton ti Bangladesh. Dagiti napipigsa a tudtudo ken ti agpangpangato a baybay sadiay pinapataynan ti sumagmamano a milion a tattao ket pinilitna dagiti nabati a populasion a mapan kadagiti temporario a kampo a pagkamangan kadagiti nangatngato a lugar idiay Pakistan ken India. Idiay makintengnga nga Europa ken Makintengnga a laud nga America, dagiti pinulpullo a tawen a tikag pinagbalinna ti nadam-eg idi a daga a nakamagmaga a disierto.”​—Jeremy Rifkin, iti Manchester Guardian Weekly.

Pudno kadi a daytoy ti ipaay ti masanguanan iti planetatayo?

[Kahon iti panid 5]

Saan nga amin a sientista ket siguradoda a ti iyaadu dagiti mangpabara a gas pinataudna ti sangalubongan nga ibabara. Namakdaar ni Stephen H. Schneider, maysa a manangipadron iti klima idiay U.S. National Center for Atmospheric Research “Dikay mabalin a kunaen a gapu ta bimmara ti maysa a dekada ket bimmara gapu iti “greenhouse effect.” Ngem ti ibabarana iti dua a dekada, daytat’ pudno a nakaskasdaaw. Ket no agtultuloy a lab-awanna dagiti rekord iti tinawen, ngarud pagarupek a dinton agduadua dagiti managduadua ket umanamongdanton a mapaspasamaken.”​—Science News, Tomo 135, Abril 8, 1989

[Kahon iti panid 6]

Apay a Nakarigrigat nga Ipadto ti “Greenhouse Effect”

Ti pangkaaduan a klima ti daga ket nakarikrikut a sistema, ket dagiti sientista talaga nga aminenda nga adda limitasion iti kabaelanda nga ipadto. Dagitoy ti sumagmamano a bambanag a makaimpluensia a naimbag kadagiti agdama a modelo ti kompiuter iti masanguanan a klima.

MARUNRUNAW A NIEBE KEN HIELO: Ti hielo ken niebe ibalandrana ti 40 agingga iti 60 porsiento a silnag ti init. Daytoy adda epektona a mangpalamiis iti planeta. Ngem bayat a ti agpangpangato a temperatura runawenna dagiti hielo ken niebe, ti nasudsudi ti kolorna a daga wenno danum iti uneg agsepenna ti ad-adu a pudot. Daytoy pakaruenna ti ibabara ti atmospera, nalabit iti 10 agingga iti 20 porsiento.

UL-ULEP: Ti nabara a daga kaipapanannanto ti nangatngato a kinasalimuot ti globo​—ad-adu nga ulep. “Ti epekto ti ulep isut’ maysa a kadadakkelan a gubuayan iti panagduadua iti teoria a panagbaliw ti klima,” kuna ti maysa nga eksperto iti kasasaad ti klima a ni V. Ramanathan iti University of Chicago. Maipagarup, nupay kasta, a ti ad-adu nga ulep palamiisenna dagiti bambanag babaen ti panangpaadu iti pannakaibalandra ti silnag ti init.

Iti kasumbangirna, nupay no dagiti ul-ulep ibalandrada ti silnag ti init, agserbida met a kas ules a mangtulong iti radiasion a dumteng iti rabawna. Gapuna narigat nga ipadto no ania kadagitoy nga epekto ti nangnangruna a marikna iti nabarbara, naul-ulep a lubong.

DAGITI TAAW: Ti danum ket nagsayaatan a mangagsep iti pudot, ket agparang a dagiti taaw makaurnongda iti umdas a pudot a mangpabannayat iti naan-anay nga ibabara ti atmospera iti adu a dekada. No kasano kawatiwat ti pannakaitantan ket narigat nga ipadto dagiti sientista.

DAGITI BULKAN: Dagiti ul-ulep a patauden ti bulkan pabaraenda ti stratosphere ket palamiisenda ti rabaw ti daga iti narikut a pamay-an. Iti sapasap, dagiti bulkan nalabit pabassitenda ti ibabara ti atmospera, ngem awan ti makaipadto no kaanonto ti ibebettak ti dakkel a bulkan.

SIKLO TI INIT: Maisupadi iti pagarupen dagiti adu a tattao, saan a parepareho ti pudot ti init. Ti kinaraniagna naksayan iti agarup 0.1 porsiento iti nagbaetan ti 1979 ken 1984. Daytoy pagbalinenna a nakadkadlaw ti bumarbara a temperatura iti dayta a panawen.

[Kahon/Diagram iti panid 7]

Dagiti Gas iti “Greenhouse”

ALINGASAW: Ti kaadu ti alingasaw iti angin agpannuray kaaduanna iti temperatura. Ti napudot nga angin urnongenna ti ad-adu a basá ngem ti nalamiis nga angin. Ti alingasaw agsepenna ti pudot a siepektibo unay, ngem dina patauden a bukodna ti ibabara ti atmospera. Ti alingasaw agserbi a mangpakaro iti epekto dagiti dadduma a gas.

CARBON DIOXIDE (CO2): Dayta ti kasasaknapan kadagiti gas a mangkulong iti pudot ket nasken iti amin a biag ditoy daga agsipud ta kasapulan dagiti mulmula dayta tapno agbiagda. Ti kaadu ti carbon dioxide iti atmospera ket umad-adu iti kagudua porsiento iti tinawen. Mabalin a kasla bassit dayta, ngem dayta kaipapananna nga agarup maysa a tonelada a carbon ti ikabil ti tunggal lalaki, babai, ken ubing nga adda iti planeta iti atmospera iti tinawen manipud kadagiti maur-uram a sungrod manipud iti uneg ti daga, kas iti carbon ken lana​—5,000,000,000 a tonelada a carbon iti tinawen! Agarup kagudua dayta a karbon kamaudiananna ti usaren dagiti mula wenno agsepen dagiti baybay, ngem dagiti dadduma ti agtalinaed iti angin.

METHANE (CH4): Daytoy ti kangrunaan a mangbukel iti gagangay a gas. Kas iti carbon dioxide, daytat’ naglaon iti carbon. Daytat’ umad-adu iti mamindua a daras a kas iti carbon dioxide iti atmospera, wenno agarup 1 porsiento iti tinawen. Maminduan nga ad-adu ti methane iti angin ngem ti adda idi sakbay ti panawen ti industria. Maseknan dagiti sientista a ti umad-adu a methane pagbalinenna a narigrigat para ti atmospera a runawen dagiti dadduma a gas a mangpabara iti atmospera, a kas ti makadangran a CFCs (chlorofluorocarbons).

CFCs: Dagitoy a napaut a kemikal tumulongda a mangdadael iti ozone kalpasan ti pannakagtengda idiay stratosphere. Ngem dagitoy pabaraenda ti atmospera iti kasta unay bayat nga addada iti makimbaba nga atmospera. Kinapudnona, iti tunggal molekula, maminsangapulo ribo a daras ti kinaepektiboda ngem ti carbon dioxide iti panangagsepda kadagiti infrared a silnag!

NITROUS OXIDE (N2O): No usaren ti dentistayo daytoy, mabalin nga inawaganna dayta ti laughing gas (makapagin-awa a gas) ngem ti epektona iti atmospera saan a makapagin-awa. Daytat’ produkto ti maur-uram a sungrod a nagtaud iti uneg ti daga ket saan nga agbaliwbaliw ti kasasaadna. No nakastreken iti atmospera, agtalinaeden sadiay iti promedio a 150 a tawtawen. Bayat dayta a tiempo, agsepenna ti pudot bayat nga adda iti makimbaba a paset ti atmospera, a maawagan ti troposphere, ngem makagteng met iti stratosphere, a sadiay tumulong a mangdadael iti ozone. Umad-adun dayta iti 0.25 porsiento iti tinawen.

OZONE (03): Ti maudi ngem napateg met isu ti ozone. Iti stratosphere, makagunggona ti ozone gapu ta agsepenna ti makadangran a radiasion ti ultraviolet a makapataud iti kanser ti kudil no sumarut iti rabaw ti daga. Ngem iti makimbaba nga atmospera, ti ozone ket napeggad. Ti ozone ket produkto iti kombustion, nangnangruna iti auto ken ti eroplano a jet.

[Diagram]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti “Greenhouse Effect”: Ti atmospera ti daga, kas iti sarming iti “greenhouse,” kulongenna ti pudot ti init. Ti silnag ti init pabaraenna ti daga, ngem ti napataud a pudot​—nga inawit ti infrared a radiasion​—saan a silalaka a makaruar iti atmospera gapu kadagiti mangpabara a gas a manglapped iti radiasion ket isublida dayta iti daga, isu a mangnayon iti ibabara ti rabaw ti daga

Ti rumrummuar a radiasion

Ti nakulong nga infrared a radiasion

Dagiti gas iti greenhouse

Ti Daga