Masanguanan ti Relihion Gapu iti Napalabasna
Paset 19—17th to 19th century—Makidangdangadang ti Kakristianuan iti Panagbalbaliw ti Lubong
“Saan a mapagtunos ti pilosopia ken ti relihion”—Georg Herwegh, maika-19-siglo a bumiberso nga Aleman
“PILOSOPIA,” maysa a sao a nagtaud iti ramut a Griego a kaipapananna ti “ayat iti kinasirib,” ket narigat a depinaren. Nupay adda panagduadua a mabalin nga adda ti “sapasap ken saklawenna ti isuamin a depinasion,” ti The New Encyclopædia Britannica pagarupenna a “ti umuna a panangikagumaan iti daytoy a panggep mabalin nga isu ti panangdepinar iti pilosopia a kas ‘panangiparangarang kadagiti nadumaduma a kapadasan ti tao’ wenno kas ‘ti nainkalintegan, addaan pamay-an, ken sistematiko a panangusig kadagiti tema a nangnangruna a pakaseknan ti tao.’”
Dagitoy a depinasion nalawag ti panangipakitada no apay a ti pudno a relihion ken pilosopia saanda a mapagtunos. Ti pudno a relihion ket naibatay iti paltiing ti Dios, saan a “kadagiti nadumaduma a kapadasan ti tao.” Umuna ken kangrunaan, daytat’ agrikrikos iti aglawlaw dagiti intereses ti Namarsua, saan nga iti aglawlaw dagiti “tema a nangnangruna a pakaseknan ti tao.” Ti ulbod a relihion, iti kasumbangirna, kas iti pilosopia, ket naibatay iti kapadasan ti tao ket ipangpangrunana dagiti intereses ti tao. Nanangruna a nadlaw daytoy a kinapudno manipud maika-17 a siglo ken nagtultuloy bayat ti pannakidangadang ti Kakristianuan iti panagbalbaliw ti lubong.
Nagkatlo a Pammutbuteng
Apaman a naipasngay ti moderno a siensia idi maika-17 a siglo, kasla di malapdan ti pannakidangadangna iti relihion. Dagiti nakaskasdaaw a sientipiko a rinang-ayan ti nangipabigbig iti siensia nga awan panagbiddutna ken addaan autoridad, isu a nangpataud iti sientismo, maysa a relihion a mismo, maysa a sagrado a baka. Iti lawag dagiti sientipiko a “kinapudno,” dagiti relihiuso a kalintegan kellaaten nga agbalinda a di mapaneknekan. Baro ti siensia ken makaparagsak; kasla nalausen ken makauma ti relihion.
Daytoy a kababalin maipapan iti relihion kimmaro babaen ti Pannakalawlawag, maysa a nasirib a movimiento a nagsaknap iti Europa bayat ti maika-17 ken maika-18 a siglo. Iti panangipaganetget iti irarang-ay iti kinasirib ken iti namaterialan, dina kinayat ti napolitikaan ken relihiuso nga autoridad ken ti tradision a maisukat iti panagrason a buyogen ti pammabalaw. Maipagarup, a daytoy ti gubuayan iti pannakaammo ken kinaragsak. “Dagiti ramut a tinaudanna,” kunaen ti The New Encyclopædia Britannica, ket masarakan “kadagiti pilosopia a Griego.”
Ti Pannakalawlawag kangrunaanna ket maysa a kasasaad a Pranses. Dagiti nalalatak a papangulo idiay Francia iramanna da Voltaire ken Denis Diderot. Idiay Gran Britania adda dagiti pannakangiwat a da John Locke ken David Hume. Dagiti manangitandudo addada met kadagiti amma a manangibangon iti E.U., agraman ni Thomas Paine, Benjamin Franklin, ken Thomas Jefferson. Kinapudnona, ti panaglasin ti Iglesia ken ti Estado a kalikaguman ti Konstitusion ti E.U. ket iparangarangna dagiti kapanunotan iti Pannakalawlawag. Dagiti kangrunaan a miembro idiay Alemania isu da Christian Wolff, Immanuel Kant, ken Moses Mendelssohn, apo a lakay ti kompositor a ni Felix Mendelssohn.
Ni Kant, gaput’ ilemna iti relihion, makuna a dinepinarna ti “pannakalawlawag” a kas “ti pannakawayawaya ti tao manipud iti kabukbukodan a pannursuro iti bagi.” Babaen itoy, inlawlawag ni Allen W. Wood iti Cornell University, kayat a sawen ni Kant “ti pamay-an ti panangawat dagiti indibidual iti tured a mangpanunot a mismo ti maipapan iti moralidad, relihion, ken politika, imbes nga idiktar dagiti politiko, eklesiastiko, wenno nainkasuratan nga autoridad dagiti kapanunotanda.”
Bayat ti maikadua a kagudua iti maika-18 a siglo, nangrugin ti Industrial a Rebolusion, immuna idiay Gran Britania. Nagbaliwen ti panangipaganetget manipud iti agrikultura a nagturong iti panangaramid ken panangpataud kadagiti bambanag babaen iti tulong dagiti makina ken dagiti kemikal a pamay-an. Daytoy ti nangupay iti adu a kagimongan iti agrikultura ken dagiti adda iti aw-away, isu a nangibaon kadagiti rinibribo a tattao nga agdudupudop kadagiti siudad a maipaay iti trabaho. Timmaud dagiti adu a parikut iti awan a pagtrabahuan, kurang a pagtaengan, kinapanglaw, ken dagiti nadumaduma a parikut a mainaig iti pagtrabahuan.
Makapagballigi kadi ti Kakristianuan iti daytoy a nagkatlo a pammutbuteng iti siensia, Pannakalawlawag, ken industria?
Panangidian iti Dios, Nupay Di Madmadlaw
Dagiti tattao a naallukoy iti Pannakalawlawag ti kapanunotan pabasolenda ti relihion kadagiti adu a parikut iti kagimongan. Ti kapanunotan a ti “kagimongan masapul a maibangon sigun kadagiti immunan a naikeddeng a balabala ti dios ken ti linteg ti nakaparsuaan,” kunaen ti The Encyclopedia of Religion, “ket sinukatanen ti kapanunotan a ti kagimongan ket, wenno mabalin a, maibangon babaen iti ‘kinasigo’ wenno ‘pamay-an’ ti tao a mismo. Maysa a panangpampanunot iti tao iti lubong ken iti kagimongan ngarud ti timmaud, nga iti agangay, pataudennanto ti kaaduan a teoria ti pilosopia ken ti kagimongan iti moderno a lubong.”
Dagitoy a teoria inramanda ti “relihion ti ili” nga intandudo ti dakkel ti impluensiana a pilosopo iti Pranses a Pannakalawlawag a ni Jean-Jacques Rousseau. Daytat’ naisentro iti kagimongan ken ti pannakairaman ti tao kadagiti pakaseknanna imbes nga iti maysa a Dios ken iti panagdayawna. Ti Pranses a manangilanad iti obserbasionna a ni Claude-Henri de Rouvroy intandudona ti “Baro a Kinakristiano,” nupay no ti im-impluensiaanna a ni Auguste Comte sinaritana ti maysa a “relihion iti sangatauan.”
Idi arinunos a maika-19 a siglo, ti movimiento nga Americano a maawagan social gospel timmaud kadagiti Protestante; daytat’ nasinged ti pannakainaigna kadagiti teoria ti Europa. Dayta a naibatay iti teolohia a kapanunotan kunaenna a ti kangrunaan a rebbengen ti maysa a Kristiano isu ti pannakairaman iti kagimongan. Dakkel ti pannakasuportar dayta kadagiti Protestante agingga itoy nga aldaw. Dagiti bersion a Katoliko makita met kadagiti trabahador-papadi iti Francia ken kadagiti klero iti Latin America a mangisuro iti liberation theology.
Iparangarang met dagiti misionero iti Kakristianuan daytoy a pagannayasan, kas impamatmat ti report ti magasin a Time iti 1982: “Kadagiti Protestante, adda panagbaliw nga agturong iti dakdakkel a pannakairaman kadagiti parparikut dagiti tattao iti ekonomia ken iti kagimongan . . . Para kadagiti umad-adu a misionero a Katoliko, ti pannakikadua iti kasasaad dagiti napanglaw kaipapananna ti panangitandudo iti dakkel a panagbalbaliw iti politika ken ti sistema ti ekonomia—uray pay no dagita a panagbalbaliw ti idadauluan dagiti rebolusionario a movimiento ti Marxist. . . . Kinapudnona, addada misionero a mamati a ti pannakakumberte kangrunaanna ket saan a mainaig iti pudno a trabahoda.” Nalawag a dagita a misionero umanamongda ken Pranses a sosiologo a ni Émile Durkheim, a nangisingasing idi naminsan: ‘Ti pudno a puntiria iti relihiuso a panagdayaw isu ti kagimongan, saan a ti Dios.’
Nalawag, ti Kakristinauan id-idianna ti Dios manipud iti relihion, a saan a madmadlaw. Kabayatanna, agan-andar met dagiti dadduma a puersa.
Panangsukat iti Dios iti Sinsinan-relihion
Dagiti ig-iglesia awan solusionda kadagiti parikut a pinataud ti Industrial a Rebolusion. Ngem dagiti sinsinan-relihion, dagiti produkto iti natauan a pilosopia, kunaenda nga addaanda, ket sipapartak a pinunnuanda ti pagkurangan.
Kas pangarigan, dadduma a tattao nasarakanda ti panggep iti biag iti panagsapul iti kinabaknang ken sanikua, maysa a pagannayasan a naisentro iti bagi isu nga insungsong ti Industrial a Rebolusion. Nagbalin a relihion ti materialismo. Sinukatan ti ‘Mannakabalin-amin a Doliar’ ti Mannakabalin-amin a Dios. Iti maysa a pabuya ni George Bernard Shaw, daytoy ket tinukoy ti maysa a karakter a nagkuna: “Maysaak a Milionario. Daytat’ relihionko.”
Dadduma a tattao ti nagturong kadagiti napolitikaan a movimiento. Ti pilosopo a sosialista a ni Friedrich Engels, a kadua ni Karl Marx, impadtona a ti sosialismo sukatannanton kamaudiananna ti relihion, a dayta a mismo addaan kadagiti relihiuso a kababalin. Gapuna, bayat ti irarang-ay ti sosialismo idiay Europa, kuna ti retirado a Propesor Robert Nisbet, “ti nalatak a banag isu ti isisina dagiti sosialista manipud iti Judaismo ken iti Kinakristiano ken ti panagturongda kadagiti kasukat dayta.”
Ti saan a panagballigi ti Kakristianuan iti panagbalbaliw ti lubong pinalubosanna ti itataud dagiti puersa a tukoyen ti World Christian Encyclopedia a kas “sekularismo, sientipiko a materialismo, ateistiko a komunismo, nasionalismo, nazismo, fascismo, Maoismo, liberal a panangpampanunot iti tao ken dagiti adu a napataud wenno limtuad a sinsinan-relihion.”
Gapu kadagiti bungbunga dagitoy a sinsinan-relihion a pilosopia, dagiti sasao ti Briton a bumiberso a ni John Milton ket kasla maitutop unay: “Barengbareng amin a kinasirib, ken ulbod a pilosopia.”
Panangsapul iti Pannakikompromiso
Gapu ta nasallamaan iti saan nga epektibo nga eklesiastikal a sistema iti maysa a dasig ken ti makaallilaw a sinsinan-relihion iti sabali a dasig, minilion a tattao ti mangsapsapul iti nasaysayaat pay. Pagarupen dagiti dadduma a nasarakandan dayta iti Deismo, a maawagan met kas “nakaparsuaan a relihion.” Babaen ti panaglatakna nangnangruna idiay Inglatera bayat ti maika-17 a siglo, ti Deismo ket nadeskribir a kas maysa a pannakikompromiso a nangsaklaw iti siensia a saan a pampanawan ti Dios. Dagiti deista ngarud ket siwayawaya ti panagpampanunotda nga awan ti an-anamonganda.
Inlawlawag ti autor a ni Wood: “Iti kangrunaan a kaipapanan, ti deismo kaipapananna ti panamati iti maymaysa a Dios ken iti maymaysa a relihiuso nga aramid a naipasdek laeng iti gagangay a rason imbes nga iti sobrenatural a paltiing.” Ngem babaen ti saan a panangibilang ti “sobrenatural a paltiing,” dadduma a Deist nakagtengda payen iti naan-anay a panangilaksid iti Biblia. Itatta mammanon a mausar ti termino, nupay no dagiti agkunkuna a Kristiano a di mangawat kadagiti eklesiastikal wenno Nainkasuratan nga autoridad a maisukat iti personal a kapanunotan wenno dagiti maisukat a pilosopia iti biag ket pudno a sursurotenda dagiti prinsipiona.
Dagiti Pumada a Teoria iti Ebolusion
Ti dramatiko unay a panagsabet ti relihion ken ti siensia napasamak kalpasan ti pannakaipablaak iti Origin of Species ni Darwin idi 1859, isu a nangisingasinganna iti teoria ti ebolusion. Dagiti relihiuso a papangulo, nangnangruna idiay Inglatera ken ti Estados Unidos, idi damo nabileg ti panangbabalawda iti teoria. Ngem di nagbayag nagpukawen ti ibubusor. Idi natayen ni Darwin, kuna ti The Encyclopedia of Religion, “dagiti managpanunot ken mananginaig a klero nagkonklusiondan a ti ebolusion ket naan-anay a maibagay iti nalawlawagan a pannakaawat iti kasuratan.”
Daytoy mabalin nga ilawlawagna no apay a ti Vaticano dina pulos inkabil dagiti liblibro ni Darwin iti Index of Forbidden Books. Dayta ilawlawagna met ti panagtignay dagiti managdengngeg idiay kumperensia iti Parliamento dagiti Relihion idiay Chicago idi 1893. Bayat ti panagimdeng dagiti Buddhists ken Hindus, kinuna ti maysa a managpalawag a “Kristiano”: “Ti teoria ti ebolusion punnuanna ti pagkurangan iti pangrugian pay laeng iti relihiontayo, ket no ti siensia mapnek iti kaaduan a pamay-an a ti teoria iti ebolusion isut’ wagas ti panamarsua, dayta ti anamonganto dagidiay a pagay-ayatda ti mangammo ken mangayat kadagiti daldalan ti Dios.” Napalakpakan iti kasta unay ti sao.
Daytoy a kababalin ket saan a nakaskasdaaw gapu iti kinalatakna bayat ti arinunos ti maika-19 a siglo a naammuanen a kas napagdidilig a relihion. Daytoy ket maysa a sientipiko a panagadal kadagiti relihion iti lubong a nairanta a mangikeddeng no kasano a dagiti nadumaduma a relihion ket agkakanaigda ken no kasano ti itataudda. Ti Ingles nga antropologo a ni John Lubbock, kas pangarigan, inyebkasna ti teoria a nangrugi dagiti tattao a kas ateista ket kalpasanna nagin-inot a rimmang-ayda agingga iti panagdayaw kadagiti anting-anting, panagdayaw iti nakaparsuaan, ken shamanism sakbay ti isasangpet ti panagdayaw iti maymaysa a dios.
Nupay kasta, kas ilawlawag ti The Encyclopedia of Religion: “Ti relihion iti kasta a panangmatmat ket saan a naan-anay a kinapudno nga impalgak ti dios, no di ket maysa a rekord dagiti tumataud a kapanunotan ti tao maipapan iti Dios ken ti moralidad.” Gapuna dagidiay nga umawat itoy a teoria saanda a narigatan nga immawat iti Deismo, maysa a “relihion iti ili,” wenno “relihion iti sangatauan” a kas ti agpangato a tukad iti ebolusion dagiti relihion.
Iti kamaudianan a panangusig, sadino ti pagturongan ti kasta a panangmatmat? Idi pay laeng maika-19 a siglo, kinuna ti Ingles a pilosopo a ni Herbert Spencer a ti sosiedad agturturongen iti maysa a kasasaad iti irarang-ay a saanen a maibagay iti relihion. Ket maipapan iti maika-20 a siglo, ni Propesor Nisbet napaliiwna a dagiti sosiologo kaaduanna a patienda a ti relihion “sungbatanna dagiti dadduma a kasapulan ti tao no maipapan iti pakainaiganna iti aglawlawna, ket agingga wenno malaksid no agbalinda a biktima iti panagbalbaliw ti biag iti tao, ti relihion iti maysa wenno sabali a porma ket agtalinaedto nga agnanayon a kinapudno iti pannakabukel ti tao.” (Dakam ti nangitaliko.) Ngarud, dagiti sosiologo dida iwalwalin ti posibilidad a “ti irarang-ay ti ebolusion” mabalin nga agturongto iti pannakapukaw nga interamente iti relihion!
Pimminget ti Panangsapul iti Pudno a Panagdayaw
Idi agtengngan iti maika-19 a siglo, nalawagen nga iti unegen ti 200 a tawtawen, ti Kakristianuan makidangdangadangen iti maab-abaken a pannakidangadang a maibusor iti panagbalbaliw ti lubong. Ti relihionna ket maysa laengen a nailubongan a pilosopia. Maseknan dagiti minilion a nasingpet panagpuspusona a tattao. Pimminget ti panangsapul iti pudno a panagdayaw. Pudno a mabalin a kunaen a ti repormasion iti Kakristianuan ket imposible. Ti kasapulan isu ti pannakaisubli ti pudno a panagdayaw. Ammuenyo ti ad-adu pay iti Oktubre 22 a bilang.
[Kahon iti panid 23]
Piliten ti Panagbalbaliw ti Lubong, Makikompromiso ti Kakristianuan
TI ITATAUD TI MODERNO A SIENSIA pinakapuyna ti pammati iti di makita ken pinataudna ti panagdudua maipapan kadagiti bambanag a saan a “mapaneknekan” ti siensia. Inkompromiso ti Kakristianuan ti kinapudno ti Biblia babaen ti panangawatna iti di napaneknekan, maipagarup a sientipiko a teoria a kas ti ebolusion ken babaen ti panagpannurayda iti sientipiko a pannakaammo, imbes nga iti Pagarian ti Dios, ti solusion dagiti amin a parparikut ti lubong.
TI ITATAUD DAGITI NAPOLITIKAAN A KAPANUNOTAN (kapitalismo, demokrasia, sosialismo, Komunismo, ken dadduma pay) pinataudna dagiti nasionalistiko a panagdadangadang ken panagrurupak ti kapanunotan, ket iti kasta pinalidemna ti kinapudno ti Biblia a ti Dios, saan a ti tao, ti nainkalintegan nga Agturay iti daga. Inkompromiso ti Kakristianuan dagiti prinsipio ti Biblia babaen ti panangsalungasingna iti Nakristianuan a neutralidad ken ti pannakiramanna kadagiti gubgubat a naglalabanan dagiti miembro iti isu met laeng a relihion a maibusor iti maysa ken maysa. Ti Kakristianuan aktibo wenno komplemento laeng ti panangsuportarna kadagiti sinsinan-relihion.
TI NANGATNGATO A KASASAAD ITI PANAGBIAG a pinataud ti Panagbalbaliw ti Industria ken Siensia pinarang-ayna ti panagimbubukodan ken imbungana ti kinaawan ti kinahustisia ken ti panagduduma. Nakikompromiso ti Kakristianuan babaen ti panangbaybay-ana kadagiti nadiosan a pagimbagan a maipaay iti sosial, ekonomiko, ecolohikal, wenno napolitikaan a pagimbagan.
[Kahon iti panid 25]
Makimbaba wenno Makinngato?
Kunaen ti Biblia: Naparsua dagiti tattao a perpekto ket naisuroda no kasano ti agdayaw iti Namarsuada iti makaay-ayo a pamay-an; ngem immalsada a maibusor iti Dios, ket iti 6,000 a tawen, kimmapuydan iti pisikal ken iti moral, nga immadayodan iti pudno a relihion nga ar-aramidenda idi damo.
Kunaen met ti biolohikal ken relihiuso nga ebolusion: Dagiti tattao timmaudda manipud iti primitibo a namunganayan ket awan dios ken awan relihionda; iti di mabilang a tawtawen, rimmang-ayda agpadpada iti pisikal ken moral, nga immasidegda iti relihiuso, sosial, ken moral nga irarang-ay iti Maar-arapaap a kasasaad.
Maibatay iti pannakaammoyo iti kababalin ti tao, ti agdama a kasasaad ti sangatauan, ken ti kasasaad ti relihion iti lubong itatta, ania a panangmatmat ti kasla ad-adda a maitunos kadagiti kinapudno?
[Ladawan iti panid 24]
Dagiti di napaneknekan a pananginanama ni Darwin iti Origin of Species nagbalinda a rason kadagiti adu tapno panawanda ti panamati iti Dios iti paltiing
[Credit Line]
Harper’s