Ti Lapayagyo—Ti Naindaklan a Mannakikomunikar

MABALIN nga ikidemyo ti matayo no dikay kayat ti makakita. Mabalin a medmedanyo ti aganges no dikay kayat ti makaangot. Ngem pudno a dikay maserraan dagiti lapayagyo no dikay kayat ti makangngeg. Ti pagsasao nga “agintutuleng” ket piguratibo laeng. Ti panagdengngegyo, kas ti bitik ti pusoyo, agan-andar uray matmaturogkayo.

Kinapudnona, dagiti lapayagtayo kankanayon nga agan-andarda tapno kankanayon nga ammotayo ti adda iti lubong iti aglawlawtayo. Pilienda, usigenda, ken awatenda no ania ti mangngegtayo ket ipakaammoda dayta iti utek. Iti uneg ti agarup sangapulo ket innem a sentimetro kubiko, dagiti lapayagtayo usarenda dagiti prinsipio iti acoustics, mechanics, hydraulics, electronics, ken ti nangatngato a matematika a mangibanag iti aramidenda. No saan a nadadael ti panagdengngegtayo, usigenyo ti sumagmamano laeng a bambanag a maaramid ti lapayag.

◻ Manipud iti kabassitan nga arasaas agingga iti kapigsaan nga ungor ti agrubrubuat a jet nga eroplano, mailasin ti lapayagtayo ti 10,000,000,000,000 a pagdudumaan ti kapigsa ti timek. Iti sientipiko a termino, daytoy saklawenna ti agarup 130 decibels.

◻ Mangngeg ken maipamaysa ti lapayagtayo ti maysa a panagsasarita iti bangir a kuarto a napnot’ tao wenno mailasinna ti biddut a nota a tinokar ti maysa nga instrumento iti orkestra a sangagasut ti miembrona.

◻ Dagiti lapayag ti tao madlawda ti panagbalbaliw a dua a degrees laeng iti direksion a pagtataudan ti timek. Aramidenda daytoy babaen ti panangilasin ti nagdumaan ti minutos a pannakangngeg ken ti kapigsana kadagiti dua a lapayag. Ti nagdumaan ti tiempo mabalin a kas iti kabassit iti ten millionths iti maysa a segundo, ngem madlaw ti lapayag daytoy ket iyallatiwna iti utek.

◻ Mabigbig ti lapayagtayo ken mailasinna dagiti 400,000 a timtimek. Dagiti mekanismo iti lapayag automatiko nga usigenda ti sound wave ket ipadis dayta kadagidiay addan iti memoriana. Daytat’ pamay-an ti pannakailasinyo no ti nota ti musika ket tinokar ti biolin wenno plauta, wenno sino ti umaw-awag kadakayo iti telepono.

Ti “lapayag” a makitatayo iti sikigan ti ulotayo ket pudno a pasetna laeng, ti makita a paset, iti lapayagtayo. Kaaduan kadatayo nalabit malaglagipna pay laeng manipud iti al-aldaw ti panageskuelatayo a ti lapayag ket buklen dagiti tallo a paset: ti makinruar, ti makintengnga, ken dagiti makin-uneg a lapayag, kas pangawag kadakuada. Ti makinruar a lapayag buklen ti ammotayon a “lapayag” a kudil ken nalukneng a tulang ken ti kanal ti lapayag nga agpauneg nga agturong iti eardrum. Iti tengnga ti lapayag, ti tallo a kababassitan a tultulang iti bagi ti tao—ti malleus, incus, ken dagiti stapes, a gagangay a maawagan hammer, anvil, ken stirrup—buklenda ti rangtay a mangisilpo iti eardrum iti oval nga abut, ti ruangan nga agturong iti makin-uneg a lapayag. Ti makin-uneg a lapayag buklen iti dua a nakaskasdaaw ti itsurada a paspaset: ti nagraraay a tallo a kasla sirkulo a kanal ken ti kasla birurukot’-itsurana a cochlea.

Makinruar a Lapayag—Ti Naitunon a Receiver

Nalawag, ti makinruar a lapayag isut’ mangkolekta kadagiti sound waves iti angin ket iyallatiwna ida iti makin-uneg a paspaset iti lapayag. Ngem saan laeng a dayta ti aramidenna.

Napanunotyo kadin no ti nakarikrikut nga itsura iti makinruar a lapayag ket adda aniaman nga espesipiko a panggepna? Nasarakan dagiti sientista a ti abut iti tengnga iti makinruar a lapayag ken ti kanal ti lapayag ket naaramidda iti pamay-an a pasayaatenda ti timek, wenno ikallungoganda, iti maysa a frequency range. Kasano ti pananggunggona dayta kadatayo? Naiparparna a kaaduan kadagiti napateg a kasasaad ti timek ti sao ti tao addada iti isu met laeng a saklawen.a Bayat ti panagdaliasat ti timek iti makinruar a lapayag ken ti kanal ti lapayag, mapapigsada iti agarup mamindua iti dati a kapigsada. Daytoy ti inhenieria ti acoustics a kangangatuan!

Ti makinruar a lapayag napateg met ti pasetna iti abilidadtayo a mangsapul iti pagtataudan ti timek. Kas nadakamaten, dagiti timek nga agtataud iti kannigid wenno kannawan ti ulotayo ket mailasinda babaen iti nagdumaan iti kapigsa ken ti tiempo ti pannakangngeg kadagiti dua a lapayag. Ngem dagiti ngay timek nga agtaud iti likudan? Manen, ti itsura ti lapayag adda pasetna. Ti pingir ti lapayagtayo ket naaramid iti pamay-an a daytat’ mangimpluensia kadagiti timtimek nga agtaud iti likudan, a mamagbalin a daytat’ makapukaw ti pigsana iti a 3,000- agingga iti 6,000-Hz a saklawen ti timek. Daytoy ti mangbaliw iti kasasaad ti timek, ket ti utek ipatarusna dayta a naggapu iti likudan. Dagiti timek manipud ngato ti ulo ket mabaliwanda met iti naiduma a frequency band.

Makintengnga a Lapayag—Tagtagainep ti Mekaniko

Ti trabaho ti makintengnga a lapayag isut’ panangbaliw iti kapigsa ti panagpigerger ti sound wave nga agbalin a mekanikal a pigerger ket iyallatiwna dayta iti makin-uneg a lapayag. Ti mapasamak iti daytoy kas kadakkel ti gisantes a lugar ket pudno a tagtagainep ti mekaniko.

Maisupadi iti kapanunotan a dagiti napigsa a timtimek ti mamataud iti kasta unay a panaggaraw ti eardrum, dagiti sound waves sangkabassit laeng ti pananggarawda. Ti kasta a nagbassitan a panaggaraw dandani dina pay matignay ti panaggaraw ti napnot’ pluido a makin-uneg a lapayag. Ti pamay-an ti panangparmek itoy a lapped idemonstrana manen ti nakalalaing a disenio iti lapayag.

Ti pannakainaig dagiti tallo a babassit a tultulang iti makintengnga a lapayag saan laeng a sensitibo no di ket nagsayaatan. Babaen ti panagandarna kas maysa a lever system, padakkelenna ti aniaman a sumrek a puersa iti agarup 30 porsiento. Kasta met, ti eardrum ket agarup 20 a daras a nalawlawa ngem ti footplate iti stirrup. Gapuna, ti puersa a maipaay iti eardrum ket naipamaysa iti basbassit a lugar idiay oval nga abut. Dagitoy a dua a banag ti mangpadakkel iti pigsa idiay agpigpigerger nga eardrum iti 25 agingga iti 30 a daras ngem ti kapigsa idiay oval nga abut, nga umdas laeng a manggaraw iti pluido iti cochlea.

Masarakanyo kadi a ti panateng no dadduma apektaranna ti panagdengngegyo? Ti makagapu ket ti umiso a panagandar ti eardrum sapulenna a ti presion iti agsumbangir a sikigan ket agpadpada. Iti gagangay daytoy ti mataginayon babaen iti bassit nga abut, a maawagan Eustachian tube, a mangikonektar iti makintengnga a lapayag iti likud ti agong. Daytoy a tubo malukatan tunggal agalimontayo ket ikkatenna ti aniaman a naurnong a presion nga adda iti makintengnga a lapayag.

Makin-uneg a Lapayag—Ti Pagpatinggaan ti Panagdengngeg

Manipud iti oval nga abut, dumtengtayo iti makin-uneg a lapayag. Dagiti tallo nga agtutupa a silo, a maawagan ti kaguduat’ sirkulo a kanal, ti mamagbalin kadatayo a mangtaginayon iti kinatimbeng ken panagtutunos. Nupay kasta, iti cochlea a pudno a mangrugi ti panagdengngeg.

Ti cochlea (manipud iti Griego a ko·khliʹas, biruruko) kangrunaanna ket maysa a grupo dagiti tallo a kanal a napno iti pluido, a nagrikrikus a kas ti balay ti maysa a biruruko. Dua kadagiti kanal ti naisilpo iti tuktok ti pagrikosan. No ti oval nga abut, iti baba ti pagrikosan, ket garawen ti stirrup, daytat’ rummuar ken umuneg a kas iti maysa a piston, isu a mangipaay iti hydraulic pressure waves iti pluido. Bayat ti iseserrek ti allon a sumrek ken rummuar iti tuktok, garawenda dagiti diding a mangisina kadagiti kanal.

Iti sibay ti maysa kadagitoy a diding, a maawagan ti basilar membrane, isu ti sensitibo unay nga organo iti Corti, a napanaganan sigun ken ni Alfonso Corti, nga idi 1851 nasarakanna ti pudno a sentro iti panagdengngeg. Ti kangrunaan a pasetna buklen iti linea dagiti pagrikna a bubuok ti selula, nga agarup 15,000 wenno ad-adu pay. Manipud kadagitoy a selula ti buok, rinibribo a linabag ti nerbio awitenda ti impormasion maipapan iti frequency, kapigsa, ken kasasaad ti timek iti utek, a sadiay ti pakapasamakan ti panagdengngeg.

Narisut ti Misterio

No kasano nga iyallatiw ti Corti daytoy a narikut nga impormasion iti utek agtalinaed a misterio iti nabayagen a tiempo. Ti maysa a banag a saan nga ammo dagiti sientista ket ti utek saan a matignay babaen kadagiti mekanikal a panagpigerger no di ket babaen laeng kadagiti elektro-kemikal a panagbalbaliw. Ti organo iti Corti masapul a baliwanna iti dadduma a pamay-an ti panaggaraw ti basilar membrane iti katupag nga elektrikal a panagtignay ket ipatulodna dagitoy iti utek.

Innalana iti 25 a tawtawen para iti Hungariano a sientista a ni Georg von Békésy a mangrisot iti misterio daytoy nagbassitan nga organo. Maysa a banag a nasarakanna ket bayat ti panagdaliasat ti hydraulic pressure waves iti kanal ti cochlea, makagtengda iti kapigsaan iti dadduma a paset ti dalan ket iduronda ti basilar membrane. Dagiti allon a patauden ti nakapigpigsa a timek iduronna ti membrane iti lansad ti cochlea, ket dagiti allon manipud iti nabangag a timek ti mangiduron iti membrane iti asideg ti tuktok. Gapuna nagkonklusion ni Békésy a ti timek iti espesipiko a kapigsa pataudenna dagiti allon a mangikurba iti basilar membrane iti espesipiko a lugar, isu a manggaraw kadagiti selula ti buok ket mangipatulodda kadagiti signal iti utek. Ti lugar dagiti selula ti buok ket katupag ti kasansan ti pigerger, ket ti bilang dagiti selula ti buok a matignay ket katupag iti kapigsana.

Daytoy a panangilawlawag nasayaat kadagiti simple a tuno. Dagiti timtimek a mapasamak iti naturalesa, nupay kasta, ket mammano a simple. Ti panagkukak ti bullfrog ket naiduma unay ti timekna iti uni ti tambor uray pay no agpada ti pigergerda. Ti makagapu ket tunggal timek buklen ti maysa a kangrunaan a tuno ken adu nga aglalaok tuno. Ti bilang dagiti aglalaok a tuno ken ti kapigsa ti tunggal maysa ti mangipaay iti tunggal timek ti naisangsangayan a kualidad, wenno kasasaad. Kastoy ti pannakabigbigtayo iti timek a mangngegtayo.

Ti basilar membrane mangngegna dagiti amin nga aglalaok a tuno iti timek nga aggigiddan ket mailasinna no manoda ken no aniada dagiti adda a naglalaok a tuno, iti kasta mailasinna ti timek. Dagiti matematiko awaganda daytoy a pamay-an a Fourier analysis, a napanaganan sigun iti nalaing a maika-19-siglo a Pranses a matematiko a ni Jean-Baptiste-Joseph Fourier. Kaskasdi, ti lapayag us-usarennan daytoy a narang-ayen a matematikal a pamay-an a kankanayon tapno ilasinna dagiti timtimek a mangngegna ken iyallatiwna ti impormasion iti utek.

Uray itatta, dagiti sientista saanda pay laeng a sigurado no ania a kita a signal ti ipatulod ti makin-uneg a lapayag iti utek. Dagiti imbestigasion ipalgakda a dagiti signal nga ipatulod dagiti amin a selula ti buok ket agarup isu met laeng ti kapaut ken kapigsada. Gapuna, patien dagiti sientista a saan a ti linaon ti signal no di ket ti simple a signal a mismo ti mangipaay iti mensahe iti utek.

Tapno maapresiar ti kinapateg daytoy, laglagipenyo ti ay-ayam dagiti ubbing a ti maysa nga estoria ket maiyallatiw manipud iti maysa nga ubing nga agturong iti sabali agingga iti pungto ti linea. Ti mangngeg ti ubing iti sabali a pungto masansan nga awan ti kapadana iti orihinal. No ti maysa a kodigo, kas iti maysa a numero, ket paipasa imbes a ti narikut nga estoria, mabalin a daytat’ saan a mabaliwan. Ket dayta, kaawatan, isu ti aramiden ti makin-uneg a lapayag.

Makapainteres, maysa a pamay-an a nausar iti narang-ayen a sistema ti komunikasion itatta, a maawagan iti pulse code modulation, ti agandar iti isu met laeng a prinsipio. Imbes nga ipatulod ti detalye ti maysa a pasamak, ti kodigo a mangirepresentar iti pasamak ti naipatulod. Daytoy ti pamay-an ti pannakaipatulod dagiti ladladawan iti Mars ditoy daga, babaen iti binary bits, wenno ti pamay-an ti pannakabalbaliw ti timek iti paspaset a maipaay iti pannakairekord ken ti pannakapatokarna. Ngem, manen, ti lapayag ti immuna nga addaan iti dayta!

Maysa nga Obramaestra iti Panamarsua

Dagiti lapayagtayo ket mabalin a saan nga isu ti kasensitibuan kadagiti amin a lapayag, ngem naisangsangayan ti pannakaibagayda a mangtungpal iti maysa kadagiti kadadakkelan a kasapulantayo—ti pannakasapul a makikomunikar. Dagitoy nadisenioda a dumngeg a nangnangruna iti timek ti sao ti tao. Dagiti maladaga masapul ti pannakangngegda iti timek ti inada tapno umiso ti panagdakkelda. Ket bayat ti panagdakkelda, masapul a mangngegda ti timek dagiti dadduma a tattao tapno masukayda ti paglaingan a panagsao. Dagiti lapayagda ti mangipalubos kadakuada a makaawat iti narikut a panagbaliwbaliw ti tuno iti tunggal pagsasao a siuumiso ta dumakkelda nga agsasao iti dayta a kas iti panagsao laeng iti maysa nga umili.

Amin daytoy ket saan a resulta iti bulsek nga ebolusion. Imbes ketdi, utangtayo ti nakaskasdaaw nga aparato a pagdengngeg iti naayat a Namarsuatayo, ni Jehova. (Proverbio 20:12) Dagiti lapayagtayo ket pudno nga obramaestra iti panamarsua ken ebkas iti kinasirib ken ayat iti Nangaramid kadatayo. Babaen kadakuada mabaelantayo ti makikomunikar kadagiti padatayo a tao. Ngem kangrunaanna, usarentayo ida iti panagimdeng iti kinasirib manipud iti Sao ti Dios, tapno makasursurotayo manipud iti nailangitan nga Amatayo, ni Jehova a Dios.

[Footnote]

[Diagram iti panid 19]

(Para iti aktual a pannnakaurnosna, kitaem ti publikasion)

MAKINRUAR A LAPAYAG

Lapayag

Kanal ti lapayag

Eardrum

MAKINTENGNGA A LAPAYAG

Hammer

Anvil

Stirrup

Eustachian tube

MAKIN-UNEG A LAPAYAG

Kaguduat’ sirkulo a kanal

Oval nga abut

Cochlea

[Diagram iti panid 20]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti plano ipakitana dagiti tallo a kanal a saan a nakawikaw

COCHLEA

Vestibular canal

Kanal ti cochlea

Tympanic canal