Corinto Siudad Dagiti Dua a Baybay

“DAGITI tattao idi ugma patienda a pudno dagiti didios. No dadduma kasta met ti pagarupko.” Kasta ti komento ti giyami bayat ti panangiturongna kadakami kadagiti rebbek iti templo a naidedikar idi ken Apollo, Aphrodite, Hermes, Hercules, ken Poseidon. Ti angin kasla makatudtuduen, ket nangngegmi ti nabangag a gurruod iti umad-adani a bagio. “Zeus,” kinunana a buyogen ti isem.

Adda dagiti ul-ulep iti tuktok iti Bantay Parnassus iti agsapa. Dagitoy nakaparpartak ti panagwarasda a bumallasiw iti Gulf iti Corinto tapno maiyullagis a sipapanayag iti ngatuenmi. Ngem ti giyami nagtalinaed a nakaragragsak ket intultuloyna ti nagestoria maipapan kadagidi immun-una a tiempo, dagiti dayag iti Grecia, ken ti iyaay ti Kinakristiano. Nagsayaat ti panamaglaokna iti kinapudno, sarsarita, historia, ken mitolohia tapno mangibangon kadagiti patpatakder iti pannakaawatmi ket tagitauanna ida iti lasag ken dara iti sabali a panawen.

Dikam madanagan maipapan iti tudo. Mammano nga agtudo idiay Peloponnisos. Ta, daytoy a makin-abagatan a peninsula isut’ maysa kadagiti kamagaan a lugar iti Grecia! Ti laeng Atenas ti namagmaga ngem dayta. Iti kasumbangirna, no agtudo, dagitoy saan laeng a basta arbis. Dagitoy ket napipigsa a tudo a mangreggaay kadagiti nangangato a lugar ket pagbalinenna ti daga iti babaen ti turod ti Corinto a nadam-eg iti pannaraten a daga.

Nakaskasdaaw! Kadagiti amin a banag a paglatakan iti Corinto, dandani dikam inanamaen ti maysa kadakuada a maysa a produkto iti talon. Wen, maimula man idiay Levant, idiay California, wenno iti aniaman a sabali a lugar, iti sadinoman a siraragsak a pakangatingatan ti bassit a pasas nga awaganmi iti currants, aw-awitenda ti nagan iti Corinto a nabaliwan nga agbalin a “currant.”

Dagiti Kinabaknangna

Ti daga mabalin a maysa a rason iti panangpanagan ni Homer iti “nabaknang a Corinto.” Nupay kasta, ti Corinto nagun-odanna ti kaaduan iti kinabaknangna kas puerto a siudad nga agserserbi agpadpada kadagiti baybay Ionian ken Aegean. Inawagan ni Horace dayta a “bimarisve Corinthi,” wenno “duat’ baybayna a Corinto.” Kasano a ti maymaysa a siudad agbalin a puerto iti dua a baybay? Nalaka dayta, yantangay naisaad dayta iti makin-abagatan a pungto iti akikid a daga (Griego, isth·mosʹ) a mangisilpo iti Peloponnisos iti kangrunaan a paset ti Grecia.

Magunggonaan ti Corinto manipud kadagiti luglugan a sumanglad iti laud-daya ken dagiti buis a maala manipud kadagiti kargador a barko ken dagiti babassit a barko a lumasat iti isthmus iti dalan a paglasatan dagiti barko nga awagan dagiti Griego a diʹol·kos. Buisanna met dagiti kargador a luglugan nga agpaamianan ken agpaabagatan. Awan duadua ni Philip II, ti ama ni Alejandro a Dakkel, ibilangna ti Corinto a nasken iti irarang-ay ti monarkiana.

Panagbalbaliw ken Pannakaisubli

Ngem dayta’ adu a siglon a napalabas. Itatta, maysa a kanal ti mangisilpon iti Corinto kadagiti Saronic gulfs, ket iti superhaywey lumabas dagiti karison iti naulimeken a bario iti Corinto. Dagiti marino, tsuper ti trak, ken dagiti bumario dida ikankanon a ti Corinto idi isut’ mangaw-awis iti Mediteraneo. Dagiti laeng arkeologo ken dagiti turista ti umay nga addaan kadagiti pagsukay, film, ken panagusiuso.

Idi 146 K.K.P. ti Romano a konsul a ni Mummius dinadadaelna ken dandani pinapapanawna amin a tattao iti Corinto. Nupay kasta, kalpasan ti pannakabaybay-ana iti maysa a siglo, daytat’ insubli manen ni Julius Caesar kas maysa a gagangay a kolonia ti Roma a naiduma kadagiti ar-aramid ken pampanunot iti Griego.

Idi simmangpet ti Kristiano nga apostol Pablo agarup sangagasut a tawen kamaudiananna, nabnabiag manen ti Corinto, narang-ay a siudad. Naballigi dagiti tattaona iti panagbangon, panagaramid kadagiti bambanag, ken panaglako iti aldaw. Ket iti rabii? Dagitoy agraragsakda ken agiinumda kadagiti templo dagiti didios ken taverna ken agpaspasiarda kadagiti nasipnget a kalkalsada nga agsapsapul iti pagraragsakan. Makapainteres, nupay no nalatak ti Corinto iti panawen ti kinalulok ket ammo ti tunggal maysa no ania a kita ti “babai a taga Corinto,” ti relihiuso a panagbalangkantis ket saan a maysa nga aramid a Griego. Ti masansan a maestoria a ti Corinto ay-aywananna ti sangaribo a babbai a naidedikar ken Aphrodite agpannuray iti mapagduaduaan a kapanunotan ti geograpo a ni Strabo idi umuna a siglo K.K.P. Uray pay kasta, intudingna ida iti nakabaybayagen a panawen sakbay Romano.

Dagiti Pakalaglagipantayo

Bayat ti pannagnami iti Lechaeum Way, ti kalsada idi ugma a nangisilpo iti makinlaud a puerto iti sentro iti siudad, intudo ti giyami dagiti tedtedda dagiti natatan-ok a patpatakder, dagiti templo, pagtagilakuan, maysa a paglakuan iti karne, ken ti kasilyas publiko, nga amin dagitoy awan ti urnosna.a Nupay kasta, gapu iti, imbes a nupay kasta, daytoy a kasla kinakurang iti panangiplano iti ili, nangrugin a madlawmi ti naragsak a buya ti kalsada a sinaranget ni Pablo—ti okupado unay a bunggoy ken dagiti mannanao, dagiti agtagtagilako, dagiti ad-adipen, ken dagiti mannakitulag.

Apaman nga umadanikamin iti pungto ti kalsada, mangngegmi ti barukbok ti Ubbog iti Pirene, maysa nga ubbog iti uneg ti daga a mangipapaay iti nalamiis a danum kadagiti pagtagilakuan nga agilaklako kadagiti mabulok a bambanag, pagbugguan dagiti artesano, ken kamaudiananna pagsibug a danum kadagiti kasilyas. Awan ti makaammo itatta no dagiti Kristiano nga agasawa a da Aquila ken Priscila adda ti pagaramidan ti tolda a tiendaanda ditoy a lugar. (Aramid 18:1-3) Ngem iti sumagmamano laeng a pie ti kaadayuna, kadagiti tukad nga agturong iti Forum, dagiti arkeologo nakasarakda ti linteja manipud iti sinagoga. Gapuna mabalin a daytoy ket maysa a pagdagusan a Judio, ket maragsakankami a mangpanunot a ti balay ni Tito Justo mabalin a ditoy a lugar!—Aramid 18:7.

Ti Forum—anian a makaawis a lugar! Buklen dayta dagiti dua a rektangulo a terasa iti sentro ti daya-laud. Iti tengnga iti makinngato a terasa, nga iti agsumbangir a sikigan adda dagiti pagtagilakuan, adda naingato nga entablado a naawagan bema, nga inus-usar dagiti managpalawag kadagiti pormal nga okasion. Impalagip ti giyami nga idi ti doktor a ni Lucas nagsurat maipapan iti aldaw ni Pablo iti korte iti sanguanan ni Proconsul Gallio, ti Griego a sao a nausar maipaay iti “pangukoman” ket bema. (Aramid 18:12) Gapuna dagiti pasamak iti Aramid 18:12-17 mabalin a napasamak iti daytoy a lugar! Mabalin nga agtaktakderkami iti nagtakderan ni Pablo, a sisasagana a mangipaay iti panangikalinteganna bayat nga isut’ linikmut dagiti manangpabasolna. Ngem saan! Di kayat a denggen ni Gallio ti kaso. Winayawayaanna ni Pablo ket binaybay-anna ti naranggas a managderraaw a mangbaot ketdi ken ni Sosthenes.

Iti likudan daytoy awan atepna a korte, iti makin-amianan nga igid ti makimbaba a terasa, adda ti ‘sagrado nga ubbog’ ken ti templo ti orakulona. Sadiay adda pagdudumaan iti kapanunotan maipapan iti no kasano a maipaay ti orakulo. Nalawag, nupay kasta, a no ti managdawat agbayad iti umdas a kuarta, dagiti papadi mangpataudda iti maysa a “milagro” ket pagbalinenda ti danum ti ubbog nga arak. Maipagarup a dayta ti mangipanamnama iti managdawat nga isut’ kasta unay ti pannakalawlawagna. Kunaen dagiti arkeologo a daytoy a templo ket nausaren iti nakabaybayag a tiempo, agpadpada idi ugma sakbay ti Kristiano a Corinto ken iti naibangon manen a siudad idi kaaldawan ni Pablo. Iti pannakaammomi iti nalimed a dalan, nakitami ti mekanismo iti panangaramid iti milagro nga arak ket pimmanawkami a nakumbinsir a ti relihiuso a panangallilaw ket saan a kabbaro.

Nupay no ni Poseidon maipagarup nga isut’ dios a patron iti Corinto, ti makaawis unay a patakder isu ti estilo-Doric a templo ni Apollo. Kadagiti 38 nga adigina, 7 ti nagtalinaed a nakatakder. Agarup 7.2 metros ti kangatona ken 1.7 metros ti diametrona iti puon, tunggal maysa ket naaramid iti maymaysa nagetlengan a limestone a nakalupkopan a dati iti natangken, puraw a paletada. Tumannawag iti siudad iti makintengnga a kangatuan a pasetna—maysa a nangisit ken mangtannawag a rebbek kadagiti rebbek—daytoy a templo idi ugma agtultuloy a mangtignay iti kasta unay a rikrikna. Mabalin a dayta ipalagipna iti makakita ti insurat ni Goethe—a ti arkitektura ket “naidulin a musika.”

Immay ti Tudtudo!

“Umaykayo. Adu pay ti kitaentayo!” Splash. “Ditay pay nakita datiti templo nga adaan kusina ken kumidor.” Splat. “Masapul a kitaentayo pay ti bato a kalsada nga inaramid ni Erastus.” Splatter. “Ket dikay kayat a labsan ti taverna ni Aphrodite wenno ni Aesculapeum.” Wen, ket ti splash ken splatter ti dadakkel a tedted ti tudo ti mangipasimudaag iti umay a bagio.

Dagdagus, napukaw dagiti tattao ken patpatakder iti panunotmi. Nagsublikami a nagdardaras iti naggapuanmi, a ti giyami ibagbagana pay laeng dagiti bambanag a dikam pay nakita. Kasta unayen ti panagtinnag ti tudo a nangparaniag iti kalsada, nangbabasa kadagiti kolor ken nangugas iti tapuk kadagiti marmol iti natan-ok idi a patpatakder. Idi kellaat a nagtinnag ti napigsa a tudo, nagtaraykamin. Mangngegmi pay laeng ti giyami nga agpukpukkaw nga immuna: “Umaykayo, dakay amin!” Iti makabulsek nga ulep, uray pay dagiti rebbek ti patpatakder iti igid ti Lechaeum Way iti Corinto nagpukawen. Awanen ti nabati, uray pay ti itsura ti daga wenno ti arapaap. Nakabasbasa, nagtaraykami a napan iti busmi ket inanamaenmi a ti tsupermi saan a napan nagkape.—Naipatulod.

[Footnote]

[Mapa iti panid 16]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Corinto

GRECIA

IONIAN A BAYBAY

AEGEAN A BAYBAY

[Dagiti Ladawan iti panid 17]

Ngato: Maysa a naibangon manen a pagtagilakuan idiay Forum

Tengnga: Ti “bema”

Baba: Ti daanen a templo ni Apollo