Filipos—Lugar Dagiti Ubbog
AGTAYTAYABKAMI iti ngatuen laeng dagiti dalluyon iti Aegean bayat nga umasidegkami iti Tesalonica. Amangan laeng ta, timpuar ti pagdissuan a dalan ti eropuerto iti igid ti danum ket sidadaras nga addan iti babaenmi—a nakaas-asideg ta pagarup ti asawak nga addakamin iti daga. “Daytat’ kalalamuyotan pay laeng a panagdissomi!” kunana. Kalpasanna, simmayaden dagiti ligay iti daga nga addaan panagtaltag.
Macedonia, Grecia! Mapanunotko ti lubong ni Alexander a Dakkel ken ti simmaganad a gubat idiay Kapatagan ti Filipos a nangikeddeng iti masanguanan ti Roma. Ket pampanunotek no kasanot’ kadakkel ti impluensiada iti biag ken ministerio ni Kristiano nga apostol Pablo. Kas maysa nga “apostol kadagiti nasion,” inyam-ammo ni Pablo ti Kinakristiano sadi Europa ken Filipos. (Roma 11:13) Adda kadi aniaman a makitatayo sadiay a manglawlawag kadatayo? Wenno pinukaw kadin ti historia ti kapatagan ket awanen ti natda a pakabigbigan?
Dua nga oras iti amianan ti Tesalonica, limmasat ti luganmi a bus iti dalan ti bantay iti ngatuen ti puerto ti Kaválla. Nupay no ti Kaválla ket nalatak kangrunaanna gaput’ panaglako iti tabako, dagiti agkalkalap nga agdadait kadagiti iket idiay sabangan isut’ nangipaay ti buya nga inarapaapmi a nakita ni apostol Pablo idi a ti Kaválla ket naawagan ti Neapolis.—Aramid 16:11.
Nupay di nagnaed ni Pablo idiay Neapolis, iti sumagmamano a metro iti babaenmi makitami ti nakaparparsed a kabatuan a dalan a nagdaliasatanna. Idin addakamin iti akikid, kakaykayuan a dalan ket damona a nakitami ti dati nga ili ti Filipos. Makitami ti dakkel a bato a nangtanda iti lugar, agarup iti katengngaan ti ging-et iti ngato.
Buybuyaenmi dagiti talon ti matangtangkenanen a tabako. Kimmita ni Pablo kadagiti karurotan a lugar, ken kadagiti nagkauna a nagnaed iti napuskol a kabakiran. Nalabit nagsarde-sardeng ni apostol Pablo bayat ti panagsang-atna. Kaskasdi, mabalin nga isut’ nagdardaras, nalabit magagaran a kas kadakami.
Ubbog dagiti Danum
Addan ti Filipos sakbay ti idadateng ni Felipe II idi 356 K.K.P. tapno waknitanna ti kabakiran, palawaenna ti ili, ken ipanagan ti naganna. Lima a tawen kalpasanna, dagiti agindeg manipud Thásos immayda tapno agtrabaho kadagiti nabaknang a minas ti Asyla ken Bantay Pangaeus. Inawagandat’ purokda iti Crenides, ‘lugar dagiti babassit nga ubbog.’ Apay? Gapu ta agkaiwara ti ubbog, a namagbalin iti ging-et a nalawa a karuruotan.
Itay laeng nabiit a ti daga ket sibaballigi a napaes-esan. Ngem adda pay laeng idiay dagiti ubbog, ket agayus pay laeng dagiti waig. Iti maysa a lugar, ti daan a dalan ti Roma ballasiwennat’ Karayan Gangites. Naisangsangayan dayta a karayan ken apostol Pablo, ket kayatmi a makita dayta.
Ubbog dagiti Nasudi a Metal
Sinarikedkedan ni Felipe ti Crenides tapno ispalenna dagiti minero a Thasian a binutbuteng ni Thrace. Tinarigagayanna ti Crenides kas kampo militar. Ngem kangrunaan iti amin, kinasapulannat’ balitok tapno gastuenna kadagiti ambisioso a planona iti gubat. Dagiti balitok a mina pinabaknangna ni Philip ken ni Alexander a Dakkel iti nasurok a sangaribo a talento kada tawen. Idi naibusen dagiti balitok, napukawen ti kinalatak ti Filipos.
Ubbog ti Dara
Naglabas ti nasurok a maysa a siglo. Ti Grecia winayaanna ti pannakabalin ti Roma. Kinalikaguman ti Imperio a Romano dagiti kalsada, ket naibangon ti Via Egnatia a bumallasiw iti Macedonia. Sangapulo ket uppat a kilometro manipud igid, lumasat iti ngalay ti Filipos, a riingenna dayta iti trapiko a komersial ken militar.
Napintas ti nakailugaran ti Filipos. Idi 42 K.K.P. adut’ dara a naibukbok sadiay iti dua a narungsot a gubat iti nagbaetan ti Roma ken dagiti rebelde a nanggandat a mangituray iti imperio. Ngem napaay ti Republican a kumplot ket naispal ti Imperio ni Cesar. Kas panglaglagip, ni nagballigi nga Octavian pinagbalinna ti Filipos a kolonia ti Roma.—Aramid 16:12.
Ubbog ti Biag
Awan agnanaed ita idiay Filipos. Maysa laengen dayta a lugar ti arkeolohia. Bayat a nagpagnapagnakami iti Via Egnatia, inamirismi dagiti tugot ti ligay iti pagnaan iti igid. Pinasiarmi ti plasa ket kinitami ti 50-tugawna a kasilia ti publiko. Idiay libreria, awan dagiti libro, a kas met ti kinaawan dagiti mannakigubal iti gym (palaestra iti aktual, wenno eskuelaan ti pannakigubal). Nakitami ti tedtedda dagiti templo ti Romano, paggianan ti estatua dagiti Griego, ken uray ti santuario ti Egipto iti ngalay ti acropolis iti ngato. Bayat a nagtugawkami iti awan-linongna a teatro, nagsiddaawkami iti acoustics wenno pannakaiyallatiw ti timek. Nagtakderkami iti forum ket inarapaapmi dagiti mahistrado ti imperio a rummuar manipud kadagiti kuarto, a sinaruno dagiti soldado nga agaw-awit iti rineppet a baut a naigalut iti likmut ti wasay—maysa a tanda ti autoridadda. Iti panunotmi, pinadpadasmi bangonen manen ti Filipos idi 50 K.P. a nagbalinen a Romano.
Sigun iti Biblia, ni Pablo ken dagiti kakaduana “naggianda iti daytoy nga ili iti sumagmamano nga aldaw.” (Aramid 16:12) Awan nakaay-ayat a panagsasarita a naipakaammo. Idin iti maysa nga aldaw nadamag ni Pablo ti bassit a grupo a saan a sumursurot iti asinoman a kaadaanan wenno baro a didios ket kaskasdi a maibagbagada a napeklan. Nagsinnarakda iti kolonial nga arko iti ruar ti ili iti asideg ti lugar a ti kalsada ballasiwenna ti karayan.
“Iti aldaw ti panaginana,” insurat ni Lucas, “rimmuarkam iti ruangan iti asideg ti maysa a karayan, isu nga impapanmi nga adda disso a pagkararagan; ket timmugawkami ket kinasaomi dagiti babbai nga immay.” Ti diskusion inramanna ti namnama ti pannakaisalakan ken biag nga agnanayon baeten ken Jesu-Kristo. Nangnangruna “maysa a babai a managan Lydia, a managlako iti purpura, . . . ti agdengdengngeg, ket linuktan ni Jehova ti pusona tapno imdenganna ti sasawen ni Pablo.”—Aramid 16:13, 14; idiligyo ti Filipos 2:12, 16; 3:14.
Kalpasan ti sumagmamano nga aldaw, ti panagbiahe ni Pablo sadi Filipos dimteng iti dramatiko a ngudona. Bayat a pagpagnaenna ti maysa a milia wenno nasursurok pay nga agturong iti lugar a pagkararagan, nasabatna ti makariribuk a babai a nagunggan ti dakes nga espiritu. Idi pinaruar ni Pablo ti demonio, nakapungtot dagiti appona gapu ta napukawen ti panagpadles a pagsapulanda. Aniat’ resultana?
“Ginuyguyodda da Pablo ken Silas iti plasa nga impanda kadagiti agturay.” ‘Judioda,’ impabasolda. (Ammo ti tunggal maysa a kalkalpas laeng a pinaruar ni Claudio ti amin a Judio manipud Roma.) ‘Rirriribukenda unay ti ilitayo babaen ti panagisursuroda kadagiti ug-ugali a di maipaay kadakami nga awaten ken aramiden, ta taga Romakami,’ innayonda. Nagriaw ti umariwekwek; nangsentensia dagiti mahistrado. Iti dayta dagiti soldado winarwaranda dagiti bautda ket “sinaplitda iti adu” da Pablo ken Silas. Kalpasanna imbaludda ida, nga agdardara ken agkakapsut, ket inkabilda dagiti saksakada iti tul-ong. Iti dayta met la a rabii ti dakkel a ginggined inyegna ti pannakawayawaya da Pablo ken Silas ken ti panangakseptar ti agbambantay iti pagbaludan ken ti sangakabbalayanna iti Kinakristiano.—Aramid 16:16-34.
Iti sumuno nga aldaw, dagiti agturay ket, maladingitanda unay iti aniaman a di panagkikinnaawatan, ngem mabalin kadi a dagiti ganggannaet panawanda laengen ti ili? Immuna a napan da Pablo ken Silas iti pagtengan ni Lydia tapno pabilgenda dagiti padada a manamati sakbay a panawanda ti Tesalonica. Nagbati ni Lucas tapno aywananna ti kabbaro a kongregasion.—Aramid 16:35-40.
Ubbog ti Kinamanagparabur
“Impapilitna kadakami nga umay” iti balayna, insurat ni Lucas maipapan ken Lydia. Uray ti nangibalud ken Pablo ket managpasangbay unay apaman a naawatanna a siuumiso ti kasasaad. (Aramid 16:15, 33, 34) Bayat ti kaadda ni Pablo sadi Tesalonica, dagiti gagayyem idiay Filipos namindua a nangipatulodda kadagiti bambanag a kasapulanna.
Kamaudiananna, idi situtured nga agserserbi iti Dios sadi Corinto, isut’ pinatulodan manen dagiti taga Filipos. Uray iti adu a tawen kalpasanna, idi a naibalud ni Pablo idiay Roma, maysa a naibaon manipud Filipos dimteng nga addaan kadagiti regalo ken panangyoprese iti personal a serbisio para iti pagimbagan ti apostol. Natignay ni Pablo. Ammona a dagiti taga Filipos saanda nga aglaplapusanan iti material. Insuratna: “Ti nauneg a kinapanglawda pinaglaplapusananna ti kinabaknang ti kinamanagparabur..”—2 Corinto 8:1, 2; 11:8, 9; Filipos 2:25; 4:16-18.
Ti Ipapanawmi
Nagbayagkami bassit iti Gangites, ket inwasiwasko ti imak iti danum. Nakellaatak ti kinalamiisna. Kinitami ti aglawlaw. Asideg ditoy a disso ti “lugar ti pagkararagan” a nagtataripnongan da Pablo ken dagiti dadduma maipaay iti panagdayaw.
Ngem idi sinaludsodak ti bagik, aniat’ mamagbalin iti Filipos a naisangsangayan unay kaniak? Daytoy aya lugar nga asideg ti karayan? Mabalin kadi a ti plasa nga addaan iti awan naggianna a libreria, bakante a gym, awan-diosna a templo, ken paglakuan nga awanan tagilako?
Dagiti ngata ubbogna? Wen, ti Filipos ket pudno a “lugar dagiti ubbog.” Agay-ayus pay laeng dagiti danum. Iti naminsan nagayus iti balitok ken, iti maysa a naliday a tiempo, iti dara. Ngem addaan met naimbag a tiempo idi a ti ubbog ti biag, ayat, ken kinamanagparabur nagayusda manipud sumagmamano a naisangsangayan a tattao kas kada Pablo, Lydia, ti manangibalud, ken dadduma pay. Isu dagiti tattao, saan aya? Dagidiay naisangsangayan a tattao ti mamagbalin iti Filipos a naisangsangayan kaniak. Pagpampanunotendak. Pagmennamennaendak. Tarigagayak—ti asawak iniggamannat’ takkiagko. “Umaykan,” inyarasaasna. “Panawenen nga agawid.”—Naipatulod.
[Mapa/Dagiti Ladawan iti panid 25]
Ngato a kannigid: “bema” (tugaw ti pangukoman) iti nagkauna a Filipos; ngato a kannawan: lugar a ti “Via Egnatia” ballasiwenna ti Gangites; baba: ti forum
[Mapa iti Grecia/Filipos]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)