AIDS—Ti Nakaam-amak a Panangdangranna Kadagiti Ubbing
NAKITAYO kadi dagiti ladawanda? Nangngeganyo wenno nabasayo kadin dagiti estoriada? No kasta, kinigtotnakayo kadi dayta? Malapdanyo kadi nga agarubos dagiti lulua wenno malapdanyo kadit’ panaglidayyo. Agsennaay kadi ti pusoyo gapu kadakuada? Mangmangegyo pay laeng kadi dagiti areng-eng dagiti dandani matayen a di madmadlaw? Uray pay itatta, maikkatyo kadi dagiti nakalkaldaang nga eksena dagiti matmatay a maladaga—dua, tallo, ken uppat iti maysa a kama? Kaaduan kadakuada ti mabaybay-an. Ti panagsagaba ken ipapatayda agtaud itoy nakaam-amak a sakit nga agsaksaknapen iti lubong—ti AIDS!
Dagiti report ken nabiag a ladladawan a naipabuya iti telebision manipud maysa a pagilian iti Europa idi Pebrero 1990 kinigtotna ti agbuybuya a minilmilion. Iti sangalubongan, ad-adu pay a milion ti nakabasa iti trahedia iti diario ken kadagiti magasin. Impadamag ti magasin a Time: “Makapasidduker ken nakaam-amak ti buya. Kadagiti agsasaruno a kuna nakaidda dagiti maladaga ken dagiti mara-tuppaak nga ubbing nga aglanglangan a nataengan, nagkuretreten dagiti kudilda, a dagiti ruprupada adaanen iti di pagduaduaan a tanda iti dandani ipapatay.” “Daytat’ kadadaksan iti isuamin a nakitak,” insennaay ti maysa a doktor. “Nalawag, daytoy ket maysa nga epidemia a maiyakar babaen iti ar-aramid iti medisina.”
Kasano a kasta? Saan a kas iti kaaduan a maladaga nga addaan iti AIDS a naipasngay nga addaan iti mikrobio manipud kadagiti agsakiten iti AIDS nga inna, dagitoy nga ubbing ket dida naipasngay nga addaan iti HIV. Rimsua ti didigra kalpasan a naipasngayda idi dagiti nakapuy wenno di nadanonan a kappasngay naiyalisonanda iti dara gaput’ pammati a daytat’ mangpabileg kadagiti nakapuy a maladaga—maysa nga aramid a nabayagen a sinuppiat ti propesion ti medisina. “Maysa nga addaan iti HIV a nagidonar iti dara ti mabalin a nangimpektar iti 10, 12 wenno ad-adu pay nga ubbing,” kinuna ti maysa a doktor.
“Iti damdamo unay iti historia iti AIDS,” kinuna ni Dr. Jacques Lebas, presidente iti Doctors of the World nga organisasion a tumultulong kadagiti tattao nga adda idiay Paris, “napasanguantayo iti AIDS iti kinaubing pay laeng. Daytat’ maysa nga epidemia.”
Kas pangarigan, idi Setiembre 1990, iti damdamo unay, ti WHO (World Health Organization) nangiruar iti makapakigtot a pammaneknek a nangipalgak iti sangalubongan nga epidemia iti AIDS kadagiti ubbing. Impadamag ti WHO a ti mikrobio a mangpatpataud iti Acquired Immune Deficiency Syndrome nalabit apektarannanto ti sangapulo milion nga ubbing inton tawen 2000. “Ti kaaduan kadagitoy mabalin nga addaandanton iti AIDS ket mataydan inton tawen 2000,” kinuna ni Dr. Michael Merson, direktor iti sangalubongan a programa ti organisasion maipapan iti AIDS. Agingga iti maudi a paset iti 1990, kakatlo iti 1.2 milion a napattapatta a kaso iti naan-anayen nga AIDS ti mapapati nga adda kadagiti ubbing a nababbaba ngem lima ti tawenna.
Awan duadua a ti panagsaknap iti saplit nga AIDS maawagan a nakasaksaknap? Inton agngudo iti 1992, agarup uppat a milion a maladaga ti impasngayton dagiti inna nga addaan iti HIV. Uppat kadagiti lima nga ubbing a naipasngay nga addaan iti mikrobio makapataudda iti AIDS inton maikalima a kasangayda. Apaman nga addaandan iti AIDS, gagangay a mataydan iti uneg ti maysa wenno dua a tawen, imbaga ni Dr. Merson iti maysa a kumperensia kadagiti periodista idiay Geneva.
Ipadto dagiti eksperto nga addanto 150,000 a kaso iti AIDS kadagiti Africana laeng inton 1992 ken ti kanayonan a 130,000 kadagiti ubbing iti Africa. Idiay Estados Unidos laeng, agingga iti 20,000 a maladaga itatta ti mabalin a naipasngay kadagiti babbai nga addaan iti HIV, impadamag ti WHO. Impadamag ti Evening Post iti Wellington, New Zealand, iti edisionna a Hulio 12, 1989, a ti napattapatta a 140,000 kadagiti agtutubo iti Brazil agaw-awitdan iti mikrobio. “Ngem pagamkan dagiti aktibista a ti pattapatta mabalin a nababa,” kuna ti diario. “Pagarupek a daytoy a grupo, no di maikkan iti naisangsangayan a pannakaagas, agbalindanto a maysa a bomba atomiko a maipabettak iti siudad,” kinuna ti medikal a direktor iti National Foundation for the Welfare of Minors. “Daytat’ nakaserserioso a parikut,” insennaay ti mabigbigbig a sikologo a taga Brazil.
Kumarkaro ti Parikut
Adda kadi asinoman a di matignay iti kasasaad dagitoy nga awan basolna a biktima iti panagsagaba manipud itoy a saplit? Usigenyo, kas pangarigan, daytoy a report: “Agarup 50 nga ubbing ti mapapatay idiay makintengnga nga Africa—daddumat’ babaen kadagiti nagannakda met laeng—agsipud ta addaanda iti AIDS, sigun iti Red Cross iti Norway.” Dadduma nga Africano nga ubbing nga addaan iti AIDS ti pagtalawen dagiti pamiliada a sigaganat a mangpukaw iti aniaman a pakainaigan iti sakit a mailasin a nakarkaro pay ngem ti kukutel kadagiti pagtaenganda, kuna ti Sunday Star, maysa a diario iti Johannesburg, Sud Africa. “Kadagiti dadduma a lugar dagiti biktima iti AIDS ken dagiti pamiliada maparitanda kadagiti lugar a pagsakduan ken kadagiti simbaan,” kuna ti diario.
Dagiti kanayonan pay a makapatigerger nga estadistika pudno a makapadanagda. Dagiti sangalubongan a report pabasolenda ti panagsaknap ti AIDS a kas direkta a resulta a makagapu iti sabali pay a didigra. Minilion nga ubbing a saan a naimpektaran iti mikrobio ti AIDS ti agbalinton nga ulila inton 1990’s. Apay? Matayton dagiti dadakkelda manipud iti AIDS. Pattapattaen ti WHO nga addanton lima a milion nga ulila iti AIDS iti sangalubongan inton 1992. “Daytat’ layus a mangrugrugin a mapasamak. Ket no awan ti panangiplano a mangparang-ay iti panangaywan, mabalin a manglukattayonto kadagiti dadakkel a pagtaraknan kadagiti ulila,” kinuna ti maysa nga eksperto iti panangaywan iti ubing.
“Dandani di maawatan ti kinasaemna,” kinuna ti maysa a mangad-adal iti kasasaad, a desdeskribirenna ti maysa a pamilia iti Nueva York. “Naimpektaran ti ina, naimpektaran ti ama, agsakit ti anak, matayto dagiti nagannak ken ti anak, ket panawandanto ti 10-años nga ubing a lalaki nga awanton a pulos ti pamiliana.”
Ket kamaudiananna, adda daytoy mamagpanunot a kapaliiwan ni Dr. Ernest Drucker iti Albert Einstein College of Medicine idiay Nueva York. “Kalpasan ti ipapatay ti maysa a naganak, masansan a masarakan dagiti ubbing ti bagbagida iti panagdadangadang maipaay iti panangaywan, a pagpapasaan dagiti dadduma a miembro ti pamilia bayat nga ikagkagumaanda a pagballigian ti pukawda ken ti pakailasinan nga addaan AIDS.”
Agbalbalinen ti AIDS a maysa kadagiti kangrunaan a makagapu iti ipapatay. Daytat’ maika-siam a kangrunaan a makagapu iti ipapatay dagiti ubbing nga agtawen iti manipud maysa agingga iti uppat, ken ti maikapito a kangrunaan a makagapu iti ipapatay kadagiti tin-edyer ken kadagiti agtutubo nga adulto a nababbaba ngem 25 años. Iti nasapa pay a 1990’s, mabalin nga agbalin ti AIDS a maysa kadagiti umuna a lima a kangrunaan a makagapu iti ipapatay, impadamag ti The AIDS/HIV Record, Setiembre 1989. Kaskasdi, ipamatmat dagiti report ti sangalubongan a di madanagan dagiti adu a biktima daytoy a nakaam-amak a sakit. Usigenyo ti dadduma a makapakigtot a kinapudno iti sumaganad nga artikulo.