“Tiempo a Panangagas”

Ni Ann maysa a managimdeng a makipagrikna kadagiti daduma a tattao; tumultulong iti siasinoman nga addaan iti parikut. Addaan panagtalek iti bagina ken awan pakababalawan ti langana, awan ti makaammo nga isut’ nadangran ti emosionna, agingga a maysa nga aldaw nalagipna. “Addaak iti trabaho,” nalagip ni Ann, “ket nangrugin a mariknak ti nasaem ken nakaro a panagbain. Dandani diak makatakder! Nagsagabaak iti adu nga aldaw. Idin nalagipko ti panangmolestia ti agsioman kaniak—pudno unay, daytat’ panangrames. Ket saan laeng a namnaminsan.”

ADDA “tiempo a panangagas.” (Eclesiastes 3:3) Para kadagiti adu a biktima iti pannakaabuso iti kinaubing—kas ken Ann—ti pannakalagip iti nabayagen a nalipatan a pakalaglagipan ket maysa a napateg a paset iti pannakaagas.

Nupay kasta, kasano a malipatan ti asinoman ti maysa a nasaem a banag a kas iti seksual a pannakaraut? Usigenyo no kasano ti kinaawan gaway ti maysa nga ubing nga agkedked iti panangawis ti ama wenno dadduma a nabilbileg a nataengan a makidenna. Isut’ di makataray. Maamak nga agikkis. Ket maamak a mangibaga—iti asinoman! Wen, mabalin nga inaldaw a makitkitana ti manangabusona ket agtignay a kasla awan ti napasamak. Ti panangsalimetmet iti kasta a panagpammarang narigat para iti maysa a nataengan; dandani imposible para iti maysa nga ubing. Gapuna usarenna ti kasta unay a panagpampanunot isu a naipaay kadagiti ubbing ket malipatannanton! Agpammarang a di napasamak ti panangabuso a lipatennan wenno dinan pampanunoten dayta.

Kinapudnona, sagpaminsan, datay amin lipatentayo dagiti bambanag a ditay kayat a makita wenno mangngeg. (Idiligyo ti Jeremias 5:21.) Ngem dagiti biktima iti panangabuso usarenda daytoy nga abilidad kas pamay-an iti pannakalasat. Ipadamag ti dadduma a biktima: “Agpammarangak a daytat’ mapaspasamak iti sabali a tao ket buybuyaek laeng.” “Agpammarangak a nakaturogak.” “Solsolbarek dagiti parikutko iti math iti isipko.”—Strong at the Broken Places, ni Linda T. Sanford.

Di ngarud pakasdaawan, ti libro a Surviving Child Sexual Abuse kunaenna: “Mapattapatta nga agingga iti 50 por siento kadagiti makalasat iti seksual a panangabuso iti ubing ti di makaammo kadagitoy a kapadasan.” Daduma, nupay kasta, mabalin a malagipda a mismo ti panangabuso ngem lapdanda dagiti rikna a mainaig iti dayta—ti saem, ti unget, ti panagbain.

Pananglipat—Panangpampanunot

Saan kadi a kasayaatan, ngarud, a dagitoy a bambanag lipatenen—a basta lipaten laengen dagiti biktima ida? Dadduma mabalin a pilienda nga aramiden ti kasta. Dadduma basta di makalipat. Kas kunaen ti Job 9:27, 28: “No umisemak ket padasek a lipaten ti rigatko, malagipko met laeng ti sinagabak a mangtuok kaniak.” (Today’s English Version) Ti pananglipat iti nakaam-amak a pakalaglagipan ket makabannog iti panunot, maysa a nakaro a panagpampanunot a mabalin nga addaan pay iti nakaro nga epekto iti salun-at.

Bayat a tumataengan ti biktima, ti pakarigatan iti biag ti masansan a mangpakapuy iti abilidadna a manglipat iti napalabas. Ti banglo ti cologne, ti pagaammo unay a langa ti rupa, ti makapakellaat a timek, wenno uray ti pisikal a panangsukimat ti maysa a doktor wenno dentista mabalin a gargarienna ti nakaam-amak a pakalaglagipan ken rikrikna.a Saan kadi a basta ikagumaanna a lipaten? Saan, iti kastoy a kanito adu a biktima ti mabang-aran iti panangpadasda a manglagip iti dayta! Kuna ti maysa a babai a managan Jill: ‘Apaman a malagipen ti kapadasan, mapukawen ti kinasaemda. Nasasaem ken napegpeggad ti pananglipat kadakuada ngem ti panangtaming kadakuada.’

Ti Pateg ti Pananglagip

Apay a napateg? Ti maysa a rason ket, ti pananglagip palubosanna ti biktima nga agladingit. Ti panagladingit ket gagangay a panagtignay iti nasaem a kapadasan; tulongannatayo a mangsaranget iti makaupay a paspasamak. (Eclesiastes 3:4; 7:1-3) Ti naabuso a biktima, nupay kasta, napaidaman iti panagladingitna, napilitan a mangamin iti kinapudno ti nakaam-amak a kapadasan, napilit a manglapped iti sakit ti nakemna. Ti kasta a pananglipat mabalin nga agbanag iti awagan dagiti doktor a panagdandanag gapu iti napalabas a nasaem a kapadasan—maysa a nabibineg a kasasaad nga awanan ti emosion.—Idilig iti Salmo 143:3, 4.

Bayat ti pananglagip iti kapadasan, nupay kasta, ti biktima kasla mapadpadasanna manen ti pannakaabuso. Dadduma a biktima temporario pay nga agbalinda a kasla ubing. “No mapanunotko ti napalabas a pasamak a maar-aramid,” kuna ni Jill, “masansan nga addaanak iti pisikal a sintomas. No dadduma mangparigat ti pananglagip, ta mariknak a kasla mapilitak nga agbalin a mauyong.” Ti nabayagen a nalapdan nga unget iti kinaubing kellaaten a rumsua. “Ti pannakalagipko iturongnak iti panagliday ken pungtot,” kuna ni Sheila. Ngem iti sidong dagitoy a naidumduma a kasasaad, maitutop ti panagunget. Agladladingitka, iyeb-ebkasmo ti namedmedan a nalinteg nga unget! Adda kalintegam a manggura iti dakes nga ar-aramid a maibusor kenka.—Roma 12:9.

Kuna ti maysa a biktima ti panangabuso: “No pudno a malagipkon dayta, mariknakon ti dakkel a bang-ar . . . Uray kasano ammokon no aniat’ sangsanguek. Nupay marigatanak a manglagip iti dayta, impalagipna ti paset ti biagko a nagbalin a nakaam-amak ta diak pagaammo dayta ken misterioso.”—The Right to Innocence.

Ti pananglagip mabalin met a tulonganna ti biktima a mangammo iti gapu ti parikutna. “Ammok a kankanayon nga addaanak iti nakaro a pananggura ken panagpungtot iti bagik met laeng ngem diak ammo no apay,” kuna ti maysa a biktima iti incesto. Ti pananglagip tulonganna ti adu a makabigbig a ti napasamak ket saanda a basol, nga isuda dagiti biktima.

Siempre, saan nga amin malagipda ti pannakaabusoda a nakalawlawag unay a kas kadagiti dadduma. Ket kaaduan a manangbalakad umanamongda a saan a nasken a lagipen ti isuamin a detalye iti pannakaabuso ti maysa tapno maagasan kadagiti epektona. Ti basta panangbigbig a napasamak ti pannakaabuso mabalin a dakkel nga addang nga agturong iti pannakaimbag.—Kitaenyo ti kahon iti panid 9.

Pananggun-od iti Tulong

No maysaka a biktima iti seksual a panangabuso iti kinaubing, dika ibturan dagiti agsubsubli a pakalaglagipan a bukodmo. Makatulong ti panangisalaysay kadagiti rikriknayo. (Idiligyo iti Job 10:1; 32:20.) Dadduma a nakaro ti pannakariribukda mabalin nga ikeddengda ti mangsapul iti tulong ti kualipikado a mangngagas, manangbalakad, wenno propesional iti mental a salun-at. Iti aniaman a kaso, maysa a taltalken a gayyem, maysa nga asawa, dagiti miembro ti pamilia, wenno dagiti Kristiano a manangaywan a dumngeg nga addaan pannakipagrikna ken panagraem ket napategda met a tumulong.b “Ti kadadakkelan a tulong kaniak isut’ kasayaatan a gayyemko, ni Julie,” kuna ni Janet. “Pinalubosannak a mangisalaysay a maulit-ulit iti pakalaglagipak. Pinalubosannak a mangrikna kadagiti nagbanaganna. Umimdeng ken sumungbat a buyogen ti pannakaawat.”

Napeggad a banag ti panagtalek, ket mabalin a mariknayo a dikay maikari nga umawat iti tulong—wenno mabainkayo a mangisalaysay iti pannakaabusoyo. Ngem ti pudno a gayyem “nayanak a tumulong no adda rigat” ket mabalin a makaipaay iti napateg a tulong no ikkanyo ti gundaway. (Proverbio 17:17) Pilienyo, nupay kasta, ti pagipudnuanyo. Sursuruenyo nga ipalgak nga in-inoten ti pakaseknanyo. No ti gayyem mapaneknekan a mannakipagrikna ken naannad, ngarud mabalinyo nga ipudno ti ad-adu pay.

Makatulong met ti panangaywanyo a naimbag iti bagiyo iti pisikal. Maaddaankay iti umdas nga inana. Agarsisiokayo iti kalalainganna. Taginayonenyo ti makapasalun-at a taraon. No mabalin, pagbalinenyo a simple ti panagbiagyo. Dikay laplapdan ti panagsangityo. Ti saem mabalin a kasla awan patinggana, ngem kalpasan sumagmamano a tiempo mapukawton. Laglagipenyo: Naibturanyo ti panangabuso kas awan gawayna nga ubing—ket nalasatanyo! Kas maysa a nataengan, addaankay ti kinabaknang ken bileg nga awan kadakayo idi ubingkayo pay. (Idiligyo ti 1 Corinto 13:11.) Gapuna sanguenyo dagiti nasaem a pakalaglagipan ket lapdanyo ti panangapektarda kadakayo. Agtalekkayo iti Dios maipaay iti bileg. Kinuna ti salmista: “Kasano man kaadu dagiti pakadanagan ti pusok, dagiti pangliwliwam bang-arannak.”—Salmo 94:19, The New Jerusalem Bible.

Panangikkat iti Basol ken Bain

Ti panangipatingga iti panangpabasol iti bagi ket sabali pay a napateg a pagballigian. “Uray pay itatta narigatko a panunoten nga awan basolko,” kuna ti maysa a biktima a managan Reba. “Pampanunotek no apay a diak linapdan?”

Laglagipenyo, nupay kasta, a dagiti manangabuso usarenda dagiti kadadaksan a pamay-an ti panangpilit: autoridad (‘Siak ti amam!’), pammutbuteng (‘Papatayenka no ibagam ti ar-aramidek iti asinoman!’), naranggas a panangpilit ken basol (‘No ibagam, mabalud ni Daddy.’) Maisupadi iti dayta, dadduma ti mangusar iti naasi a panangallukoy wenno regregalo ken pannuksok a maisukat iti seksual nga ar-aramid. Dadduma pagparangenda dagiti seksual nga ar-aramid kas ay-ayam wenno kas panangipateg ti nagannak. “Kinunana a kastoy ti ar-aramiden dagiti tattao nga agin-innayat,” kuna ti maysa a biktima. Kasano a maliklikan ti bassit nga ubing ti kasta a panangallukoy ken panangallilaw? (Idilig iti Efeso 4:14.) Wen, ti manangabuso dina ikankano ti pananggundawayna iti kinapudno a dagiti ubbing awan gawayda, nalaka a maawis, “ubbing no iti kinadakes.”—1 Corinto 14:20.

Nalabit, ti sumaganad nga addang, masapul a palagipanyo ti bagiyo a nalakakayo a maawis ken awan gawayyo kas maysa nga ubing. Mabalin a busbosenyo ti tiempo a kadua dagiti babassit nga ubbing wenno buyaenyo dagiti ladladawanyo iti kinaubingyo. Mabalin a makatulong dagiti tumultulong a gagayyem babaen ti kanayon a panangipalagipda kadakayo a ti panangabuso ket saanyo a basol.

Kaskasdi, kuna ti maysa a babai: “Kasta unay ti rurodko no malagipko dagiti rikriknak a ginargari ni tatangko.” Dadduma a biktima (58 porsiento iti maysa a panagadal) ti makalagip iti pannakagargari iti sekso bayat ti pannakamolestia. Maawatan ngarud, a daytoy ti mangpabain unay kadakuada. Ti libro a Surviving Child Sexual Abuse palagipannatayo, nupay kasta, a ti “pisikal a pannakagargari [ket] basta automatiko a [panagtignay] ti bagi iti pannakasagid wenno pannakagargari iti dadduma a pamay-an” ket ti ubing “awan panangtengngelna iti kastoy a pannakagargari.” Ti laeng manangabuso ngarud ti naan-anay a mapabasol iti napasamak. SAANYO A BASOL!

Maliwliwakayo met, iti pannakaammo a matmatannakayo ti Dios “nga awan basolna ken awan ammona” maipapan iti banag. (Filipos 2:15) Kabayatanna aniaman a panagregget a mangaramid iti mangdangran iti bagi a kababalin mabalin a bumassiten, ket masursuroyon nga ipateg ti lasagyo met laeng.—Idilig iti Efeso 5:29.

Panangawat iti Dadakkelyo

Mabalin a daytoy ti maysa kadagiti karirigatan nga aramiden iti panagimbag. Dagiti dadduma mariknada pay laeng ti pungtot, panunot nga agibales—wenno pannakabasol. Kinuna ti maysa a biktima ti panangabuso: “Malidayak gapu ta pampanunotek nga inanamaen ni Jehova a pakawanek ti nangmolestia kaniak, ket diak mapakawan.” Iti kasumbangirna, mabalin nga ibturam ti kasta unay a panagamak iti manangabuso kenka. Wenno mabalin a marurodka ken nanangmo ta dina inkankano ti panangabuso wenno inlibakna wenno nagunget idi naipalgak ti panangabuso. “Imbaga ni nanang kaniak a diak ikankano [ni tatangko],” silaladingit a kuna ti maysa a babai.

Gagangay laeng ti makaunget no ti maysa nagsagaba iti panangabuso. Nupay kasta, mabalin a nabileg ti singgalut ti pamilia, ket mabalin a dikay kayat a pugsaten ti isuamin a pannakilangen kadagiti dadakkelyo. Mabalin pay a panunotenyo ti pannakikappia. Adu, nupay kasta, ti agpannuray kadagiti kasasaad. No dadduma dagiti biktima pakawanenda a dagus dagiti dadakkelda—saan a pakawanen ti panangabuso, ngem dida kayat ti malapunos iti sakit ti nakem wenno di matengngel a buteng. Gaput’ kaykayatda a liklikan ti panangsaranget iti rikrikna, dadduma kontentodan a ‘pakawanen ida iti pusoda’ ket lipatendan dayta.—Salmo 4:4.

Mariknayo, nupay kasta, a mabalin a marisot laeng dagiti bambanag babaen ti panangsango kadagiti dadakkelyo maipapan iti panangabuso—a rupanrupa, babaen iti telepono, wenno babaen iti surat. (Idiligyo iti Mateo 18:15.) No kasta, siguraduenyo a nakalipatkayon—wenno umdasen ti nagun-odanyo a tulong—a mangibtur iti panagsusubang ti rikrikna a mabalin a tumaud. Yantangay bassit laeng ti maaramidan ti panagrinniaw iti maysa ken maysa, padasenyo ti agbalin a natibker ngem nakalma. (Proverbio 29:11) Mabalin a rugianyo babaen ti panangdakamat no (1) ania ti napasamak, (2) kasanot’ panangapektarna kenka, ken (3) aniat’ inanamaenyo ita kadakuada (kas ti panagpakawan, bayad iti doktor, wenno ti panagbalbaliw iti kababalin). Iti aniaman a pamay-an, ti panangipalgak iti parikut mabalin a makatulong a mangpukaw iti aniaman a rikrikna nga awan gawayyo. Ket daytat’ posible a mangpabaro iti relasionyo kadagiti dadakkelyo.

Kas pangarigan, mabalin a bigbigen ni tatangyo ti panangabuso, nga iyebkasna ti nakaro a panagbabawi. Mabalin a nangaramid metten iti napasnek a panangikagumaan nga agbalbaliw, nalabit babaen iti panagpaagas iti pannakaadikto iti alkohol wenno babaen iti panagadal iti Biblia. Mabalin met a dawaten ni nanangyo ti pammakawanyo kenkuana gaput’ dina panangsalaknib kadakayo. No dadduma agbanag iti naan-annay a panagkappia. Nupay kasta, dikay masdaaw no aginnagaw pay laeng ti panagayatyo ken pananggurayo kadagiti dadakkelyo ket kaykayatyo ti saan nga agdardaras nga agbalin a nasinged kadakuada. Iti aniaman a pamay-an, nupay kasta, mabalin a maitultuloyyon ti nainkalintegan a pannakilangen iti pamiliayo.

Iti kasumbangirna, ti panagsasango mabalin a tignayenna ti kasta unay a panangilibak ken dakes a panagsasao ti manangmolestia ken ti dadduma a miembro ti pamilia. Ti dakdakes pay, mabalin a maammuanyo nga isut’ pagpeggadanyo pay laeng. Di ngarud maitutop iti panangpakawan, mabalin nga imposible ti nasinged a relasion.—Idilig iti Salmo 139:21.

Aniaman ti mapasamak, mabalin nga alaenna ti nawatiwat a tiempo sakbay a mapukaw ti nasaem a rikriknayo. Mabalin a maulit-ulit a palagipanyo ti bagiyo a ti kamaudianan a kinahustisia biang ti Dios. (Roma 12:19) Ti panangisarita kadagiti bambanag iti mannakitinnulong nga umimdeng wenno uray ti laeng panangisuratyo iti rikriknayo mabalin a makatulong kadakayo a makaawat iti dayta babaen iti panangiyebkasyo iti ungetyo. Babaen ti tulong ti Dios maawatanyonto ken maparmekyo ti ungetyo. Bayat ti panaglabas ti tiempo, dagiti nasaem a rikrikna didanton ringbawan ti pampanunotyo.—Idilig iti Salmo 119:133.

Naespirituan nga Irarang-ay

Awan ti umdas nga espasiotayo ditoy a magasin tapno isalaysay dagiti amin nga emosional, mainaig iti kababalin, ken naespirituan nga isyu a nairaman. Umdasen ti panangibaga nga adut’ maaramidanyo a mangpalaka iti pananglipatyo babaen ti “panangbalbaliwyo iti panunotyo” babaen iti tulong ti Sao ti Dios. (Roma 12:2) ‘Kamakamenyo dagiti bambanag nga adda iti masanguanan,’ a punnuenyo ti biagyo kadagiti naespirituan a pampanunot ken ar-aramid.—Filipos 3:13; 4:8, 9.

Kas pangarigan, adu a biktima ti panangabuso ti makasarak iti adu a liwliwa babaen laeng iti panangbasa nga interamente iti Salmo. Nupay kasta, ad-adu pay a gunggona ti magun-odan babaen iti napasnek a panangiyaplikar kadagiti prinsipio ti Biblia. Kabayatanna mabalin a mapalag-an ti pakarigatan iti panagasawa. (Efeso 5:21-33) Sumardengen dagiti makadangran a kababalin. (1 Corinto 6:9-11) Malipatanen dagiti narugit a seksual a rikrikna. (Proverbio 5:15-20; 1 Corinto 7:1-5) Masursuroyo met a timbengen ti personal a relasionyo ken mangibangon iti natibker a moral a pagalagadan.—Filipos 2:4; 1 Tesalonica 4:11.

Masiguradoyo: Ti pananglipat sapulenna ti pudno a determinasion ken ti naan-anay a panangikagumaan! Nupay kasta, ipanamnama ti Salmo 126:5 kadatayo: “Dagiti agmula kadagiti lulua agapitdanto ti ragsak.” Laglagipenyo met, a ti pudno a Dios, ni Jehova, ket interesado iti pagimbaganyo. Isut’ “asideg kadagiti sitatarumpingay ti pusoda; ket isalakanna dagiti sibabawi ti espirituda.” (Salmo 34:18) Kuna ti maysa a biktima ti panangabuso: “Idi nabigbigkon kamaudiananna nga ammo ni Jehova ti isuamin a rikriknak ken isu ipatpategnak—pudno nga ipatpategnak—idin nariknak ti talna iti unegko.”

Ti naayat a Diostayo, ni Jehova, saan laeng a talna ti isip ti itukonna. Ikarina ti maysa a baro a lubong iti kinalinteg, a sadiay punasennanto ti amin a pakalaglagipan iti rigat iti kinaubing. (Apocalipsis 21:3, 4; kitaenyo met ti Isaias 65:17.) Daytoy a namnama taginayonennakayo ken pabilgennakayo bayat a rumang-aykayo nga agturong iti naan-anay a pananglipat.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 9]

Pamay-an ti Pananglipat

◻ Pananglagip iti panangabuso

◻ Ladingiten ti panangabuso

◻ Panangisarita iti rikrikna kadagiti mannakitinnulong nga umimdeng

◻ Panangparmek iti rikrikna ti pannakabasol ken bain

◻ Pannakikappia kadagiti dadakkelyo

◻ Panangiyaplikar kadagiti prinsipio ti Biblia a mangbalbaliw kadagiti makadangran a kababalin

◻ Panangparmek iti di nasayaat a seksual a rikrikna

◻ Panangpataud iti nasayaat a personal ken moral a pagalagadan

◻ Panangpataud iti nasinged a relasion iti Dios ken kadagiti pada a Kristiano

[Kahon iti panid 10]

Pananglipat iti Napalabas

Gagangay a malaglagip dagiti kapadasan iti sumagmamano a lawlawas, bulbulan, wenno tawtawen, a ti tunggal pananglagip mangiyeg iti temporario a pakarigatan. Ti libro a The Right to Innocence kunaenna a no dadduma “mabalin a mariknayo a kasla agsubsublikayo. Saan. Sumaysayaaten ti riknayo. Kinapudnona, nakagun-odkayon iti bileg a mangsaranget iti nakarkaro, nasasaem pay a rikrikna ken pannakaammo.” Nupay kasta, adda naimbag a rason a mabalin a ti pananglipat mabalin a temporario a pakaseknan unay ti maysa a tao.—Proverbio 18:14.

Dadduma a biktima masarakanda a makagunggona ti panangbasa wenno panagdengngeg ti masarita dagiti dadduma a biktima. Ti panangbuya kadagiti ladawan ti pamilia ken dagiti pakalaglagipan iti kinaubing, ti panangbisita kadagiti luglugar a dinakkelan iti kinaubing, ken ti pannakisarita kadagiti mannakitulong a gagayyem ken miembro ti pamilia mabalin a tignayenna met ti pananglagip iti kapadasan. Ti nangnangruna nga epektibo isut’ panagsurat. Dadduma a biktima irekordda amin a malagipda iti nasaem a kapadasanda iti maysa a libro a pakalaglagipan. Daddumat’ mangiyebkas a detaliado iti rikriknada iti maysa a surat iti manangabusoda—maysa a saan a maibuson—isu a masansan a mangtignay ti ad-adda a pannakalagip iti kapadasan. Ti panagkararag maysa met nga epektibo a pamay-an iti pananglipat. Kas iti salmista mabalinyo ti agkararag: “Usigennak, ket ammuem dagiti mangriribuk a pampanunotko, ket kitaem no adda dinadangkes a dalan kaniak, ket iturongnak iti dalan nga agnanayon.”—Salmo 139:23, 24.

[Ladawan iti panid 8]

Ti panangsango iti napalabas ken pananglagip manen kadakuada mabalin a maysa nga addang iti pananglipat