Ti Panangsapul iti Panggep

NANIPUD idi tiempo ni Charles Darwin, kasta unay ti panangpilit dagiti biologo nga awatentayo ti teoria a ti biag, kas resulta ti ebolusion, ket talaga nga awan panggepna. Nupay kasta, gapu iti nainkasigudan a saririt adut’ di mangawat iti daytoy. Maysa nga agtutubo nga agassawa, a mangmatmatmat iti kappasngay nga anakda, mabalin a narigatda a patien a daytoy a baro a biag ket awan panggepna. Kadakuada, daytoy ket datdatlag, maysa a pagsidsiddaawan a mangipaay iti ad-adda a panggep ken pannakapnek iti biagda.

Uray pay ti dadduma a sientista dida umanamong a ti biag timmaud lattan nga awan panggepna. Apay a saan a timmaud lattan? Gapu iti kunaen ti The Encyclopedia Americana a “ti kinarikut ken kinaurnos dagiti sibibiag a parparsua.” Itultuloy pay a kunaen ti Americana: “Ti nasinged a panangsukimat kadagiti sabsabong, insekto, wenno mamalia ipakitana ti dandani di nakapapati nga apag-isu a pannakaurnos dagiti paspasetda.”

Iti panangusigna kadagita a kinarikut ken nagsayaatan a pannakaurnos—isu a makita uray pay kadagiti kasisimplean a sibibiag a parparsua—ti sientista ti Sud Africa a ni Dr. Louw Alberts naadaw a kunkunana idiay Cape Times: “Ad-adda a mapnek ti panagrasonko iti panangawat nga adda maysa a Dios ngem ti basta panangawat a dayta [ti biag] timmaud lattan.” No maipapan iti kemikal a nangbukel kadagiti sibibiag nga organismo, nagsurat ti Briton nga astronomo a ni Sir Bernard Lovell: “Ti posibilidad a . . . naiparna a pasamak a nangiturong iti pannakabukel ti maysa a kababassitan a molekula ti protina ket bassiusit. . . . Iti kinapudnona awan.”

Maiyasping iti dayta, nagsurat ti astronomo a ni Fred Hoyle: “Ti intero a pakasangalan ti gagangay a nagtaudan ti biag salsalimetmetanna pay laeng a ti biag timmaud lattan nga awan plano. Kaskasdi bayat nga umad-adu ti matakkuatan dagiti biokemiko maipapan iti nakaskasdaaw a kinarikut ti biag, nalawag a ti naiparna nga itataud dayta ket bassiusit ta mabalin a naan-anay a maiwalin dayta. Saan a mabalin a naiparna ti itataud ti biag.”

Aniat’ kaipapanan daytoy? No saan a naiparna a timmaud ti biag, rebbeng a dinisenio dayta. Ket no pudno dayta, rebbeng nga adda Diseniador. Ket anian a Diseniador! Apag-isu ti kinuna ti salmista: “Nakaam-amak ken nakaskasdaaw ti pannakaaramidko.” (Salmo 139:14) Ngem aniat’ ibaga daytoy kadatayo maipapan iti kaadda wenno kaawan ti panggep ti biag?

Bueno, mangdisenio ken mangaramid met dagiti tao kadagiti bambanag. Mangaramidda kadagiti eroplano a jet. Mangaramidda kadagiti oil refineries. Mangaramidda kadagiti planta ti koriente. Ken mangaramidda kadagiti di mabilang a dadduma pay a bambanag a narikrikut wenno nasimsimple. Ngem saanda a mangdisenio ken mangibangon kadagita a naririkut a bambanag no awan ti panggepna. Tunggal banag naaramid a maipaay iti maysa a panggep.

Yantangay awan ti naaramidan dagiti tao a makipada iti uray bassit laeng iti nakaskasdaaw a kinarikut dagiti sibibiag a bambanag, sigurado a ti Diseniador iti biag saanna a pinarsua ti biag nga awan panggepna iti dayta. Kasta unay a kinanengneng ti mamati a “nakaskasdaaw ti pannakaaramid[tayo]” ket kalpasanna mabaybay-antayo nga awan ti pannakaiwanwan ken pannakaiturong ken awanan panggep.

Ti Panangsapul iti Panggep

Nakabilbileg met a napatalgedan a pinarsua ti Namarsua dagiti tao a maipaay iti maysa a panggep babaen ti kinapudno a datayo a tattao nainkasigudan a sapulentayo ti panggep iti biagtayo. Ni Gilbert Brim, maysa a sikologo, nagsarita maipapan iti nainkasigudan a pannakasapul ti tao iti panggep idi kinunana: “Adu a tattao ti makasarak iti gundaway a rumang-ay a personal ken karit iti pagtrabahuan. Ngem dagidiay di makasarak iti dayta sumapulda iti naisangsangayan a karit ken maaramidan iti sabali a banag: panagpakuttong, panagbalin a nasigo iti six-iron shot iti downhill lie iti ay-ayam a golf, agluto iti naimas nga omelet wenno panangsapul iti pagragsakan—babaen iti hang gliding wenno panangpadas kadagiti kabbaro a taraon.” Kuna pay ti sikiatriko a ni Viktor Frank: “Ti nangnangruna a mangtignay iti tao isu ti panangikagumaan a mangsapul ti panggep iti biag.”

Usigentayo dagiti dadduma a kalat nga ikeddeng dagiti tao iti biagda.

Aniat’ Mangipaay ti Panggep iti Biag?

Maysa nga agtutubo a tin-edyer, idi napagsaludsodan maipapan iti panggepna iti biag, kinunana: “Ti arapaapko isut’ maaddaan laeng iti napintas a condominium, napintas a kotse, ken naayat a nobio a kaduak iti kotse. Pennekek ti bagik. Maysaak a tao nga interesado iti “bagik” gapuna ipangpangrunak ti biagko. Tarigagayak ti mangparagsak kaniak, saan a ti mangparagsak iti isuamin a kagimongan.” No pagarupenyo a panagimbubukodan dayta, umisokayo. Pudno a panagimbubukodan. Nakalkaldaang, nupay kasta, gagangayen dayta a kababalin.

Kaskasdi, ti kadi basta pananggun-od kadagiti material a bambanag ken ragragsak pennekenna ti pannakasapul ti panggep iti biag? Saan. No ragragsak laeng ti panggeptayo, saan a makapnek ti ragragsak. Dagiti indibidual a mamagbalin iti dayta a kangrunaan a kalatda iti biag gagangayen nga iyebkasda ti panagsennaay ti maysa nga ari idi ugma a nangusar iti pannakabalin ken kinabaknangna a nangsapul kadagiti nadumaduma nga aspeto iti ragragsak a mabalin a magun-odan idi a tiempo. Imdenganyo ti konklusionna:

“Nagurnongak met iti pirak ken balitok, ken ti gameng dagiti ar-ari ken dagiti probinsia. Gimmun-odak kadagiti kumakanta a lallaki ken babbai ken dagiti ragrag-o dagiti annak dagiti tattao, maysa a balasang, wen babbalasang pay. . . . Ket, adtoy! isuda amin barengbarengda ken maysa a panagagawa iti angin.”—Eclesiastes 2:8, 11.

Adut’ makasarak iti pannakapnek iti karera wenno panangusar iti mental ken pisikal a pigsada a mangibanag kadagiti kakasla napateg a panggep. Nupay kasta, kalpasan iti sumagmamano a kanito, ti maysa a karera dina met penneken nga interamente ti pannakasapul ti panggep iti biag. Ni Peter Lynch, a nadeskribir kas maysa a “katan-okan a managpuonan,” indianna ti adut’ masapulanna a karerana idi nabigbigna nga adda banag a mapukpukaw iti biagna. Ania dayta? Ti relasionna iti pamiliana. Impudnona: “Pagay-ayatko ti ar-aramidek, ngem kinunak, ken kasta met dagiti dadduma: Aniat’ . . . panggep ti panangaramidtayo iti daytoy? Awan ammok a tao a nagtarigagay idi matmatayen nga ad-adu pay koma ti tiempo a binusbosna iti opisina.”

Gapuna, maysa a tin-edyer ti nangipakita iti kinatimbeng idi inusigna dagiti kalatna iti biag ket kinunana: “Maysa kadagiti arapaapko isut’ maaddaan iti karera. Ngem pagarupek a ti kangrunaan nga arapaap isut’ maaddaan iti naragsak a pamilia.” Wen, ti pamiliatayo makaipaay iti pateg ken panggep iti biag. Kinuna ti maysa nga agtutubo a naasawaan a babai: “Nasapa pay iti biagko nakitak a ti panagbalin a nagannak ti maysa kadagiti banag a nakaiyanakan nga aramiden ti maysa a tao, maysa kadagiti panggep iti biag, ket diak pulos pagduduaan dayta.”

Daddumat’ mangsapul ti panggep iti biag kadagiti dadduma nga ar-aramid. Dadduma—nalabit agraman dagidiay sientista nga agkuna a timmaud lattan ti biag—makasarakda iti panggep iti pananggun-odda ti pannakaammo. Nagsurat ti ebolusionista a ni Michael Ruse: “Mawawtayo iti pannakaammo, ket daytoy ti mangitan-ok kadatayo kadagiti animal. . . . Mairaman kadagiti kadakkelan a kasapulantayo ken rebbengentayo isu ti panangiyallatiw, kadagiti annaktayo, ti naurnongtayo a sirib idi napalabas, agraman ti regget ken dagiti naaramidantayo. . . . Ti panagsapul iti pannakaammo, ken dagiti panagballigi, buklenna ti maysa kadagiti naisangsangayan a kababalin ti tao.”

Dadduma masarakanda a ti panangitandudo iti maysa a pammati wenno prinsipio mangipaay ti panggep iti biagda. Agtrabahoda agpaay iti panangitalimeng kadagiti karkarna a kita dagiti animal. Wenno parmekenda ti polusion ken ti pannakaperdi ti aglawlaw. Dagiti maseknan a tattao itandudoda ti kalintegan dagiti ubbing wenno agtrabahoda agpaay kadagiti awan pagtaenganna wenno kadagiti napanglaw. Wenno agtrabahoda a manglapped iti panagsaknap ti pannakaigamer iti droga. No dadduma dagita nga indibidual adut’ maibanagda a pagimbagan, ket ti ar-aramidenda pudno a mangipaay ti panggep iti panagbiagda.

Pannakaupay ken Pannakapaay

Masapul nga aminentayo, nupay kasta, a masansan a maupay dagiti tao a mangibanag kadagiti kalatda uray pay no napateg ti kalatda. Dagiti nagannak a nangipaay iti kasta unay nga ayat ken panangikagumaan a nangpadakkel kadagiti annakda no dadduma mapukawda ida kadagiti aksidente, krimen, sakit, wenno pannakaigamer iti droga. Wenno inton dumakkelen dagiti annak, mabalin a maakaranda iti inaagum nga espiritu daytoy lubong ket dida agsubad iti ayat dagiti nagannakda.

Dagidiay a mangipaay iti bagbagida a mangpasayaat iti aglawlaw masansan a maupayda gapu kadagiti komersial nga interes wenno gapu ta dagiti dadduma ti basta di mangikankano. Dagidiay agtartrabaho a mangpasayaat iti kasasaad dagiti napanglaw ti maringbawan iti kinadakkel ti trabahoda. Ti indibidual a makasarak a makapnek ti karerana ket maupay no isut’ inkapilitanen nga agretiro. Ti maysa a managsirarak a makasarak a makapnek ti panangsapsapulna iti pannakaammo ket maupay no dandanin agpatingga ti biagna ket adu pay laeng dagiti saludsod a di nasungbatan. Ti maysa a lalaki a nangbusbosen ti biagna a mangpapaadu iti kinabaknangna masarakanna, kamaudiananna, a masapul nga ibatina dayta kadagiti sabsabali.

Ti ari idi ugma a naadaw nga immun-una dineskribirna ti dadduma kadagitoy a pannakaupay idi nagsurat: “Ket ginurak amin ti aramidko isu a nagbannogak iti baba ti init, gapu ta maipapilit nga ibatik iti tao a sumuno kaniak. Ket asino ti makaammo no isunto ti maysa a masirib a tao wenno maag? Ngem agturayto iti amin nga aramidko a nagbannogak idi.”—Eclesiastes 2:18, 19, The New English Bible.

Ngarud, ti kadi biag talaga nga awanan panggep, kas ipasimudaag dagiti pudno unay a sasao? Dagiti kadi kalat dagiti tao ket maysa laeng a katulonganda a lumasat iti 70, 80, wenno 90 a tawen a naipaay kadagiti adu? Malaksid iti dayta, pudno kadi nga awan ti mamaay dagitoy a kalat? Saan. Iti kinapudnona, dagitoy ipamatmatda ti nakapatpateg a banag maipapan iti pannakaaramidtayo, ken paneknekanda a ti biag, kinapudnona, addaan nagsayaatan a panggep. Ngem kasano a masarakantayo daytoy a panggep?

[Dagiti Ladawan iti panid 7]

Masarakan ti dadduma a ti pananggun-od iti pannakaammo mangipaay iti pateg ken panggep iti biagda

Saan a mangaramid dagiti tao kadagiti naririkut a bambanag nga awan ti pampanunotenda a panggep

[Credit Line]

Ladawan ti NASA