Ti Capybara—Biddut Wenno Pagsidsiddaawan iti Panamarsua?

KASANOT’ riknayo no adda mangawag kadakayo a karkarna wenno nengneng? Nalabit mainsultokayo? Bueno, kasta ti inyawag ti ebolusionista a ni Charles Darwin kaniak. Agasenyo, adda pay nagkuna a “biddut ti pannakaparsuak”! Nupay gagangay a natalnaak, pudno a marurodak iti daytoy. Ngarud, kayatko a dalusan ti pakasaritaak. Ibagak kadakayo no ania ti itsurak, dagiti paggugustok, ken dagiti kaamakko—dagiti pagimbagak ken pagdaksak. Iti kasta maikeddengyo no biddut wenno pagsidsiddaawan ti pannakaparsuak.

Kadadakkelan iti Lubong

Pasensiaandak. Makarurodak unay ta nalipatak nga inyam-ammo ti bagik. Ti naganko ket Mr. Capybara, iti tropikal a Sud America.a Awagandak dagiti Español-pagsasaona a kailiak iti carpincho wenno chigüiro. Dagitoy ket dua laeng kadagiti 190 a nagan a naipanagan kaniak. Nupay kasta, nalatlatakak kas ti “kadadakkelan nga utot iti lubong.”

Kasla kinapalangguad daytoy, ngem iti kinapudnona saan. Rabakenyo, kasla karnero ti kadakkelko. Timbangendak, ket 45 kilo ti kadagsenko. Ti kasinginko a babai agdagsen iti 60 kilo wenno nadagdagsen pay. Ngem isut’ naraprapis ngem ti babai a capybara idiay Brazil a nadagdagsen ngem dagiti dadduma pay a capybara—90 kilo ti kadagsenna.

“Managarab iti Ruot”

Dayta a dagsen ket saan a gapu iti nalabes a pannangan iti junk food, ta mulmula laeng ti kanenmi, kangrunaanna dagiti ruruot. No dadduma agarabkami a kaabay dagiti taraken a baka. Buyogen ngarud iti panagraem, inawagandakami dagiti Amerindians a “managarab iti ruot.” Ad-adda a nainkalintegan dayta a pakasarsaritaan ngem ti deskripsion a “karkarna.”

Mangankami met kadagiti natubbog a mula, ket bayat a matmaturogkayo, dikam malapdan a kuraben dagiti melon, unas, wenno naganus a pagay.

Kinapudnona, no makitadakami, agngatngatingatkami—saan a gapu ta narawetkami no di ket utotkami ngamin. Kankanayon nga umatiddog ti sangimi, isut’ gapuna a kankanayon nga agngalngal ken agngatingatkami agingga a mataykami tapno marunotda.

Nupay kasta, kas inlanad dagiti biologo, ammomi no ania ti ngalngalenmi. Pilienmi laeng “dagiti mula nga adu ti protinada,” ket kunaenda a, “nalalaingkami a mamagbalin iti ruot a protina ngem kadagiti karnero wenno dagiti koneho.” Sinot’ nagkuna a nengnengkami?

Baboy nga Addaan Pigar?

Ala, aminekon a naisalsaluminaak. Natadol dagiti matak; babassit, nagtimbukel dagiti lapayagko; babassit dagiti abut ti agongko—amin dagitoy addada iti tuktok ti dakkel nga ulok, isu a mamagbalin iti rupak a kankanayon a pagsiddaawan. Kuna dagiti dadduma a kas iti “dakkel a marabutit ti itsurak a kaing-ingasko bassit ti hippopotamus.” Mabalin nga aminek dayta. Nupay kasta, diak umanamong iti mannurat a nagkuna a ti kuadrado a sungok ket kasla “inkitikit ti maysa nga agdadamo a pintor iti nakairig a puon ti kayo.” No siak la a maysa, kaykayatko ti: “Makapakatawa a rupa [nga addaan] nasiput a babassit a matmata a kas iti baboy.”

Siempre, diak kabagian dagiti baboy, ngem gapu kadagiti abbaba a sakak ken dakkel, kasla bareles a bagik, kaing-ingasko ti baboy. Kasta met, 200 a tawen ti napalabasen, ti Sueko a botaniko a ni Carolus Linnaeus napagkamaliannak a baboy. Ngamin, nakakitakayo kadin ti baboy a nagpigar? Nikaanoman! Ngem, kasta a talaga ti panangparsua ti Namarsua kaniak, ken patiendak, dagitoy nagkakamang a ramay ti sakak kanayonda a mausar ta pagay-ayatko ti danum. Kinapudnona, napanagananak iti baboy iti danum gapu iti kasla baboy a bagik ken panaggustok ti danum.

Sekreto ti Laingna nga Aglangoy

Dagiti luglugar nga asideg ti libtong, danaw, karayan, ken baresbes—nangnangruna no nalikmut kadagiti kayo a narukbos dagiti ruot iti sirokna—ti maibagay a pagtaengak. Saan laeng a gapu ta pagay-ayatko ti danum no di ket kasapulak dayta tapno agbiagak.

Nupay kasta, tallo a gasut a tawen a napalabasen idiay Venezuela, ti panagayatko iti danum ti nangipaay iti parikut kaniak. Naparitan dagiti Romano Katoliko nga agsida ti karne bayat ti Kuaresma. Nupay kasta, ti ikan ket naipalubos a pagtaraon. Gapuna ti Iglesia Katolika inwaragawagna a mabalin nga ibilang dagiti inapok a kas ikan! Agingga ita nga aldaw sidaendakami dagiti manamati idiay Venezuela a di mariribuk ti konsiensiada bayat ti Kuaresma.

Nagasat ta, nakalisi ti dadduma nga inapok. Kasano? Saanda a nagaramid kadagiti paglemmenganda nga abut a kas kadagiti dadduma nga utot. Imbes ketdi, no adda peggad napankami iti danum, bumatokkami, ket silalaka nga aglangoykami nga umadayo. Nupay di napintas ti bagik a kas kadagiti dadduma a parsua iti danum, nalaingak a lumangoy. Ti makagapu? Adtoy ti sekretok.

Gapu kadagiti adu a suson ti tabak, no idilig iti kaadu iti danum nga ilipiasna no tumapogak, nadagdagsenak la bassit ngem ti danum. Agasenyo, nagsurat ti maysa a managsirarak a no addaak iti danum ti panaggarawko ket kas iti panaggaraw ti bailerina iti ballet, ket ti panaggarawko, kinunana, ipalagipna kenkuana ti nagpintas a panaggunay! Daytat’ naiduma unay iti pannakaibilangko a “biddut iti panamarsua.”

No adda pagpeggadak, dagdagus nga iduronnak dagiti nagkakamang a ramay ti sakak—nga umadayo kadagiti kabusorko. Adayo ti malangoyko iti uneg ti danum ken lumnedak iti sumagmamano a minutos. Kalpasanna, siaannad, lumung-awak, a limned pay laeng iti danum, nga iruarko laeng dagiti abut ti agongko, matak, ken lapayagko—kas ti aramiden ti hippopotamus. Dagiti kabusor, kas kadagiti aso a feral, jaguar, caiman, anaconda, ken tattao, narigatda a mailasin ti agongko kadagiti mulmula iti danum. Ngem gapu iti nagsayaatan a panagangotko, madlaw a dagus ti agongko dagiti mangsida kaniak.

Yantangay ti pannakabilagko iti init uramenna ken sugatenna ti kudilko, ti kaaddak iti danum lapdanna ti pannakakset ti kudilko. Gapu ta narasay ti lumabaga a kolor kape a dutdotko, agparang ti kudilko. Gapuna tapno matimbeng ti pudot ti bagik, lumnedak laeng iti danum wenno aglubnakak, tapno mapno ti bagik iti pitak.

“Agtitinnulong a Panangtaraken”

Sumang-atkami kadi iti daga? Siempre sumang-at ni nanang no agpasngay. Kalpasan ti panagsikog nga agarup uppat a bulan, maipasngay ti dua agingga iti walo nga urbon, nga agdagsen iti nasurok a maysa a kilo. Ti “nakuskusnaw a kolor kape, nasilsileng ti dutdot[da],” kuna ti maysa a nakapaliiw, ti mamagbalin kadakuada a “napimpintas ti dutdotda” ngem kadagiti dadakkelda. Ti babai a capybara mangrugin nga agpaadu no 15 a bulannan. Mabalin nga isut’ agbiag iti las-ud ti sangapulo a tawen ken mangipasngay iti kababaan a 36 nga urbon bayat ti panagbiagna.

Sumagmamano laeng nga oras ti mapalabas sumarsarunon iti ina dagiti annakna. Narigrigat, nupay kasta, ti panaglangoy gapu ta iti damo agkedked pay ti anak a tumapog iti danum. Kalpasan ti napilit nga itatapog, ti agkaykayaw-at nga urbon padasennan nga abuten ti inana, wenno ti sabali a kabàyan, ket agsakay iti bukotna. Ni nanang, ngarud, sitatallugod nga agserbi a salbabida. No dumakkelen ti anak, nupay kasta, narigaten a timbengen. Di agbayag agalus-osen iti bukot ni nanangna, ket aglangoyen a bukodna.

Makitinnulong dagiti nataenganen a kabàyan a mangpasuso. Saan laeng a dagiti annakna ti pasusuen ti ina no di ket dagiti pay mawaw nga annak dagiti dadduma a kabàyan. Apay? “Ti agtitinnulong a panangtaraken,” ilawlawag ti produser ti pelikula a ni Adrian Warren, “paaduenna ti gundaway [ti urbon] nga agbiag.”

Ultimo a Keddeng

Nainkasigudan a naamokami, gapuna nalakakami a taraknen. Maysa a bulsek a mannalon idiay Suriname ti nangusar pay iti capybara kas “aso a giyana.” Ngem kaaduanna matarakenkami a maipaay iti karnemi, a kunaen dagiti dadduma a naimas. Ti Venezuela, kas pangarigan, addaan kadagiti rantso a sadiay matartaraken dagiti rinibo kadakami nga agpaay a taraon—di maipagpannakkel a pakaidayawan. Nupay kasta, inanamaek itan nga ayatendak saan laeng a gapu iti ramanko no di ket gapu iti kasasaadko.

Bueno, ania ti pagarupyo? Maysaak kadi a biddut wenno pagsidsiddaawan iti panamarsua? Umanamongkay kadi ken ni Darwin wenno umanamongkayo kaniak? Siempre, diak kayat ti mangikeddeng agpaay kadakayo, ngem laglagipenyo: Nagbiddut idin ni Darwin!

[Footnote]

[Ladawan iti panid 23]

Karkarna? Nengneng? Pudno aya! Saan kadi a napintas ti itsurami?

[Ladawan iti panid 24]

Matartaraken dagiti rinibo kadakami nga agpaay a taraon—di maipagpannakel a pakaidayawan