Apay Agluatayo?

KAANO ti kaudian a panagarubos ti kasta unay a luayo? Dayta kadit’ gapu iti kinaragsak wenno panagleddaang? Gapu kadi iti bukod a balligi wenno nakaayay-ay a pannakaabak? Gapu aya iti bang-ar wenno pannakapaay? Ti pannakaipasngay ti maysa nga ubing wenno ti pannakatay ti maysa nga asawa, ti maysa a naragsak a lagip wenno maysa a nasaem a lagip, ti panangabrasa iti ipatpateg a gayyem wenno panangpalubos ti maysa? Dagiti nagduduma a kasasaad, rikna, kaskasdi a masansan a maiyeb-ebkas iti isu met laeng a pamay-an—buyogen kadagiti lua.

Ngem apay nga agsangittayo maigapu iti kasta unay a rikrikna? Adda kadi aniaman a maitulongna? Wenno mabalin latta uray awan dagiti lua?

Apay Agsangittayo?

Awan ti siasinoman a makasiguro. Mangpataud dagiti tao ken animal iti dua a kita ti lua: Ti basal, wenno agtultuloy a lua, babasaenna dagiti mata, ken ti reflex a dagdagus nga agarubos no napulingan ti mata iti aniaman a banag. Ngem ti panagarubos ti emosional a lua, ti panagsangit, ti kasla naisalsalumina a kababalin ti tao—ken saan unay a maawatan.

Isingasing ni managsirarak a William Frey a ti emosional a panagsangit pudno a bang-aranna ti bagi kadagiti makadangran ken sobra a substansia, kas ti aramiden dagiti bekkel, colon, bara, ken babassit nga abut ti kudil. Iladawan ti librona a Crying—The Mystery of Tears ti panagsirarakna a namagdilig kadagiti lua a pinarnuay ti mangpalua a banag (maysa a sibuyas) ken dagiti lua a pinarnuay ti emosion (gaput’ panagbuya kadagiti makapaladingit a sine). Naglaon dagiti emosional a lua kadagiti adu a protina—ad-adu iti agarup 24 porsiento. Saan pay unay a nalawag ti makagapu, ngem kasla naiduma ti lua a patauden ti bagi gaput’ emosion iti lua a gaput’ iritasion.

“Agsangsangitak kas maysa a babai. Ti matak, ti matak agarubos iti danum,” insurat ni mammadto a Jeremias. (Un-unnoy 1:16) Pudno kadi nga ad-adda nga agsangit dagiti babbai ngem dagiti lallaki? Kasta nga agpayso no ibatay iti estadistika—agarup uppat a daras ti kasansanna (5.3 a daras iti makabulan kontra 1.4 kadagiti lallaki). Sigun ken Frey, iti kinamaladaga, agarup agpada ti kasansan ti panagsangit dagiti lallaki ken babbai, nupay sumagmamano nga aldaw wenno lawas kalpasan ti pannakaipasngay ti maysa nga ubing ti panagarubosto ti luana gaput’ emosion. Nupay kasta, kadagiti tawen ti kinaagtutubo, tumauden ti panaggiddiat. Mabalin a gapu daytoy kadagiti impluensia ti kagimongan. Ngem ti hormone a prolactin (ti hormone a mangpatpataud ti gatas) ket agpadpada ti kaaduda kadagiti ubbing a lalaki ken babai agingga iti kinatin-edyer. Iti nagbaetan ti tawen a 13 ken 16, umadu dayta kadagiti babbai.

Masarakan ti prolactin kadagiti lua. Daytat’ umadu met iti bagi a madanagan. Gapu itoy, no madanagan, ad-adu daytoy a hormone kadagiti babbai ngem kadagiti lallaki. Daytoy kadit’ makagapu no apay a nadardaras ken masansan nga agsangit dagiti babbai ngem dagiti lallaki? Mamati ni Dr. Frey a ti emosional a panagsangit isut’ pamusposan ti bagi a mangpasubli ti kemikal a kinatimbengna. Mabalin a dagiti hormone pudno a tignayenda ti panagsangit, ket ipatona a daytoy ti makagapu no apay a nasaysayaat ti riknatayo kalpasan ti panagsangittayo.

Natakkuatan ti maysa a panagadal ti maysa a psychotherapist a ni Margaret Crepeau ti pakainaigan ti panangmedmed iti panagsangit ken ti “naisalsaluminat’ kaaduna a maigapu iti makapadanag a saksakit iti uneg ti bagi kas ti ulser ken colitis.” (Seventeen, Mayo 1990)) Maisupadi met ti natakkuatan dagiti dadduma a managsirarak. Ipadamag ti magasin a Health nga inusig da Dr. Susan Labott ken Randall Martin dagiti masansan ken di masansan nga agsangit. Impakita dagiti natakkuatanda a saan a bang-aran ti panagsangit ti panagdanag ket dagiti masansan nga agsangit “ti nadardaras nga agdanag ken agleddaang.” Inkonklusionda a ti panagsangit ket saan a makatulong no daytat’ “mangriribuk laeng kadatayo iti problematayo.” Nupay kasta, ti panagsangit ket mabalin a napateg a paset iti panangawat ti maysa a nakalkaldaang a kapadasan, kas pangarigan, ti ipapatay ti maysa nga ing-ingungoten.

Umdasen a kunaen a ti makagapu ken panggep dagiti emosional a lua ket narigat pay laeng a maawatan.

Dagiti Dadduma a Lua

Ad-adut’ ammotayo maipapan ti maaramidan dagiti agtultuloy a lua, dagiti adda kadagiti matayo itatta. Saanda laeng a babasaen dagiti matayo. Paliiwentayo ti kasasaad daytoy nakaskasdaaw a pluido bayat ti itataud, panagwaras, ken panagarubosna iti lacrimal system tayo.

Ti kangrunaan a glandula ti lua ket masarakan iti rabaw ti makinruar a suli ti matayo. Daytoy a nakaluklukneng a glandula, agraman ti 60 a sabsabali pay, ti mangparnuay iti apag-isu a pangabbong a buklen ti tallo a suson—buteg, aqueous, ken lana.

Ti makin-uneg a suson, ti buteg pagalisenna ti rabaw ti mata isu a makauyas-uyas ti kalubna. Ti aqueous layer isut’ kapaletan kadagiti tallo, a naglaon kadagiti adu a napapateg nga elemento agraman oksihena, isu a kasapulan ti cornea ti mata. Mainayon iti dayta, isut’ lysozyme ken 11 a dadduma pay nga enzyme nga adda kadagiti lua. Ti lysozyme isut’ kasayaatan a manglaban iti bakteria. Pagtalinaedenna a nadalus ken nalawag ti mata.

Ti maysa a banag a mangan-anay iti lua ket ipaay dagiti 30 a glandula a [maawagan] Meibomian, dagidiay bassiusit a duyaw a tulnek a naintar iti igid dagiti kalub ti mata iti likudan dagiti kurimatmat. Mangparuar dagiti glandula iti suson ti lana, a nakalablabnaw ta saan a makaapektar iti panagkitayo, ngem kaskasdi a lapdanna ti panagmaga ti mangakkub a lua a mangpaapges iti mata bayat dagiti panagkirem. Iti kinapudnona, bassit ti lana iti mata dagiti dadduma a tao, ket naparpartak ngem iti gagangay ti panagmaga dagiti luada.

Iti Panagkirem ti Mata

Adtoyen ti kalub ti mata, a nagdaras ti panangdalusna, panangparuarna kadagiti umisot’ panagtitiponna nga elemento, ken iwarasna ida nga apag-isu iti tallo a suson. Naan-anay ti panagserra ti kalub ti mata isu a ti intero a bukel ti mata ket madalusan daytoy makapagin-awa a pannakaugas.

Aniat’ mapasamak kadagiti nagarubosen a lua? No mingminganyo a naimbag ti matayo makitayo ti maysa a bassiusit nga abut iti makin-uneg a sulina, a maawagan ti lacrimal punctum, isu a wangawangan ti lacrimal duct a pakaiyayusan dagiti nagarubos a lua nga agturong iti tear sac. Manipud sadiay agayus dagiti lua iti likudan ti agong ken karabukob, nga isut’ pakaagsepan dagiti lua babaen kadagiti mucous membrane. Ti panagkiremkirem tignayenna ti tear sac nga agbomba, a mangiyayus kadagiti lua iti kanal nga agpababa.

No rugianyo ti agsangit, gagangay laeng nga ad-adda ti panagkiremyo, a mamagtignay iti naparpartak a panagbomba dayta a mangiyayus kadagiti agarubos a lua. Nupay kasta, no mangrugin ti kasta la unay a panagarubos dagiti lua, aglipiasen ti mangibomba, aglipias ti tear sac idiay pagangsanyo, ket agaruyot metten dagiti lua iti agongyo. Isu a nalabit iruaryon ti panyoyo agsipud ta ti dadduma a luayo agarubosen iti pingpingyo.

Gapuna aniaman ti mangtignay kadakuada—maysa a naimpusuan a pammadayaw wenno makasair a pannakainsulto, kasta unay a panagkatawa wenno panagliday, kaballigian ken karagsakan a pasamak wenno kasaeman a pannakapaay—ti nakasagana a suplay dagiti lua ti sidadaan a mangiyebkas kadagiti rikriknayo.

[Kahon iti panid 26]

Tulong kadagiti Nalabassit a Mata

Masansan a naapges ken mariknayo a napulingan ti matayo. Aniat’ pakaigapuanna? Lumabassit dagiti mata no mabinnat dagiti urat nga adda iti puraw a paset ti mata.

Mabalin a ti makagapu isut’ kinakurang dagiti lua. Dagiti tao a mangbusbos iti adu nga oras kadagiti pagay-ayaman a video wenno kadagiti pagbasaan ket saanda unay nga agkirem. Agarup a 15 a daras iti tunggal minuto ti normal a panagkirem. No agbasbasa, agmammaneho, wenno agpampanunotkayo, daytat’ mabalin a tallo agingga iti innem laengen a daras iti tunggal minuto, a mamataud ti panagmaga ken iritasion. Isingasing dagiti doktor nga ipaayan ti panawen ti panagkirem ken ti panangusar iti eyedrops tapno mapagin-awa dagiti mata.

No makariingkayo madlawyo a nalabbasit ti matayo agsipud ta saan unay nga agtignay ti panaglua iti sipnget ken bayat ti pannaturog.

Ti dadduma a panangagas mabalin a pabannayatenna ti panagtignay dagiti glandula iti panagluayo, a kas ti panangpabannayat ti panaglakay. Ti impeksion wenno limteg a kalub ti mata gapu iti allergy, napudot/nalamiis unay a klima, wenno dagiti bambanag a mangmulit ti mabalin a mangpalabbasit iti mata.

Ti depekto ti mata wenno barado a kalub wenno glandula ti mata gapu iti pannakadangran wenno depekto ti pannakaiyanak pawilanna ti naan-anay a pannakaiwaras ti mangabbong a lua iti mata, wenno nalabit saan a balanse dagiti kemikal nga adda iti dayta.

Kamaudiananna, minilion ti agsagaba kadagiti sakit kas ti Sjögren’s syndrome, maysa a sakit a mangdangran kadagiti glandula ti panaglua, panagkatay, panangparnuay iti lana, ken dadduma pay a glandula, a mangpamaga iti mata, ngiwat, ken kudil.

Aniat’ maaramidan maipapan iti nakaro a kinamaga dagiti mata? Nasaknap itan a magun-odan dagiti artipisial a lua iti kita dagiti drops wenno pellet, kasta met dagiti naisangsangayan a sarming a maikalub a naimbag iti mata tapno mapabannayat ti panagmagana. Nupay makapasikor, dagitoy a kasasaad mammano a pakaigapuan iti panagbulsek. Nupay kasta, no mabaybay-an, ti nakaro a panagmaga ti mangdangran iti cornea, isu a napateg ti panagpaagas.

[Kahon iti panid 27]

“Iboteliam dagiti Luak”

Kastat’ insurat ni salmista David, nga immasug iti Diosna tapno isut’ saranayenna iti kasta unay a panagdukotna. (Salmo 56:8) Wen, uray dagiti matalek nga ad-adipen ti Dios agsangitda no umapay dagiti makapikapik-puso a pasamak iti biagda.

Panunotenyo ti napalaus a panagdung-aw ni Ari David iti pannakatay dagiti annakna a da Amnon ken Absalom ken ti nasungdo a gayyemna a ni Jonathan, agraman ni Ari Saul. (2 Samuel 1:11, 12; 13:29, 36; 18:33) Idi rinebbek dagiti Amalekitas ti siudad iti Siclag ket kinayawanda dagiti assawa ken annak ni David ken dagiti maingel a tattaona, “inngatoda ti timekda ket nagsangitda, agingga iti awanen ti pigsada nga agsangit.”—1 Samuel 30:4.

Napalaus la ketdi ti panagsangit idi a natay da Jacob ken Moises, nga uray la sinangitan ida ti intero a nasion iti adu nga al-aldaw. (Genesis 50:3; Deuteronomio 34:8) Ti pannakakautibo ken pannakaparigat ti nakaigapuan dagiti sangsangit a nangngegan ni Jehova. (Job 3:24; Salmo 137:1; Eclesiastes 4:1) Ti intero a libro ti Biblia nga Un-unnoy ket maysa a napalaus a panagdung-aw nga insurat ni naladingit a Jeremias.—Un-unnoy 1:16; 2:11, 18; kitaenyo ti footnote ti Un 1:1.

Imbes nga ibilang kas pakailasinan ti kinakapuy, ti panagsangit ket maysa a gagangay a panangipeksa iti emosion. Gapu itoy, uray ti perpekto a tao a ni Jesus nagsangit met. Naminsan sinangitanna ti siudad ti Jerusalem ken uray idi naimatanganna ti naulila a pamilia ken gagayyem ti pimmusay a ni Lazaro. (Lucas 19:41; Juan 11:33-35) Nupay kasta, dagidiay a lua iti panagladingit dagiti pamilia ken gagayyem ti nagbalin a lulua iti panagrag-o idi a pinagungar ni Jesus ti dungdungoenna a gayyem manipud iti tanem.—Juan 11:41-44.