Uray Pay ti “Iron Lung” Di Mangpasardeng iti Panangasabana

No maminsan kasapulan ti tured ti pakinakem tapno agtultuloy nga agbiag. Daytoy ti pakasaritaan ti maysa nga addaan iti kasta a tured ti pakinakem. Ti naganna ket Laurel Nisbet.

NAIYANAK idi 1912 idiay Los Angeles, ni Laurel ket nagbalin a maysa a nasalun-at nga agtutubo a babai a manangipateg iti biag ken ti pamiliana. Ti kaadda ni lakayna ken dua nga annak nga aywanan ket nalakana la nga aramiden iti sidong dagiti normal a kasasaad, ngem idi 1948, ti panangipategna iti biag ket nasubok iti kasta unay. Isut’ nasaplit iti makapapatay a mikrobio ti polio.

Kalpasan ti panagsagabana kadagiti sintomas ti trangkaso iti sumagmamano nga aldaw, isut’ saanen a makakuti idi agangay. Isut’ impan ni lakayna iti maysa nga ospital ti probinsia. Isut’ maysa kadagiti nakaad-adu a naakaran iti polio. Napalalo ti butengna gapu ta ti kaadu unay dagiti pasiente ti nangpilit kenkuana nga agidda iti suelo ti pasilio ken urayen ti maysa nga iron lung [maysa a respirator a tumulong iti panaganges ti pasiente]. Agparigat nga aganges ni Laurel. Idi dimtengen ti iron lung, isut’ nakagin-awa a naikabil iti dayta. Ita mabalinnan a lang-aben ti anges ti biag a gistay napugsaten kenkuana!

Naimbento dagiti iron lung tapno tulongan dagiti tattao a pinaralisado ti polio dagiti piskel ti barukongda. Idi damo, naipagarup a daytoy ket temporario laeng a tulong bayat nga umim-imbag dagiti piskel ti pasiente, a tumulong iti panagangesnanton a bukod. Ngem iti pannakakellaat ni Laurel ken panagamak ti amin, dagitoy nga iron lung ti nagbalinen a permanente a pagtaengan ti adu a biktima. Nabalinan ni Laurel ti nagbiag a nakadata iti daytoy [iron lung] iti las-ud ti 37 a tawen. Iti intero a lubong, isut’ kabayaganen a pasiente iti polio nga adda iti maysa nga iron lung.

Daytoy laeng kadi ti makagapu iti kinalatakna? Sigurado a saan. Ni Laurel ket maysa nga agkabanuag a babai nga ag-30 tawen idi isut’ naikabil iti iron lung. Addaan dua nga annak a padakkelen ken asawa nga aywanan. Isut’ naliday ken maup-upay idi damo. Ngem, kalpasan ti agarup maysa nga aldaw a nakarikna iti panangay-ay iti bagi, inkeddengna a pasayaaten ti kasasaadna. Idi agangay, isut’ inyawid ni lakayna idiay pagtaenganda, ket inrugina a pinakired ti biagna. Naadalna nga aywanan ti balayda, nupay adda iti sidong ti iron lung.

Ita, iladawanyo no aniat’ kasasaadna. Ti laeng ulona ti nakarungarong iti respirator. Maysa a plastik a kuelio ken atiddog a metal a mangpairut iti kuelio iti tengngedna ti nausar tapno maserraan iti nairut ti iron lung. Maysa a yubuyuban (bellows) iti sirokna ti mangbalbaliw iti puersa ti angin nga adda iti tangke. Kas maysa a bomba, ti yubuyoban ti mangipastrek iti angin manipud tangke iti agarup 15 a daras iti kada minuto. Daytoy ti mangpunno ti angin iti barukong ti pasiente bayat a sumrek dayta [ti angin] iti agong wenno ngiwat. No ti yubuyoban ket mangipastrek iti angin iti tangke, ti barukong kissayanna iti puersa gaput’ panangiruar ti pasiente iti angin. Isu a maawatanyo a masapul a mapairutan ti kuelio gapu kadagiti panagbaliwbaliw ti puersa ti angin a mangpasayaat iti panagandar ti iron lung. Makuti ni Laurel ti ulona ngem agingga laengen dita. Isut’ paralisado manipud tengnged nga agpababa. Kitaenna ti aglawlawna iti maysa a sarming a naikabil iti ngatuen ti respiratorna a naipasango iti maysa pay a sarming a naikabil iti diding ti kuarto. Isu a makitana ti makinsango a ruangan ken iti asinoman a sumrek iti dayta.

Sumangbay Dagiti Saksi ni Jehova

Maysa nga aldaw, simmangbay ti maysa a sangailina, ni Del Kuring, maysa kadagiti Saksi ni Jehova. Naglayon iti sala nga ayan ni Laurel ket insurona kenkuana dagiti nakaskasdaaw a kinapudno ti Biblia. Adda panagraem ni Laurel iti Sao ti Dios ken immimdeng buyogen iti mannakaawat a panunot ken puso. Nairugi ti maysa a panagadal ti Biblia, a nangiturong iti dedikasionna iti Dios idi 1965 kas maysa a Saksi ni Jehova. Ita adda inanamanan iti biag. Dumtengto ti aldaw a makapagnanton ditoy daga ken tagiragsaken ti Paraiso a pinanggep ti Dios agpaay iti sangatauan! Anian a rag-ona, idi inawat met ti balasangna a ni Kay ti baro a pammatina.

Mabalin nga iyimtuodyo, ‘Kasanot’ pannakabautisarna?’ Bueno, daytat’ saanna a napadasan. Idinto ta saan a makaanges a bukbukodna, ti pannakaitaneb ket imposible. Pulos a saan a nakapan idiay Kingdom Hall. Pulos a di nakatabuno iti asamblea. Dina pulos nakita ti panagbautisar ti balasangna. Ngem ad-adut’ nagapuananna iti panagserbina ken Jehova ngem iti asinoman kadagiti adu a Kristiano a saan a baldado.

Makitayo, manangaskasaba iti naimbag a damag ni Laurel. Bayat ti 37 a tawen a pannakaidalitna, nabalinanna a tinulongan ti 17 a tao a dimteng iti umiso a pannakaammo iti Biblia. Kasanot’ panangaramidna iti dayta? Siempre, isut’ saan a makapagbalaybalay a kas ti pribilehio nga ar-aramiden ti kaaduan a Saksi. Ngem mabalinna a kasabaan dagiti adu a mangay-aywan kenkuana. Naaddaanak iti pribilehio a nagbalin a maysa kadagita.

Maysaak nga estudiante iti kina-nars idi 1972 ket nangrugiak nga agserbi kenkuana kas maysa nga agaywan. Adda gundawaymi ken Laurel nga agsinnarita ken agam-ammo iti ngudo ti tornok nga agserbi. Maysa nga aldaw kinunana: “Ita kayatko nga ibasaannak.” Idi immanamongak, imbilinna nga alaek ti maysa a bassit a libro nga asul a napauluan Ti Kinapudno a Mangiturong Iti Biag Nga Awan Inggana. Dinamagko no pangrugiak, ngem basta kinunana, “Mangrugika iti kapitulo 1.” Gapuna, nairugi ti maysa a panagadal iti Biblia, ket nagbalinak met a dedikado a Saksi ni Jehova.

Ti respirator ni Laurel ket nalawag a makita gapu iti dakkel a sarming a tawa iti sango ti balayna. Ti pagtaenganna ket adda iti maysa nga eskinita a masansan a mapagnaan, isu a no lumabas ti siasinoman iti ili ti La Crescenta, makitana ti respirator. Nangparnuay daytoy iti panangaasi ken panagusioso dagiti aglabas, ket masansan a dumagas dagiti gangannaet tapno makiam-ammoda kenkuana. Kanayon a pagragsakanna ti makiam-ammo kadagiti tao ket adut’ nagayyemna iti kastoy a pamay-an, ken kinasabaanna ida. Ti natured a panangsaksina ken Jehova ken ti namnamana iti masanguanan ti namagsiddaaw kadagiti tattao ken nangted ti naimbag a panangsaksi iti nagan ni Jehova.

Saan unay a makaturog ni Laurel. Nagrigat ti mabannog a kas kadatayo, yantangay isut’ saan a makakuti. Ti ungor ken masansan a panaggaraw ti yubuyoban nga adda iti baba ti respirator ti mamagtalinaed kenkuana a siririing. Aniat’ aramidenna kabayatan dagitoy nga oras? Isut’ makisao iti nailangitan nga Amana babaen ti naimpusuan a panagkararag. Masiguradok a kiniddawna ti bileg ken panaganus, ngem masansan nga ad-adda nga inkarkararaganna dagiti Kristiano a kakabsatna ngem iti bagina. Isut’ naasi unay kadagiti dadduma ket inaldaw a nagyaman ken Jehova kadagiti paraburna kenkuana.

No umay ti maysa nga agdaldaliasat a pannakabagi dagiti Saksi ni Jehova iti lugarda, kanayon a sarungkaranna ni Laurel. Adu kadagitoy a lallaki ti nangikuna a kalpasan a makalangenda ni Laurel, isuda ketdi ti napabileg! Daytat’ gagangayna. Isut’ kanayon a positibo ken naragsak ket binusbosna ti tunggal gundaway nga ikasaba ti kinapudno.

Adut’ makatuok a kapadasanna, nakaad-adu unay no saggaysaen. Naminsan, isut’ masapul a maopera a dagus iti appendix, ket immay ti lugan ti ospital ti probinsia a mangala kenkuana. Gapu ta bimtak ti appendixna, isut’ dagus a naipan idiay ospital, a sadiay isut’ inoperaan ti doktor nga awan man laeng ti anesthesia. Idi 1950’s, saanda nga ammo no kasano a maikkan iti anesthesia ti maysa a pasiente ti iron lung.

Adu nga Operasion Ngem Awan Dara

Inanduranna ti kanser, dadakkel nga operasion, ken nakaro a sakit iti kudil. Makapaupay unay iti biangna no kayatna ti agkudkud ngem saanna a mabalinan, isu a masapul a ti mangay-aywan kenkuana ti mangaramid iti dayta. Nupay no paralisado dagiti piskelna, makarikna ti amin a bagina. Nagimbaganna unay daytoy tapno maliklikanna ti adu a panagluptak ti bukotna gapu iti kaiidda. Kasta unay ti panangtaripatona iti kudilna. Masapul nga uppatkami a mangibalikid kenkuana ken mangdigos iti maminsan iti kada lawas. Daytoy a rigat ket makatuok unay ken Laurel, ngem napagballigianna dayta a kas ti dadduma a nakasuotan ti biagna.

Dagitoy a panawen a pannakikadua kenkuana ket nakaragragsak nupay narigat ti trabaho. Bayat a pairutanmi ti kuelio iti tengngedna tapno agpaut manen iti makalawas tapno di rummuar ti angin, ti panangpairut unay ti mangpangaretnget iti ngipenna ket kunaenna: “Ania ketdin daytoy a pinarnuay ti Diablo!” Wen, ammo ni Laurel no asinot’ mapabasol iti nakapimpiman a kasasaadna. Nagtaud ken Satanas a nangsugsog iti immuna a pagassawaan a tallikudanda ni Jehova, a nangibunga iti basol, sakit, ken ipapatay ti sangatauan.

Nalawag a paralisado ni Laurel iti pisikal ngem saan iti naespirituan. Inusarna ti tunggal gundaway nga isuro dagiti tattao iti namnama iti Paraiso. Uray idi ngangnganin aggibus ti biagna, idi sangsanguenna ti madagdagus nga operasion, naitakderanna ti kinalinteg. Dayta ket idi 1985, idi agtawen ni Laurel iti 72. Bayat ti iyaadani ti pannakaoperana, impakaammo ti doktorna kenkuana a saanda maaramid ti operasion no awan ti dara. Inlawlawag ti balasangna a ni Kay ti pangngeddeng ni nanangna nga umadayo iti dara yantangay isut’ nakapsut ken saan a makasao. Addada tubo iti karabukobna ket saan man la a makaarasaas. Ti intero a bagina ket nasabidongan gapu ta saan a makaibleng, ket kasla bangkayen ti langana.

Ngem kinuna ti doktor a masapul a mangngegna a ni Laurel a mismo ti mangipeksa iti pangngeddengna maipapan iti dara. Inyarasaasmi kenkuana: “Laurel, masapul nga ibagam iti doktor ti pangngeddengmo maipapan iti dara.” Giddato, iti pannakasdaawko, nagmulagat dagiti matana, pimmigsa ti timekna, ket impeksana iti doktor ti takderna maipapan iti dara. Insitarna dagiti kasuratan, nga inlawlawagna a patien dagiti Saksi ni Jehova a ti panangawat iti panangyalison ti dara ket basol a maibusor iti Dios. Diak pulos malipatan ti simmaruno nga imbalikasna. “Doktor, no masalbarmo ti biagko ket iti panagriingko matakuatak a linabsingmo ti pagayatak, kaykayatko laengen ti matay ket awanto ti serserbi ti inaramidmo.” Gapu itoy, saan laeng a nakumbinsir ti doktor iti pangngeddengna no di ket nasdaaw pay iti kiredna ket immanamong a surotenna ti pagayatanna.

Uppat nga oras a naopera ni Laurel a medio naballigi met. Kalpasan ti operasion, isut’ inikkat dagiti doktor iti iron lung ket iti kaunaan a gundaway kalpasan ti 37 a tawen, isut’ impaiddada iti maysa a kama ti ospital. Inkabilda kenkuana ti maysa a moderno a respirator babaen ti operasion a tracheostomy. Daytoy ti nagamkanna unay idin. Ita, gapu ta nakasulbong ti moderno a respirator iti tubo iti karabukobna, isut’ saan a makasao. Isut’ madandanagan ta marikriknana a saan nga umdas ti angin nga ang-angsenna. Tallo aldaw kalpasanna, idi Agosto 17, 1985, isut’ natay gapu kadagiti komplikasion a nainaig iti operasion.

Malagipko dagiti maudi a sasaona kaniak, nalabit dagiti kaudian a sasao a naibalikasna, sakbay nga isut’ naanesthesia. Kinunana: “Chris, dinak pampanawan.” Ita, bayat a padpadaanak ti panungpalan daytoy daan a sistema dagiti bambanag ken ti mapasungad a panagungar, segseggaak ti aldaw a marakepko ni gayyemko a Laurel Nisbet ken kunaek: “Adtoyak. Dika pulos pinanawan.”​—Kas insalaysay ni Christine Tabery