Dagiti Adda iti Tangatang a Managsukimat ti Kinadalus

No damagenyo ti tumatayab a dida unay kaykayat, adunto ti agkuna, ti kali.

Sumagmamano a tumatayab ti mapadpadakes unay a kas ti kali. Daytat’ nailunod a tumatayab a ti kabutbuteng nga anniniwanna ket manglawlawlaw kadagiti natay ken dagiti agbugbugsot. Ti panagparangna ipakpakaunana ti pannakapapatay ti adu, panaglangalang, ken leddaang. Ngem daytat’ ramit laeng dagiti sarsarita.

Ngem ti kinapudnona: Adut’ mangdayaw iti nasigo a panagtayab ti kali ken ti naannad a panangaywanna iti urbonna. Nabigbigda metten ti pategna iti ekolohia. Kadagita, ti kali ket nangayed ken napateg unay.

Umanamongtayo nga adda sumagmamano a di makaay-ayo a kababalin dagiti kali, malaksid iti nakaar-ariek a pannanganda. No makisalisalda koma iti kinapintas, dida pulos mangabak gapu iti panagkiak, panagkakak, panagkutak, panagtaraok, ken panagsaritsitda. Nupay kasta, adda met nakaay-ayat a kababalinda.

Nanakem ti kali no panagpamilia ti pagsasaritaan. Iti tunggal tawen, “maysa laeng nga urbon ti mapessaan” nga umawat iti di-mabingay a panangaywan ti pagassawaan a kali agingga a kabaelannan ti agbukbukod. Talaga a kasapulan ti maysa nga urbon a kali nga awan gawayna ken adda iti umokna a bato iti uneg ti sumagmamano a bulan ti naayat a panangaywan dagiti nagannakna. Kinapudnona, ti maysa nga urbon a condor ti Andes masapul a mataraonan iti innem a bulan sakbay a kabaelannan ti agbiag a bukbukod, nga iti dayta a tiempo, dandani nataenganton ti “urbon.”

Ket adda kababalin dagiti kali a makatulong unay. Nupay adu a tumatayab ti mangipapaay iti nagduduma a pagimbagan iti sangatauan, adda nagpaiduma a serbisio nga ipapaay dagiti kali. Isuda dagiti adda iti tangatang a managsukimat ti kinadalus.

Panagsukimat ti Kinadalus

Ti panangikali kadagiti bangkay ket di nakaay-ayat a trabaho iti inaldaw, ngem napateg dayta. Ti umno a kinadalus kalikagumanna ti dagus a pannakaikali dagiti bangkay a mabalin a napeggad a pakaigapuan iti saksakit ti tao ken animal.

Iti daytoy a mapadayawan dagiti kali. Uray karne a nasabidongan iti anthrax wenno botulin ket alimonenda nga awan ti mangiparparit, agingga a tultulang laengen ti nabati.

Dadduma a kali ket batido met nga agtaraon iti tultulang. Itupak ti lammergeier a kali ti Eurasia ken Africa dagiti tulang iti kabatbatuan. No mabirri dagiti tulang, kanen ti lammergeier ti pata ken dagiti narum-rumek a pasetna.

Makaparagsak ta dagitoy a managsukimat iti kinadalus dida pulos agwelga a kas dagiti tao. No awan koma dagiti kali, naiwalang koma kadagiti tanap dagiti bangkay a makaited-sakit.

Surotentayo ti maysa a pangen dagiti kali iti maysa a kadawyan nga aldaw ti panagtrabaho.

Patrol iti Tangatang

No nakasingisingen ti init, addadan iti tangatang, tunggal maysa adda lugar a siputanna. Agmalmalemda a di mabannog nga agwanwanawan iti tangatang a mangsapul kadagiti natay nga animal. No nakasirpaten ti maysa kadakuada, sibabanesbes a sumpeg. Daytoy ti mangawis iti dadduma a kali nga umay met umarak iti bangkay. Iti sumagmamano laeng a minuto, pinulpullo a kali ti umarak iti disso.

Sakbay ti pannangan, dagdagus nga agaaribungbongda. Iti laksid ti pakasaritaanda, managbabainda unay a parsua. Kamaudiananna, irugi ti maysa kadakuada a pirsayen ti bangkay, ket daytoy ti sinial iti grupo tapno manganda metten. Adda panagiinnuna ken panagsasaritsit, panagdidinnuron ken panaggiginnuyod, a kas iti buya ti ay-ayam a football. Dagiti mabisin unayen, nga isudat’ katagarian, ti kaunaan a malpas a mangan. No dakkel dayta a bangkay, adda umdas a taraon ti amin.

Iti sumagmamano laeng a minuto, nalpasen ti pannangan, a tultulang laengen ti nabati, agtayab manen ti pangen tapno itultuloyda ti agsukimat. Narigat met ti biag dagiti kali. Pasaray dua wenno tallo nga aldaw sakbay a makasarakda manen iti taraonda.

Kinasiput ken Panagtitinnulong

Adda saguday dagiti kali a kinasiput iti tangatang. Nagsayaat ti pannakadisenio ti atiddog a payakda tapno makapagsayag ken makapagalindayagda, a mamagtalinaed kadakuada iti tangatang nupay dida unay agpayakpak. Nasigoda a makibagay iti panagbalbaliw iti temperatura, wenno iti nabara a panaganginna a makatulong kadakuada nga agtalinaed iti tangatang. Ni Dean Amadon, maysa a nalatak nga Americano nga ornitologo, inladawanna ida kas maysa kadagiti “kapeggesan a tumatayab.”

Ti saludsod a nangriribuk kadagiti ornitologo iti adu a tawen ket, Kasano a masarakan a sidadaras dagiti kali dagiti bangkay?

Ti sungbat isut’ kinasiput ken panagtinnulong. Nakarkulo a ti maysa a kali a manglawlawlaw iti tangatang nga agarup 750 a metrot’ kangatona ti makasirpat iti maysa a banag ditoy daga uray nakurkurang ngem 13 a centimetro ti kabassitna. Ngem uray kastat’ kasiputna, agpakarigat nga agsapul iti taraon no isut’ agsolsolo.

Gapuna, nasken ti panagtitinnulong. Napaliiwen nga agsukimat ti tunggal kali iti sabasabali a lugar. No agdisso ti maysa iti bangkay, ti nabanesbes nga iseseppegna ti pagilasinan ti dadduma a kali iti asideg nga adda nasarakanen a taraon, ket agturongda a sidadaras iti dayta a lugar. Madlaw ti dadduma a kali ti panagbaliw ti direksionda, isu nga agdarasda met a mapan sadiay. Nakaskasdaaw ti kinapartak ti pamay-an ti panagpipinnadamagda iti tangatang, kasta unay nga uray ti maysa a managpaliiw madlawna nga amin a kali ket gistay aggigiddanda a sumangpet.

Nakalkaldaang, di umdas ti kasta a kinalaing ken di mailibak a kinapategda tapno maipanamnama ti pannakasalaknib ken pannakaispalda.

Ti Panagsubli ti Condor

Nupay naibilang kas maysa kadagiti kadakkelan ken kangayedan a mangnganup a tumatayab, dagiti kali ket agpegpeggad nga agpukawda iti adu a paset ti lubong. Nagpukawen kadagiti tanap ti kadawyan a taraonda, ket masansan a nasabidongan dagiti masarakanda a bangkay. Ti nabannayat a panagaduda dina masupusopan ti bumasbassit a bilangda.

Nupay kasta, addada balligi iti sidong dagiti di makaay-ayo a kasasaad. Agparang a naballigi ti artipisial a panagpaadu iti condor ti California, ket manamnama nga adu kadagitoy ti maisublinto iti maitutop a pagnaedanda. Gapu iti panagregget dagiti manangitalimeng a Pranses, masarakan manen dagiti kali a griffon idiay Massif Sentral, Francia, kalpasan ti kaawanda iti adu a tawen.

Gapuna, ti tumatayab a dati a kagurgura ti tattao nagbalinen a simbolo ti panagregget ti tao a mangsalbar kadagidiay a parsua a pinagpeggadna met laeng. Di pagduaduaan, ti nangayed a panagtayab ti condor kadagiti kabambantayan ti Amianan ken Sud America ket maysa a buya a di mapalabes.

Kabayatanna, idiay Africa ken Asia, di madmadlaw nga ar-aramiden pay laeng dagiti kali ti di man la masupapakan a trabahoda, nga isut’ kas dagiti adda iti tangatang a managsukimat iti kinadalus.

[Kahon iti panid 12]

Dagiti Di Maartapan a Kali

MAIBILANG dagiti kali kas maysa kadagiti naisangsangayan ken kadakkelan a tumatayab iti lubong. Ken isuda met ti kangatuan ti matayab kadagiti amin a tumatayab.

Ti condor ti California ket maysa kadagiti agpegpeggad a mapukaw ditoy lubong. Tapno masalbar daytoy a kali, naaramiden dagiti panangikagumaan babaen iti maysa a programa a mangpaadu kadagiti dua dosena a natiliw a kali. Idi 1986, tallo laengen ti masarakan a condor ti California iti masnup a pagtaenganda.

Ti condor ti Andes, agraman ti kannaway a marabou ti Africa, ti addaan kaatiddogan a payak kadagiti amin a tumatayab, nasurok a 3 a metro. Ti condor ti Andes ti kadagsenan kadagiti amin a tumatayab a mangnganup, a no dadduma agdagsen iti nasurok a 14 a kilo.

Nangato met ti matayab dagiti kali. Idi 1973, dimmungpar ti maysa a kali ti Africa (Gyps rueppellii) iti maysa nga eroplano nga adda iti tangatang ti Côte d’Ivoire, Laud nga Africa, iti kangato a 11,300 a metro.

[Picture Credit Line iti panid 10]

Ladawan: Pammadayaw ti Madrid Zoo, Madrid, España