Dagiti Raman a Nangimpluensia iti Paspasamak ti Lubong
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay India
IDI maika-13 a siglo, nakita ni Marco Polo ti kinawadwadda. Naglayag ni Christopher Columbus tapno sapulenna ida ngem ti America [New World] ti natakuatanna. Idi maika-15 a siglo, nadanon met laeng ni Vasco da Gama ti India babaen ti panaglayag iti baybay ket inyegna ida kadagiti magagaran a managgatang idiay Europa. Kinapudnona, dagiti rekado ket makalikaguman unay nga uray la inrisgo dagiti tao ti biagda tapno magun-odan ida!
Idi linapdan dagiti panagbalbaliw iti politika dagiti pagnaan dagiti mangibiahe [iti dayta], dua tawen a binusbos ni Vasco da Gama ti 39,000 kilometro a manglikmut a panaglayag a nangiturong kenkuana manipud Portugal agingga iti murdong ti Africa nga agturong idiay India sa nagsubli. Dua kadagiti barkona ti nakalasat iti panaglayag, a nangisangpet iti adu a rekado ken dadduma pay a banag nga agpateg iti 60 a daras nga ad-adu ngem iti gastos ti biahe! Ngem ti balligi ti panaglayag ti nangirarem kadagiti pagilian ti Europa iti panagririri. Iti sumaganad a tallo a siglo, naglilinnaslas ti Portugal, España, Francia, Holland, ken Gran Britania iti panangtengngel kadagiti gubuayan dagiti rekado.
Insumaria ti maysa a mannurat a ti historia dagiti rekado ket “maysa a pakasaritaan ti pannakigasanggasat, panagsukisok, panangparmek, ken nakaro a dangadang dagiti marino.” Kinuna ni Frederic Rosengarten Jr., iti libro a The Book of Spices: “Makatulong ken napateg unay dagiti rekado, agpadpada iti politika ken ekonomia, nga uray la nangibaon dagiti ari kadagiti ekspedision tapno mabirukan ida, inrisgo dagiti negosiante ti biag ken sanikuada, naadda dagiti gubat gapu kadakuada, naadipen ti intero a populasion, nasukisok ti globo, ket dagita ti nasaknap a panagbalbaliw a kas daydi nariribuk, naranggas a kompitensia nga imbunga ti Renaissance.”
Idi tinengngel dagiti Olandes ti panaglako iti rekado, ingngatoda ti gatad ti sili iti lima a sentimo iti kada libra idi inlakoda dayta idiay Britania. Gapu ta nakapungtotda iti daytoy, maysa a timpuyog dagiti negosiante ti Londres ti naguummong idi 1599, tapno buangayenda ti bukodda a kompania iti negosio, nga idi agangay ket nagbalin nga East India Company. Ti impluensia daytoy a kompania ti nangituggod idi agangay iti nasurok a 300 a tawen a panangituray ti Britania iti India.
Nagsardeng ti nainget a kompitensia, ngem agtultuloy ti panagtarigagay ti sangalubongan iti rekado. Ket nalabit awanen lugar nga ad-adda a mangtagtagiragsak iti rekado a kas ditoy India.
Panaggusto Kadagiti Rekado
Kanayon nga agkuykuyog dagiti rekado ken ti panagluto ti India ta mabalin a maikuna ti maysa a paggugusto unay dayta a pagilian dagiti rekado. Kinapudnona, asino ti di pay nakadamag iti curry ti India—gisado a taraon a buklen ti natnateng, itlog, karne ti baka, ikan, wenno manok a nalaokan iti adu a kita ti naraman a rekado? Adu kadagitoy a pangpananam ti adda met kadagiti dulse, a mangpasingked a ti [sao a] “narekado” ket di maipada iti “nasagangasang.” Uray ti nalatak ditoy a nagatasan a nasam-it a tsa ket masansan a malaokan iti bassit a cardamom, bawang, laya, wenno kombinasion dagiti pangpananam. Gaput’ panaggusto kadagita a rekado, pakasdaawan kadi no ti India ti numero uno iti kaadu ti mausar a rekado?
Sarungkaranyo laengen ti kusina ti maysa a managluto a taga India, ket makitayo dagiti dinosena a rekado iti nagduduma a maris ken kitada. Sumagmamano kadakuada ti babassit ken nangisit a bukel ti mustasa; nasigsigit a nabanglo, maris kape a kanela; dagiti berde a cardamom; nasudi, pamalitoken a turmeric; nakusnaw, nagsisiglot a ramut ti laya; ken nalabaga a sili. Idiligyo ti panaglalaok dagitoy iti maysa a garapon ti curry a masarakan kadagiti groseria iti adu a pagilian. Siempre, naglaon ti curry iti nagduduma a rekado, ket adda usarna. Ngem nakapuy dayta a kasukat ti napaglalaok a rekado—a maawagan masalas—a maus-usar ditoy India.
Mailaok dagiti espesial, naisaganan a masalas iti nagduduma a taraon, agraman natnateng, ikan, manok, ken karne ti baka. Ngem masansan a mailaok ti nagduduma a rekado inton panagluluto, ti kita ken kaaduda agpannuray iti maluto. Ammo ti nalaing nga agluto nga asawa a babai a taga-India ti umno a panagsasaruno ken eksakto a tiempo a panangilaokna iti tunggal rekado iti lutlutuenna. Mabalinna pay ketdi ti mangparnuay iti nagduduma a raman iti isu met la a rekado babaen ti panangituno, pananggiling, panangiprito, wenno panangilaok iti dayta iti dadduma a rekado.
Masansan a maklaat dagiti sangaili idiay India iti nagduduma a panangisagana iti taraon. Malaksid iti dakkel a naggidiatan ti luto ti Amianan nga India ken Abagatan nga India, ti sabasabali a kultura dagiti rehion ti pagilian, kas ti Bengali, Goan, Gujarati, ken Punjabi, adda bukodda nga estilo ti panangisagana iti taraon. Apektaran met ti relihion ti panagpili iti taraon. Gapuna, iti estado ti Gujarat, ti maysa a tao mabalin a kadawyanna a mangan iti nateng a taraon dagiti Hindu, ngem iti makin-amianan a paset ti India, mabalin a tagiragsakenna ti karne a taraon ti Mogul, a mangipalagip kadagiti panawen ti pannakidangadang dagiti Muslim. Isu a ti nagduduma a pannakipangrabii kadagiti pamilia a Hindu, Muslim, Sikh, Jain, Parsi, ken Kristiano ket makaipaay [gundaway a maramanan] ti nagduduma a taraon.
Umiso a Lugar a Pagmulaan Kadagiti Rekado
Nupay agtubo dagiti rekado iti intero a globo, ad-adut’ maapit ti India ngem iti aniaman a pagilian—nasurok nga 60 a sabasabali a kita. Ket aglaklakot’ rekado ken produktot’ rekado a sibubukel ken iti napulbos a kita iti nasurok a 160 a pagilian. Ti Abagatan nga India ti kangrunaan a mangpatpataud iti rekado. Masansan a maawagan “Venice iti Daya” gapu iti pintasna ken adu a mapagsangladan dagiti barko, [kas] iti Cochin, iti Baybay ti Arabia, a mangipaay iti direkta a pannakaibiahe dagiti rekado a nabayagen nga agbibiag iti makaay-ayo a klima ti tropiko iti kosta ti Malabar.
Nagserbin kas kabisera ti sangalubongan a panagnegosio ti puerto ti Cochin sipud pay idi ugma, agpaay kadagiti taga Fenicia, Egipto, Persia, China, Roma, Grecia, ken Arabia. Makapainteres unay, ti libro ti Biblia nga Apocalipsis dakamatenna dagiti “agtagtagilako ditoy daga” a ti negosioda inramanna ti “isuamin a kita ti alikamen a marfil . . . agraman kanela ken rekado ti India.”—Apocalipsis 18:11-13.
Ti paminta, nalatak kas “ari dagiti rekado,” ti kangrunaan a tarigagayan dagiti negosiante. Saan laeng a mangpananam iti taraon no di ket napateg met a preserbatibo ti karne ken dadduma pay a taraon a nalaka a mabangles. Babaen iti panangrekado, dagiti taraon a mabangles koman ken di makanen ti mabalin a mapreserba iti makatawen wenno nasursurok pay uray di maikabil iti refrigerator. Mainayon iti paminta, idi agangay tinarigagayan metten dagiti negosiante ti dadduma pay a rekado—kas koma ti cardamom, coriander, fennel, ken fenugreek.
Nupay kasta, saan laeng a ditoy India ti nagtaudan ti amin a rekado a naimula ditoy. Kas pangarigan, ti nagasang unay a sili ket nagtaud idiay Sud America. Ni Dr. C. V. Raman, maysa a taga India a napadayawan iti Nobel iti [benneg ti] physics, ti naminsan a nagkuna nga ‘awan ramraman ken di naimas a kanen ti amin a taraon no awan sili.’ Mabalin a di umanamong ti adu a di nairuam. Ngem, yaman pay ta ti daga a gubuayan ti taraon ket pinunno ti naayat a Namarsua iti aglaplapusanan a kinanadumaduma, a mangpennek unay iti nagduduma a paggugusto.
Saan Laeng a Mangpananam iti Taraon
Adda makapainteres a pakasaritaan dagiti rekado. Pasingkedan ti Biblia ti usar dagiti rekado kadagiti lana a pangpulot, insienso, ken bangbanglo. Dakamatenna ti pannakailaok dagiti rekado iti lana a pangpulot ken iti insienso a mausar idiay templo ni Jehova sadi Jerusalem ken dagiti rekado a mailaok iti arak. (Exodo 30:23-25, 34-37; Canta ni Salomon 8:2) Kanayonanna pay, ipasimudaag ti Biblia a nangiyeg idi dagiti immuna a Kristiano kadagiti rekado a pangisagana iti pannakaitanem ti bagi ni Jesu-Kristo.—Juan 19:39, 40.
Ditoy India, nabayagen nga us-usaren dagiti babbalasitang ti pamalitoken a ramut ti maysa a mula a kabagian ti laya—ti turmeric. Sumayaat ti kasasaad ti kudil no maisapsapo ti tubbog ti turmeric. Ita, us-usaren dagiti pagaramidan iti bangbanglo ken kosmetiko dagiti lana ti allspice, caraway, kanela, cassia, cloves, nutmeg, mace, rosemary, ken cardamom iti panamaglaokda iti volatile oil ken fixed oil tapno makaparnuayda iti pinulpullo a kita dagiti makaallukoy a bangbanglo. Dagitoy a ramen ket mailaok met kadagiti sabon, pulbos, losion kalpasan ti panagiming, pabanglo, pangpapresko iti ngiwat, ken dadduma pay a banag.
Kasta met, nabayagen a maus-usar dagiti rekado kas agas. Ti laya, turmeric, bawang, cardamom, sili, clove, ken saffron ti sumagmamano laeng kadagiti rekado nga irekrekomenda ti Ayurveda, ti siensia ti medisina a naisingasing iti Vedas, ti sursurat a Sanskrit dagiti Hindu. Masarakan pay la ita ti bisita a dumagas iti maysa a parmasia idiay India ti turmeric a pangagas iti sugat ken sinit, 13 ti rekadona a toothpaste, ken pinulpullo a dadduma pay a produktot’ rekado agpaay iti nadumaduma nga an-anayen.
Gapuna, ipasimudaag ti panangrepasotayo iti pakasaritaan dagiti rekado a no awanda, awan komat’ naggigidiatan ti raman dagiti taraon, agpapada met koma dagiti agas, ket naiduma met koma ti historia. Pudno nga inapektaran dagiti rekado ti lubongtayo—iti nakaad-adu a pamay-an.
[Dagiti ladawan iti panid 23]
Maysa kadagiti adu a nalatak a rekado iti intero a lubong
Maysa nga agtagtagilako idiay lansangan a mangtimtimbang kadagiti rekado para iti maysa a suki
Dagiti tagilako a rekado nga agur-uray kadagiti gumatang iti maysa a paglakuan ti Cochin