Panangmatmat iti Lubong
Peggad ti Dara Idiay Francia
“Di mapakpakadaan a didigra idiay Makinlaud nga Europa.” Kasta ti nabiit pay a panangiladawan ti diario ti Francia a Le Monde iti napeggad a kadawyan a panangala ti dara kadagiti preso nga isut’ maiyalisonto. Idi 1980’s, 5,000 a pasiente a Pranses ti naakaran iti AIDS manipud kadagiti namulitan a dara—a naipadamag a kangatuan a bilang dagiti naakaran iti lubong. Idi 1985, nasurok a 25 porsiento kadagiti dara a namulitan ket manipud kadagiti nakolekta a dara kadagiti preso. Sigun iti report nga insagana ti Social Affairs Board of Inspectors ken ti Legal Services Board of Inspectors, nangrugi idi 1954 ti kadawyan a panangurnong iti dara kadagiti preso a nabatad nga inimpluensiaan ti aw-awagan ti report a “maigapu iti ekonomia.” Iti nasapa a paset ti 1983, insingasing ti Health Inspectorate idiay Francia a dida mangala ti dara kadagiti agidonar a dakkel ti posibilidad nga adda sakitda; ngem kinapudnona, pinaadu dagiti opisial ti pagbaludan ti panangurnong iti dara iti simmuno a tawen.
Mapukpukawen ti Kinamapagpiaran
“Adda abut iti ozone layer ti nasayaat a kababalin ket dumakdakkel pay ketdi.” Kasta ti kinuna ni Michael Josephson, ti nangbuangay ken presidente ti Institute of Ethics idiay California, E.U.A. Inyussuat ti institute-na ti maysa a surbey ti agarup a 7,000 nga estudiante ti high school ken kolehio a nagresulta kadagiti makapadanag nga impormasion. Kakatlo kadagiti estudiante ti high school ken kakapito kadagiti estudiante ti kolehio ti immaklon a nagsipdutda kadagiti paglakuan iti napalabas a tawen. Kakawalo kadagiti estudiante ti kolehio ti nakaaramid kadagiti sumaganad: nagulbod iti maysa a kompania ti seguro, nagulbod iti panangdawat ti tulong, nagulbod maipapan iti naggastuan, ken immutang nga awan panggepda a mangbayad pay. Sigun ken Josephson, amin dagitoy a di kinamapagpiaran dagiti agtutubo ket “maysa laeng nga aweng ti kadadaksan a kababalin dagiti nataengan.” Ingudo ti The Washington Post ti panangmatmatna: “Nasaknapen ti di kinamapagpiaran ken dakes a kababalin dagiti agtutubo nga Americano gapu ta nasaknap daytan kadagiti nataengan.”
Panangpaadu iti Emu?
Ti emu ti Australia—maysa a dakkel ngem di makatayab a billit nga umasping iti ostrich—mabalinton a panguartaan. Idi 1991, legal a naibilangen ti emu a maysa a kita ti poultry. Mabalin a nasaknapton ti panangpaadu iti emu iti masanguanan. Inadaw ti The Sydney Morning Herald ti maysa a pannakangiwat ti National Parks ken Wildlife Services ti Australia a nagkuna: “Kinapudnona, adda pakausaran amin a bagina. Mailaklako payen dagiti kukona; pasilengenda ken pagbalinen nga alahas.” Naammuan a saan unay a nataba ken nababa ti kolesterol ti karne ti emu, ngem adut’ protinana. Dua a kita ti lalat dagiti dadakkel nga emu: mausar a kawes ti aggaput’ bagida ken kas lalat ti reptilia ti aggapu iti sakada. Makaipaay pay dagiti emu iti lana a mausar iti panagaramid kadagiti kosmetiko. Dagiti produkto manipud ti nataengan nga emu ket agpateg iti A$300 wenno A$350.
Agpegpeggad Dagiti Tangrib Idiay Indonesia
Kinuna itay nabiit ti The Jakarta Post a “ti Indonesia ket addaan kadagiti kapintasan a tangrib iti lubong.” Malaksid a nalatak a daydayuen dagiti turista ken gubuayan iti adun a produkto/agas, dagitoy a nakaskasdaaw ken napintas a tangrib ti mangsalsalaknib iti panagreggaay ti aplaya ken saan unay a pannakadangran dagiti agtataeng iti aplaya no adda bagyo. Ipadamag ti Post nga agpegpeggaden dagitoy a napateg a tangrib gapu iti polusion a gapuanan ti tao, ti panangalana iti darat a mausar iti panagbangon kadagiti patakder, ti panangalana kadagiti korales, ken dagiti makadadael a panagkalap babaen ti dinamita, panangiguyod kadagiti iket, ken ti panangusar kadagiti sabidong. Ipadamag ti Post: “Mientras madadael ti tangrib, abutenna ti agarup 20 a tawen tapno agparang manen dagiti dati a sibibiag a parsua sadiay ken 50 inggat’ 100 a tawen sakbay a mapasubli sadiay ti aniaman a nadumaduma a kita dagiti parsua.”
Arsisio ken Pannaturog
Ipadamag ti magasin nga Arthritis Today a “mabalin a nasaysayaat ti pannaturog dagiti lallakayen no agarsisioda.” Iti nabiit pay a panagadal idiay North Carolina, E.U.A., nabingay iti dua a grupo dagiti 24 a lallakay nga agtawen ti 60 inggat’ 72. Iti nganngani makatawen, nagarsisio ti maysa a grupo iti namitlo wenno nasursurok pay iti kada lawas; ti maysa a grupo ket saan unay a nagarsisio. Natakuatan a nasaysayaat ti pannaturog dagiti kanayon ken sipipinget a nagarsisio ngem kadagiti kataebda a saan unay a nagarsisio. Pudno daytoy nupay nasubokda iti aldaw ti panagarsisioda wenno iti sumuno nga aldaw. Kuna pay ti magasin: “Medyo nargaan pay ti turogda iti rabii.”
Agtutubo a Managinum iti Arak
“Ngangngani 90,000 nga ubbing idiay Britania ti maibilang a managbartek,” ti ipadamag ti The Sunday Times ti Londres. Depinaren ti gobierno ti Britania ti limitasion a 21 nga unit ti arak kadagiti lallaki ken 14 iti babbai. Ti maysa a unit ket maysa a baso ti di naingel nga arak wenno naingel nga arak wenno beer a kakapat ti maysa a litro. Impalnaad ti maysa a panagadal kadagiti 18,000 nga ubbing nga ages-eskuela idiay Britania a 11.5 porsiento kadagiti agtawen iti 15 a babbarito ti umin-inom iti ad-adu ngem iti maipalubos nga inumen dagiti nataengan a lallaki iti kada lawas. Kadagiti balasitang, 1 iti 20 kadagiti agtawen iti 14 ken 15 ti nangamin nga ad-adut’ in-inumenda ngem iti maipalubos kadagiti nataengan a babbai. Patien dagiti managsirarak a dagitoy a makapadanag nga estadistika ket awan kapapay-anna no talaga nga ammuen dagiti pudno a makagapu iti parikut.
Ti Pannakapaay ti Relihion Isaknapna ti Paganismo
Ginasut ti timmabuno iti Midsummer Night a rambak a nabiit pay a naangay iti kakaykayyuan ti maysa nga away idiay tengnga ti Rusia. Isubli daytoy ti paganismo, kuna ni Alexei Dobrovolsky, ti lider ti maysa a bassit a timpuyog dagiti managdayaw iti nakaparsuaan. Dagiti ritualna iramanda ti panaglasat iti apuy ken ti “panangibabawi iti pannakabautisar” dagiti tao, panangdalus kadakuada manipud iti naiwarsi nga “agua bendita” ti simbaan. Selebraran met dagitoy a “pagano” ti pannakaiyanak ti init iti Disiembre 25 iti kada tawen. Kalpasan ti 13 a tawenna kadagiti labor camp, inrugi ni Dobrovolsky nga ikasaba ti pannakaisubli ti paganismo. Apay? Patienna a nakikompromiso ti Orthodox Church ti Rusia babaen ti panangsuportana idi iti narpuogen a gobierno a Komunismo. Kunana: “Kanayon a manangliliput ti simbaan. Kanayon a pagserbianna dagiti naturay.”
Panangispal iti Elepante ti Disierto
Itay nabiit, pinagpeggad ti sakit nga anthrax ti 29 nga elepante idiay nalawa a Disierto ti Namib ti Africa. Madanagan dagiti managitalimeng gapu ta mabalin a matay ti elepante iti las-ud ti 24 nga oras. Babaen ti tulong a kuarta ti sangalubongan, inturturedda a binakunaan ti maysa a pangen babaen iti maysa nga helicopter. Dua a lallaki ti situtured a nagbitin nupay mataptapukan, sada paspasurotan ti napabutngan nga elepante. Ti maysa a lalaki ti nangibiat kadagiti babassit a pana nga addaan bakuna, ket ti kaduana ti nangipugsit iti nangisit a tina a mangmarka iti nabakunaan nga elepante. Amin dagiti 21 nga elepante ti sibaballigi a “nabakunaan” a nangparagsak kadagiti managitalimeng. Ti intero a trabaho nupay nangina ken napeggad ket napaneknekan a makatulong tapno maispal dagiti kakaisuna a sigud nga elepante ti disierto iti lubong.
Napeggad a Panagmaneho
Panangtaldiap kadagiti mapa, panagirekord iti tape, panagusar iti telepono a mobile, panangikkat ken panangisuot iti stocking. Dagitoy, sigun iti The Star, maysa a diario ti Sud Africa, ti dadduma kadagiti ar-aramiden dagiti tattao bayat nga agmammanehoda, no dadduma iti naparpartak pay ngem iti 100 a kilometro iti kada oras. Kunaen ti maysa nga opisial ti kinatalged a masansan a makitkitana dagiti tattao nga aging-ingat iti floss bayat nga agmammanehoda! Maim-imatangan met a dagiti driver ket agsipsipilio ken agmulmulumog. Pukpukisan ti maysa nga ina ti anakna bayat nga agmammaneho a mangitulod iti anakna idiay eskuelaan. Napaliiw a suksukatan ti maysa nga ina ti lampin ti maladagana bayat nga agmammaneho iti 90 kilometro iti kada oras. Apay nga irisrisgo dagiti driver ti biagda? Kinuna ti maysa nga opisial a ti adayo a papanan ken napaut a trapiko ti manggargari kadagiti driver nga usaren a “naimbag” ti gundaway a kaaddada iti kotse. Intudona, nupay kasta, a dagitoy a pakasingaan ti makaituggod iti nakaro nga aksidente.
Nataltalged Kadi ti Cesarean a Panagpasngay?
Adu a babbai ti ad-adda a mangayat nga agipasngay babaen iti cesarean gapu iti panamati a ti operasion ket nataltalged ken saan unay a naut-ot. Sigun iti Jornal do Brasil, adu a doktor kaykayatdat’ mang-cesarean, yantangay ti kadawyan a “panagpasngay masansan nga abutenna ti 8 inggat’ 12 nga oras ken awan umno nga oras ti panaganak, ngem ti operasion maiplano ken masansan a maysa nga oras laeng dayta.” Ngem naadaw a kinuna ti obstetrician a ni Fernando Estellita Lins: “Ad-adu ti matay kadagiti agipasngay babaen iti cesarean gapu iti impeksion ken panagpadara gapu iti operasion.” Impakita ti panagsirarak ti Brazil a ti ipapatay dagiti inna “gapu iti kadawyan a panagpasngay ket 43 iti kada 100 a ribo, bayat a 95 iti kada 100 a ribo ti matmatay gapu iti cesarean.”
Ti Kakaruan a Saplit iti Historia
Pasingkedan manen ti komunidad dagiti sientista ti kinakaro ti trangkaso Español. Sigun iti The New York Times Magazine, 196,000 a tao ti natay idiay Estados Unidos laeng bayat ti bulan ti Oktubre 1918. “Idi arinunos ti kalam-ek ti 1918-19, dua a bilion a tao iti intero a lubong ti nagtrangkaso, ket 20 milion inggat’ 40 a milion ti natay,” kunaen ti magasin. Kinuna ni John R. La Montagne, maysa nga opisial idiay National Institute of Allergy and Infectious Diseases sadi Bethesda, Maryland, a ti trangkaso Español idi 1918 ti “kakaruan a saplit iti intero a historia.” Pudno, ta idi 1347, ti nakaro nga epidemia, wenno Black Death, ti nangsaplit iti sangatauan iti nakaro unay a nagpaut iti uppat a tawen. Ngem sigun iti magasin, ti “saplit idi [1918] ti nangpapatay iti adu a tao iti maymaysa a tawen a kas kadagiti natay iti uppat a tawen a Black Death.”