Agimtuod Dagiti Agtutubo . . .

Kasano a Maliklikak ti AIDS?

“MARURODAK no apay a pinalubosak a mapasamak daytoy,” kuna ni Kaye. “Adu a gundaway ti sinayangko nga agpaay koma a pagimbagak iti masanguanan.” (Magasin a Newsweek, Agosto 3, 1992) Idi agtawen ti 18, naakaran ni Kaye iti virus ti AIDS.

Maysa laeng ni Kaye iti nasurok a maysa a milion a tao idiay Estados Unidos a naakaran iti makapapatay nga HIV (Human Immunodeficiency Virus)​—ti virus a kunaen dagiti doktor a pakaigapuan ti makapapatay a sakit nga AIDS.a Awan ti makaammo iti eksakto a kaadu dagiti naakaran nga agtutubo, ngem nalawag a maseknan dagiti agtutubo. Ipakita ti maysa a surbey a kadagiti agtawen iti 11 inggat’ 16 nga agtutubo a taga Britania, ti AIDS ti kangrunaan a pakadanaganda. Agpapan pay ti kasta a pakadanagan, kunaen ti U.S. Centers for Disease Control: “Naipadamag nga agtultuloy dagiti agtutubo iti panagaramidda kadagiti mabalin a pakaakaranda iti HIV.”

Talaga a makapapatay ti AIDS, ken gumangganap iti sangalubongan iti makapadanag a kaadu. Kasanoyo a masalakniban ti bagiyo?

AIDS​—Panangilasin iti Sarsarita Manipud iti Kinapudno

Ilawlawag ti maysa a bokleta nga insagana ti U.S. Centers for Disease Control: “Saan a ‘naiparna laeng’ no naakaranka iti HIV. Daytat’ saan a kas ti ‘pannakaiyakar’ ti panateng wenno trangkaso.” Gapuna, ti gagangay, inaldaw a pannakilangen kadagiti biktima ti AIDS ket saan nga agparang a napeggad. Saanka met ketdi a madanagan a maakaranka iti kaklasem gapu ta nagtugawka iti abayna. Yantangay ti HIV ket saan a virus nga itayab ti angin, dika madanagan no aguyek wenno agbaen ti maysa a biktima ti AIDS. Kinapudnona, dagiti saan a naakaran a miembro ti pamilia ti biktima ti AIDS ket nagusar ti isu met laeng a tualia, dagiti usaren bayat ti pannangan, ken uray pay sipilio a dida met naakaran iti virus.b

Daytoy ket gapu ta ti makapapatay a virus ket adda iti dara, semilia, wenno pluido ti mabagbagi ti babai. Iti kaaduan a kaso, ngarud, ti AIDS ket maiyakar babaen ti seksual a panagdenna​—iti kapada man a sekso wenno kasungani a sekso.c Naakaran met ti adu a biktima babaen ti panagusar iti dagum wenno ringgilia, masansan iti panangabuso iti droga, ti maysa a naakaran iti HIV.d Ket nupay kunaen dagiti doktor a ti peggad ket “naikkaten” babaen ti napinget a panagsukimat, maiyakar met ti AIDS babaen ti panangyalison ti dara.

Isu nga asinoman a makiab-abig wenno mangus-usar iti maiyendieksion a maiparit a droga ket agpeggad unay a maakaran iti AIDS. Pudno, kasla saan a masakit ti pakiab-abiganyo a naakaranen [iti AIDS]. Ngem ipalagip ti bokleta a Voluntary HIV Counseling and Testing: Facts, Issues, and Answers: “Saanyo a maibaga babaen ti panangmingming iti maysa no isut’ naakaran iti HIV. Mabalin a nakasalsalun-at ti langa wenno rikna ti maysa ket kaskasdi a maakaran. Gapu itoy, kaaduan a naakaran iti HIV dida ammo dayta.”

“Natalged a Sekso”?

Gapuna adu a doktor, narses, ken edukador ti mangitantandudo iti panangusar iti condom.e Dagiti pakaammo iti TV, billboard, ken palawag kadagiti eskuelaan ti nangisaknap iti mensahe a ti panangusar iti daytoy a kontraseptibo ti mamagbalin iti sekso a “natalged”​—wenno “nataltaged” pay ketdi. Addada pay ketdi eskuelaan a nangibunong iti condom kadagiti estudianteda. Gapu ta maparegtada kadagita a propaganda, umad-adu nga agtutubo ti mangus-usar kadagitoy.

Kaskasdi, kasano katalged ti “natalged a sekso”? Kunaen ti maysa a broshur ti American Red Cross: “Makatulong dagiti condom iti posibilidad a maliklikam ti pannakaakar.” Ngem kasanot’ panagriknam a natalgedka no basta ‘makatulong iti posibilidad’ a mangliklik iti sakit a kanayon a mapaneknekan a makapapatay? Aklonen ti U.S. Centers for Disease Control: “Naipakitan a dagiti latex condom ti makatulong a manglapped iti makaakar nga HIV ken dadduma pay nga iyakar-sekso a saksakit . . . Ngem agmintisda.” Kinapudnona, mabalin a mabriat, mapisang, wenno agluslos, kabayatan ti panagdenna. Sigun iti Time, dagiti condom ket “agmintis iti 10% inggat’ 15%”! Kayatyo kadi nga irisgo ti biagyo iti dayta a panagmintis? Ket dakdakes pay, ngangngani kaguddua iti amin nga agresibo iti sekso nga agtutubo idiay Estados Unidos ti agus-usar iti condom.

Maitutop ngarud ti balakad ti Proverbio 22:3: “Ti manakem a tao madlawna ti dakes, ket aglemmeng, ngem ti nanengneng aglayon laeng ken agsagaba.” Maysa kadagiti kasayaatan a pangliklik iti AIDS isut’ naan-anay nga iyaadayo iti panangabuso iti droga ken imoral a sekso. Nalaka kadi nga ibaga ngem narigat nga aramiden? Kastat’ marikna ti dadduma, nangruna kadagiti adu a pakaawisan dagiti agtutubo.

Dagiti Pakapilitan

Kabayatan ti “kinalasbang ti kinaagtutubo,” nabileg ti irurugso dagiti tarigagay iti sekso. (1 Corinto 7:36) Sa adda pay dita ti impluensia ti telebision ken sine. Sigun iti dadduma a panagadal, nasurok a lima nga oras iti kada aldaw nga agbuya iti TV dagiti agtutubo​—a kaaduanna ket imoral. Ngem iti arapaap a lubong ti TV, awan pagdaksan ti sekso. Impalgak ti maysa a panagadal nga iti telebision ti E.U. “masansan nga agdendenna dagiti di kasado a lallaki ken babbai iti uppat inggat’ walo a daras ngem kadagiti kasado a pagassawaan. Ngangngani a di madakamat wenno mausar dagiti kontraseptibo, ngem natakkon ti babbai nga agsikog; mammano a maakaran ti lallaki ken babbai kadagiti iyakar-sekso a sakit malaksid no balangkantisda wenno binabai.”​—Center for Population Options.

Ti kadi kababalinyo talaga nga apektaran ti napaut a panagbuyayo iti kasta idiay TV? Wen, sigun iti prinsipio ti Biblia idiay Galacia 6:7, 8: “Dikay koma maallilaw: Ti Dios saan a marabrabak. Ta ti aniaman nga imulanto ti maysa a tao, apitennanto met; ta ti agmula a maipaay iti lasagna, iti lasag apitennanto ti panagrupsa.” Impalgak ti maysa a panagadal kadagiti 400 nga agtutubo a “dagidiay masansan nga agbuya iti ‘napnuan-sekso’ a telebision ti ad-adda nga agbalin nga agresibo iti sekso ngem dagidiay mammano nga agbuya iti ‘napnuan-sekso’ a telebision.”

Ti sabali pay a nabileg nga impluensia isut’ panangpilit dagiti kapatada. “Agbirbirukak iti makatunosak a grupo ti tattao, ket narigat dayta,” impudno ti maysa a tin-edyer nga agnagan David. “Talaga a namin-adu a naisagmakak iti narugit a kasasaad. . . . Naeksaminak a naakaranak iti AIDS.” Uray met dagiti agtutubo idi panawen ti Biblia ket masansan a piliten dagiti kapatadada. Ti balakad ti Biblia? “Anakko,” kinuna ti mannurat ti Proverbio, “no dagiti managbasol sulisogendaka, dika umanamong kadakuada.”​—Proverbio 1:10.

Panangikuna iti Saan

Ikalintegan dagiti mangitantandudo iti “natalged a sekso” a saan a nainkalintegan nga ilaksid dayta. Ngem inton agangay, pudno kadi a makatulong no panuynoyan ti imoralidad? Aklonen ti maysa a tin-edyer a daytoy laeng ti mangriro kadagiti agtutubo, a kunana: “Kunada kadakami a basta ibagami ti saan iti sekso ken nasayaat latta ti agbalin a nasingpet ken nadalus. Kabayatanna, mangibunongda met [kadagiti condom] ket isurodakam no kasanot’ makidenna a di madangran.”

Dikay agbalin a biktima ti kasta a panangallilaw iti moral. Ti Biblia​—nupay mamatmatan a kadaanan​—paregtaennakayo a liklikan dagiti aramid a mangituggod kadakayo a maakaran iti AIDS. No pagtulnoganyo ti bilin ti Biblia nga ‘adaywan ti dara,’ saankayto a maakaran iti AIDS babaen ti panangyalison iti dara. (Aramid 15:29) Ipangagyo ti panangiparit ti Biblia maibusor ti “panagdroga” ket dikayto madanagan a maakarannakayo ti maysa a namulitan a dagum. (Galacia 5:20; Apocalipsis 21:8; The Kingdom Interlinear) Ti pagalagadan ti Biblia maipapan ti seksual a moralidad ti nangnangruna a mangsalaknib kadakayo. “Adaywanyo ti pannakiabig,” ibilin ti Biblia. “Uray ania a basol nga aramiden ti tao, adda iti ruar ti bagina, ngem ti mannakiabig, agbasol iti makadadael iti bagina met laeng.” (1 Corinto 6:18) Ipaganetget ti saplit ti AIDS ti kinasirib dagidiay a sasao.

Kasano a ‘maadaywan’ ti maysa nga agtutubo ti imoralidad? Adun a tawen a mangipapaay dagiti artikulo ti “Agimtuod Dagiti Agtutubo . . . ” iti adu a praktikal a singasing, kas ti panagdeyt iti ingrupo, panangliklik kadagiti makagargari a kasasaad (kas ti pannakaiputputong a kadua ti kasungani a sekso iti maysa a kuarto wenno maysa nga apartment wenno nakaparada a kotse), panangituding kadagiti limitasion no kadagiti ebkas ti panangdungngo, panangliklik iti panangusar ti inumen a de alkohol (a masansan a mangdadael iti nasin-aw a kapanunotan), ken ti siiinget a panangibaga iti saan no agbalinen a romantiko unay ti kasasaad.f Iti aniaman a kasasaad, dikay palubosan ti asinoman a mangpilit kadakayo a mangaramid iti saan laeng a makadangran iti pisikal no di ket uray iti naespirituan. (Proverbio 5:9-14) “Kayatyo kadi a tenglen ti sabali ti biagyo?” inyimtuod ti maysa a balasang nga agnagan Amy iti maysa nga artikulo ti Newsweek. Naakaran iti HIV manipud ti nobiona sakbay a nagraduar iti high school. Sibabatad nga iyimtuodna: “Rumbeng kadi a dayta a lalaki wenno babai ti pakatayam? Pagduaduaak dayta.”

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 15]

Mabalin a mangituggod iti AIDS ti itutulok iti seksual a pannakapilit