Dagiti Kinapudno iti Likudan ti Krismas, Easter, ken Halloween
IPAKITA ti Biblia a 33 1/2 ti tawen ni Jesus idi isut’ nailansa idi nasapa a primavera ti tawen 33 K.P., idi panawen ti Paskua dagiti Judio. Daytoy kaipapananna, a no bilangen nga agpasanud, isut’ naipasngay iti nasapa nga otonio idi a tawen.
Ti panangrambak ti pagano a Roma iti Saturnalia, ti pannakaipasngay ti di maparmek nga init, ket agarup tallo a bulan kalpasanna. Kasano a naiyakar ti pannakaipasngay ni Jesus iti Disiembre 25, tapno maigiddan a sitatabbaaw iti pagano a selebrasion ti pannakaipasngay ti init?
Dagiti kankanayon nga ab-ababa nga al-aldaw ti Disiembre tinignayna dagiti inaanito a panagdandanag dagiti managdaydayaw iti init, nga agamak a matmatayen ti diosda. Nangsindida kadagiti kandela ken nangaramid kadagiti paginuduan a makatulong a mangbiag iti agsaksakit a didiosenda. Kasla nagepekto dayta. Sumaruno iti winter solstice ti Disiembre 21, nagparang a nakaungar manen ti dios-init iti bilegna ta umat-atiddog manen dagiti aldaw.
“Ti Disiembre ti kangrunaan a bulan ti pagano a rambak, ket ti Dis. 25 ti kangitingitan ti panagraragsak iti kalam-ekna,” ilawlawag ti Church Christmas Tab. “Patien ti dadduma a pinili ti obispo ti Roma ti Dis. 25 a petsa ti pannakaipasngay ni Kristo tapno ‘mapagsanto’ dagiti pagano a selebrasion. Ti timmaud isu ti nakaskasdaaw a panaglaok dagiti pagano ken Kristiano a piesta nga itan awagan ti lubong a Krismas.” Bigbigen ti artikulo: “Saan nga agparang idiay Biblia ti sao a ‘Krismas.’ Ket saan nga ibilin ti Kasuratan a rambakan ti pannakaipasngay ni Jesus.”
Di ngarud pakasdaawan a nagreklamo ni teologo a Tertullian: “Gapu kadakami, a di nairuam kadagiti aldaw a Panaginana, ken dagiti baro a bulan ken pipiesta, no anamonganen ti Dios, ti Saturnalia [ken ti dadduma a pagano a pipiesta] masansan a [marambakandan], maipan dagiti sagsagut iti nadumaduma a lugar, . . . ket marambakan dagiti ay-ayam ken bangkete a buyogen ti ariwawa.”
Intultuloy ni Papa Gregorio I daytoy a makamulit a pagannayasan. Sigun iti magasin a Natural History, “imbes a padasen a pukawen dagiti ug-ugali ken pammati dagiti tao, dagiti pammilin ti papa ket, itultuloyyo ida. No dayawen ti maysa a grupo dagiti tao ti maysa a kayo, imbes a pukanen dayta, pagsantuen dayta ken Kristo ket palubosan ida nga agtultuloy iti panagdayawda.”
Saan a Paglaoken ti Kinapudno ken Ulbod
Adda kadi nadibinuan nga anamong daytoy a pannakikompromiso? Paliiwenyo ti pakdaar ti Dios iti ilina idi a dandanidan sumrek iti pagano a Canaan: “Aluadam ta bagim . . . tapno dika agim-imtuod maipapan kadagiti didiosda, a kunam, ‘Kasano ti panagserbi dagitoy a nasnasion kadagiti didiosda? Wen, siak, kastanto met ti aramidek.’ Dikanto aramiden ti kasta ken Jehova a Diosmo, ta amin a makarimon ken Jehova isu a kagurana isu ti inaramidda kadagiti didiosda.” (Deuteronomio 12:30, 31) Naulit ti isu met laeng a pakdaaar idiay Kristiano a Griego a Kasuratan: “Saankay a makikadua iti sangol kadagiti saan a mamati. Ta ania ti pakikaduaan ti kinalinteg iti kinakillo? Wenno ania ti pakikaduaan ti silaw ken ti sipnget? Ket ania ti pakikappiaan ni Kristo ken Belial [footnote, Satanas]? Wenno ania ti pakaibiangan ti mamati iti saan a mamati?”—2 Corinto 6:14, 15.
Ania ti karimon unay ti Dios kadagitoy nga ulbod a didios ken ti panagdayaw kadakuada? Ni Saturno ti Romano a dios-init a madaydayaw iti Saturnalia. Maikari kadi a dayawen? Awagan ni Simon Schama, propesor ti historia idiay Harvard University a “managlablabes iti pannangan, panaginum ken dadduma pay a kita iti kinapilio.” Awagan ti magasin a Lear’s ti piesta a “ti kalatakan a panaglablabes iti arak iti kadaanan a lubong.”
Simmaknap idiay Asia ti panagdayaw ti maysa a kulto iti dios-init a ni Mithra. Sigun iti antropologo a ni Gabriel Seabrook, isut’ “mannakigubat a dios, isu a mangipatayab kadagiti pana ken di maagasan a saksakit kadagiti kabusorna idiay paggugubatan.”
Ad-adda a nadara ti panagdayaw dagiti Aztec iti init. Ilawlawag ti magasin a Natural History a “no awan ti biktima a maidaton iti didios nga init, amin a biag—agraman dagiti didios—matayto.”
No repasuen ti nagtaudan daytoy a selebrasion (kitaenyo ti kahon iti baba), mabalin a masdaawkayo a dagiti mangkukulam ken dagiti managdayaw ni Satanas daydayawenda pay laeng ti Disiembre 25. Ti San Francisco Chronicle a Disiembre 21, 1991, inadawna ti maysa a mangkukulam ken nalatak a mannurat a pagano a kunkunana: “Daytat’ maysa kadagiti makabannog unay a piestami. Siririingkami nga agpatpatnag.” Kinuna ti maysa a babai a miembro iti grupo a Covenant of the Goddess: “Aramidenmi ti ritual. . . . Agpabuya dagiti miembro ti kleromi iti misterioso nga ay-ayam maipapan iti pannakaipasngay ti anak ti init.”
Awatento kadi ti Dios wenno ti Anakna ti kasta a dayaw, isu a mangiparangarang iti panagdayaw kadagiti ulbod a didios?
Easter Kadi—Wenno Astarte?
Mangrugi dagitoy a piesta ti pamilia iti nasapa unay apaman a bumangonda a mangkablaaw iti ileleggak ti init a buyogen ti nakaskasdaaw a panagraem. Mapellesan dagiti ubbing iti kasayaatan a kawesda, agraman dagiti baro a boneteda. Ti selebrasion iramanna dagiti emblema a koneho, dagiti basket a napno kadagiti napintas kolorna nga itlog, ken dagiti napudot a tinapay a namarkaan iti krus. Nalabit Easter dayta. Ngem pudno kadi?
Ti panawen ti primavera ket sagrado kadagiti managdayaw iti sekso a taga Fenecia. Ti diosada iti kinabunga, ni Astarte, wenno Ishtar (Aphrodite kadagiti Griego), addaan simbolo nga itlog ken koneho. Isut’ di mapmapnek iti dara ken ti imoral a sekso. Nadumaduma ti panangiladawan kenkuana dagiti estatuana a kas addaan ti nakaal-alas nga organo ti sekso wenno adda iggemna nga itlog ken adda koneho iti sibayna. Ti sagrado a panagbalangkantis ket paset ti pannakadayawna. Idiay Canaan, ti diosa iti sekso ket naituding nga asawa a babai ni Baal. Isut’ madaydayaw babaen kadagiti aglablabes a pannakiraman iti sekso, a patien dagiti managdayaw a ti pannakidennada ket makatulong iti naan-anay nga igaganaygay ken panagdenna da Baal ken ti asawana. Sigun iti libro a Recent Discoveries in Bible Lands, “awan ti sabali a pagilian a pakasarakan iti kasta unay a kaadu dagiti figurine ti lamolamo a diosa ti kinabunga, a dadduma ket nakabatbatad ti kinaalasda.”
Iti sirok dagiti pakalaglagipan kenkuana idiay Carthage, adda dagiti naranga ti kolorna nga urna a naglaon kadagiti nauram a tultulang dagiti babassit nga ubbing. Dagiti dadakkelda, a kadawyan nga isu dagiti kabaknangan a tattao, sinapulda ti pammendision dagiti didios agpaay iti kinabaknang ken impluensiada. Dadduma nga urna ket nasarakan a naglaon kadagiti tultulang ti dadduma nga ubbing a nadumaduma ti edadda, nalabit iti dayta met laeng a pamilia.
No matmatan ti kahon iti ngato ipakitana no kasano a nagbassitan ti nakaidumaan dagiti moderno a bersion kadagitoy a kadaanan a ritual. Uray ti nagan nga Easter saan a naiduma iti kadaanan a pagano a nagan. Daytoy kadi, ngarud, ti pamay-an a panangdayaw iti Anak ti Dios?
Halloween—Kadaanan a Rabii ti Panagamak
Daytat’ maudi a rabii iti Oktubre. Babaen iti silnag ti bulan, maysa a bassit a grupo dagiti nakawesan a tattao ti mapan kadagiti binalaybalay a mangibagbaga kadagiti kalikagumda a mapakuyogan kadagiti nakaro a pammutbuteng. Iti dadduma a ruangan adda nakabantay a nakabutbuteng a pagsilawan a kasla langa ti tao nga addaan sumsumged a kandela—a naaramid manipud iti taba ti tao. Agtedtedted ti dara ti tao iti dadduma a ruangan. Daytat’ rabii ti Samhain, ti apo dagiti natay kadagiti Celts.
Nalabit awanen ti sabali a “napagbalin a Kristiano” a selebrasion a pangdayawan a mismo ni Satanas iti bagina ken panglagipanna kadagiti pasurotna a natayen. Kuna ti mannurat a ni J. Garnier a dagiti selebrasion iti panagsagaba ken ipapatay mabalin a tuntonen iti kadaanan a pannakadadael dagiti amin a pasurotna a tao, agraman dagiti mestiso nga annak dagiti naigarangugong nga anghel, idi tiempo ti Layus. Dagiti kultura iti intero a lubong addaanda kadagiti piesta ti natay, “a ramrambakan ti isuamin iti wenno agarup iti aldaw a napasamak daydi Layus, sigun iti salaysay ni Moises, kayatna a sawen, ti maikasangapulo ket pito nga aldaw ti maikadua a bulan—ti bulan a dandani katupag ti Nobiembre iti kalendariotayo.”—The Worship of the Dead, ni J. Garnier.
Saan met a naiduma dagiti Druid. No Oktubre 31, makuna a wayawayaan ni Samhain dagiti espiritu dagiti natay tapno makilangenda kadagiti sibibiag. Agpasiar dagiti Druid kadagiti kalsada nga addaan kadagiti pagsilawan, ket no makagtengda iti maysa a balay, dumawatda iti kuarta kas daton ken Satanas.
Ti Halloween ket maysa a kangrunaan nga aldaw ti sataniko a ritual. “Daytat’ maysa a relihiuso a piesta dagiti natay, nga isut’ panagdaton dagiti satanista ken siuulimek a panagrambak dagiti mangkukulam buyogen ti panagkararag wenno pannangan a maipaay kadagiti natay,” sigun iti artikulo ti USA Today. Inadawna ti mangkukulam iti Washington a ni Bryan Jordan a kunkunana, “Di mabigbig dagiti [Kristiano] dayta, ngem agselebrarda iti piesta a kaduami. . . . Kayatmi a makipagselebrarda a kaduami.”
Nagannak, kayatyo kadi a tuladen dagiti annakyo dagitoy a dakes a ritual?
[Kahon iti panid 12]
Dagiti Simbolo ti Krismas
Ti Christmas tree “bassiusit ti pakainaiganna iti Kristiano a selebrasion ken adu ti pakainaiganna iti natibker a panagtalinaed dagiti pagano a ritual iti lawag ti kalam-ekna ken ti pannakaipasngayna manen iti adu a milenio.” (The Boston Herald) “Dagiti kayo nga adda dagiti nakabitin nga arkos kadakuada ket paset dagiti pagano a piesta iti adun a siglo.”—Church Christmas Tab.
Ti holly ket nalatak kadagiti Celts “tapno salimetmetan a naimbag ti ugali dagiti dakes nga espiritu iti tiempo ti winter solstice. . . . Paadayuenna ti dakes, makatulong iti panangipadles kadagiti tagtagainep, mangsalaknib iti balay manipud iti kimat.”—Beautiful British Columbia.
Ti mistletoe “nagtaud kadagiti Druid ti Inglaterra a nangusar iti dayta iti nakaskasdaaw a panagdayaw mainaig kadagiti demoniko ken okulto a pannakabalin.”—Church Christmas Tab.
No Disiembre 25 “selebraran dagiti agdaydayaw ken Mithra ti pannakaipasngay ni Mithra . . . Naan-anay nga awan ti pammatalged ti Biblia a ti Disiembre 25 isu ti aldaw ti pannakaipasngay ni Jesus.”—Isaac Asimov.
Ti pannangted iti regalo ket paset ti Saturnalia. “Mainanama a mangipaayka iti regalo iti daytoy a piesta kadagiti amin a gagayyemmo.”—Ancient Italy and Modern Religion.
“Madaydayaw idiay Daya [ti bituen] iti tuktok ti kayo kas simbolo iti kinadalus, kinaimbag ken kappia 5,000 a tawenen sakbay ti pannakaipasngay ni Kristo.”—United Church Herald.
Ti kandela “saan nga agtaud . . . iti Nakristianuan a santuario. Tinuladmi dayta iti immuna nga altar, ti kayo nga oak nga inusar dagiti Druid kas altar.”—United Church Herald.
Ti Santa ket nailibas “manipud iti mitolohia ti kadaanan nga Alemania: ‘Ni Thor ket maysa a lakay, naragsak ken mannakigayyem, nalukmeg nga atiddog ti puraw a barbasna. Agmaneho iti karuahe ket makuna nga agnanaed idiay Northland . . . Isut’ mailadawan kas paset ti apuy, nalabaga ti kolorna. Sagrado kenkuana ti paginuduan ti tunggal pagtaengan, ket makuna nga umulog iti dayta babaen iti simburio.”—United Church Herald.
[Kahon iti panid 13]
Dagiti Ritual iti Primavera
Ti easter ket “dati a piesta iti primavera a pakaidayawan ti diosa ti lawag ken ti primavera dagiti Teuton a maawagan iti Anglo-Saxon a kas Eastre.” (The Westminster Dictionary of the Bible) “Awan ti pakakitaan iti pannakarambak ti piesta ti Easter idiay Baro a Tulag.”—Encyclopædia Britannica.
Ti koneho “isu ti konsorte ti Aleman a diosa a ni Ostara.”—Funk & Wagnalls Standard Dictionary of Folklore, Mythology and Legend.
Dagiti itlog “makuna a nakoloranda ken makanda kadagiti piesta iti primavera idiay kadaanan nga Egipto, Persia, Grecia, ken Roma.”—Celebrations.
Ti bonete iti Easter ket dati “a korona a sabsabong wenno bulbulong. Ti sirkulo wenno korona iyebkasna ti nagtimbukel nga init iti dalanna idiay langit isu a mangisubli iti primavera.” Timmaud ti baro a kawes iti Easter agsipud ta “naibilang a kinabastos ken dakes nga ugali ti mangsabet iti diosa ti Primavera, wenno Eastre, ti Scandinavia no saan a baro ti kawes, ta ti diosa mangipaay iti baro a kawes ditoy daga.”—The Giant Book of Superstitions.
Napudot a tinapay nga addaan krus: “Kas kadagiti Griego, nangan dagiti Romano iti tinapay a namarkaan iti krus . . . idiay pagidatonan ti publiko.” Dagitoy ti kanen dagiti pagano a Saxon a pakaidayawan ni Easter.—Encyclopædia Britannica.
Dagiti serbisio iti ileleggak ti init katupagda dagiti ritual a “naaramid iti vernal equinox a pangabrasa iti init ken ti dakkel a pannakabalinna a mangiyeg iti baro a biag kadagiti amin nga agtubtubo a bambanag.”—Celebrations.
Dagiti Nakaam-amak a Nagtaudan ti Halloween
Dagiti maskara ken kawes: “Mangibati dagiti Celts ti taraon, inumen ken dadduma pay a taraon agpaay kadagiti espiritu ket kalpasanna allilawenda dagiti espiritu tapno panawanda ti lugar dagiti sibibiag babaen ti panangisuot kadagiti maskara ken kawes ken panagparada agingga iti ungto ti bario.”
Dagiti paginuduan ket “literal a ‘paginuduan’” a sadiay “dagiti papadi sapulenda ti panangpakalma iti dios nga init babaen ti panangidaton kadagiti ayup ken, masansan, dagiti met tattao.” (The Tampa Tribune) “Babaen ti panangpaliiw iti ipapatay dagiti daton, sapulen dagiti Druid dagiti pagilasinan agpaay iti masanguanan.”—Beaumont Enterprise.
Panagdawat kadagiti sagut: “Ti ikkis dagiti Druid maipadis iti moderno-aldaw a ‘Panagdawat Kadagiti Sagut.’”—Central Coast Parent.
Nakaam-amak nga estoria: “Dagiti nadara a ritual dagiti Druid maisaknapda babaen ti pannakaipaganetget kadagiti agtutubo dagiti al-alia ken espiritu. . . . Dagiti padaya iti Halloween ken panangisalaysay kadagiti nakaam-amak nga estoria timmaudda met idi tiempo dagiti Druid no dagiti espiritu ket mapapati nga agsawarda iti daga.”—The Tampa Tribune.
Nupay no pagano ti nagtaudan dagitoy a pipiesta, pagarupen ti dadduma a maikedkedked kadagiti ubbing ti ragsak dagiti moderno a selebrasion. Ta kalpasanna, aniat’ ammo dagiti nasursuruan nga ubbing maipapan iti kadaanan a Saturno, Astarte, ken Samhain? Dadduma nga ubbing adda met ammoda. Ngem ammoda met a dida kayat ti makipaset kadakuada. Kadagiti sumaganad a panid, bay-antay ida nga agsao.
[Dagiti ladawan iti panid 12]
Mithra
Thor
[Dagiti Credit Line]
Mithra: Musée du Louvre, Paris
Thor: The Age of Fable ni T. Bulfinch, 1898
[Ladawan iti panid 13]
Astarte
[Picture Credit Line iti panid 14]
Bangabanga: Ladawan ti U.S. Forest Service