Inwaksi ti “Baro a Moralidad” Dagiti Nasayaat a Kababalin?
‘Asi pay dagiti mamagbalin a dakes iti naimbag, sipnget iti lawag, napait iti nasam-it.’—Isaias 5:20.
NAKITA ti maika-20 a siglo ti nasaknap a panagbalbaliw dagiti nasayaat a kababalin ken moral. Kadagiti dekada a simmaruno iti dua a gubat sangalubongan, ti dati a sistema ti nasayaat a kababalin nagin-inut a namatmatan a kas saanen nga uso. Dagiti agbaliwbaliw a kasasaad ken dagiti kabbaro a teoria iti tay-ak ti natauan a kababalin ken siensia ti nangkumbinsir kadagiti adu a dagiti dati a nasayaat a kababalin ket saanen a maitutop. Dagiti nasayaat a kababalin a maibilang idi a natan-ok naiwaksidan kas sobra nga awit. Naiwaksin kas saanen nga uso dagiti mararaem idi a pagalagadan ti Biblia. Dagitoy ket makalapped unay kadagiti di malaplapdan, siwayawaya a nakarot’ kinamodernona a kagimongan dagiti indibidual iti maika-20 a siglo.
Ti tawen 1914 ti nakakita itoy a panagbalbaliw iti natauan a historia. Ti sursurat dagiti historiador maipapan iti dayta a tawen ken ti Gubat Sangalubongan I ket napnapnoda kadagiti kapaliiwanda a mangiwarwaragawag a ti 1914 ket maysa a tawen ti kasta unay a panagbalbaliw, maysa a pudno a mangtanda iti panawen a nakabingbingayan iti natauan a historia. Dagus a simmaruno iti gubat ti Narang-ay a Dekada ’20 ket padpadasen dagiti tattao a subboten ti nakaikapisanda a ragsak bayat dagidiay a tawtawen ti gubat. Naiwaksin dagiti dati a nasayaat a kababalin ken dagiti makalapped a moral a pagalagadan tapno mailugaran dagiti nalabes a panagragragsak. Napanuynoyan dagiti nainlasagan nga aramid, maysa a baro a moralidad—kangrunaanna maysa a pamay-an a maipalubos iti isuamin. Awan duadua a kakuykuyog ti baro a pagalagadan ti moral ti panagbalbaliw dagiti nasayaat a kababalin.
Nagkomento ti historiador a ni Frederick Lewis Allen maipapan itoy: “Ti sabali pay a resulta ti panagbalbaliw ket dagiti kababalin saanda laeng a naiduma, no di ket—iti sumagmamano a tawen—dakes dagiti kababalin. . . . Bayat daytoy a dekada nasarakan dagiti manangsangaili . . . a dagiti sangailida dida man la mangkablaaw no sumangpetda wenno no pumanawdan; maawaten dagiti tumabuno kadagiti pagsasalaan uray ‘di naawis,’ ‘uson ti maladaw’ kadagiti awis a pangrabii, mabaybay-an a sumsumged a nakawara dagiti sigarilio, agkaiwara dagiti dapo ti sigarilio iti alpombra, a dida man la agpadispensar. Awanen dagiti maiparit, awan kabbaro kadagiti paglintegan, ket maipalubosen nga aramiden dagiti awan mododa a tattao ti kaykayatda. Nalabit, dumtengto ti aldaw a dagiti sangapulo a tawen a simmaruno iti gubat mabalin a maitutop a maawagan a dekada dagiti Dakes a Kababalin. . . . No di nasayaat ti kababalin ti dekada, nakalkaldaang met dayta. Naikuyog a napukaw iti daan nga urnos dagiti bambanag dagiti nasayaat a kababalin a nakaipaay idi iti gunggona ken panggep iti biag, ket saan a nalaka a masarakan dagiti maisukat a pagalagadan.”
Dagiti maisukat a pagalagadan a nangisubli iti gunggona ken panggep iti biag ket di pulos nasarakan. Saanda a sapsapulen dagitoy. Ti naragsak ken aramidem ti aniaman nga estilo ti panagbiag iti Narang-ay a Dekada ’20 dina laplapdan dagiti tattao iti moral, ket dayta a wayawaya ti kaykayatda. Saanda nga iwalwalin ti moralidad; balbaliwanda laeng dayta, pampanuynoyanda. Idi agangay inawaganda dayta iti Baro a Moralidad. Babaen iti dayta aramiden ti tunggal maysa ti umiso iti bukodna a panangmatmat. Isut’ numero uno. Aramidenna ti kaykayatna. Isut’ agwaywayas.
Wenno kastat’ panunotenna. Kinapudnona, tallo a ribo a tawenen a napalabas, kinuna ni masirib nga Ari Solomon: “Awan ti baro a banag iti baba ti init.” (Eclesiastes 1:9) Nasaksakbay pay, bayat ti panawen dagiti Ukom, adda wayawaya dagiti Israelita a mangtungpal wenno saan iti Linteg ti Dios: “Kadagidi nga al-aldaw awan idi ti ari idiay Israel. Ti tumunggal tao aramidenna idi daydi a nalinteg iti matana met laeng.” (Oc-ocom 21:25) Ngem ti kaaduan dida kayat nga ipangag ti Linteg. Babaen iti kastoy a panagmula, inani ti Israel ti ginasut a tawen dagiti didigra ti nasion. Kasta met, dagiti nasion itatta inanidan ti adu a siglo a leddaang ken panagsagaba—ket dumtengto pay ti dakdakes.
Adda pay sabali a termino a mangilasin nga ad-adda pay iti Baro a Moralidad, a daytat’, “relativism.” Depinaren ti Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary daytoy a: “Panangmatmat a dagiti kinapudno maipapan iti kababalin agpannuray kadagiti indibidual ken grupo a mangik-ikut kadakuada.” Iti pakagupgopan kuna dagiti adalan ti relativism nga aniaman a naimbag kadakuada ket nasayaat a kababalin kadakuada. Pinalawa ti maysa a mannurat ti relativism idi kinunana: “Ti relativism, a nabayagen nga adda iti lansad, rimsua a kas ti agdama a pilosopia ti ‘dekada a siak’ iti dekada setenta; agar-ari pay laeng dayta iti yuppieism [wenno dagiti adut’ masapsapulanda nga agtutubo] iti dekada otsenta. Sarsaritaentay pay laeng dagiti kadawyan a nasayaat a kababalin, ngem iti aramid, aniaman a nasayaat kaniak ti umiso.”
Ket dayta iramanna ti kababalin—‘No makaay-ayo kaniak, aramidek dayta; no saan, diak aramiden. Di umiso kaniak, uray pay nasayaat kenka. Dadaelen dayta ti natan-ok a kalintegak kas indibidual ken ti kalintegak a mangituray iti bagik, pagbalinennak a nakapuy, pagbalinennak a binabai.’ Nalawag, kadagita a tattao daytoy agaplikar saan laeng nga iti kinabastos no di ket kadagiti pay nalaka, inaldaw a kinaimbag a kas ti ‘Pangngaasim, Dispensarem, Pakawanennak, Pagyamanan, Palubosannak a mangilukat ti ruangan agpaay kenka, Agtugawka ditoy tugawko, Siak man ti mangawit iti dayta pakete agpaay kenka.’ Dagitoy ken dadduma pay a sasao ti kas nalamuyot a lana a mangpasayaat ken mamagbalin a makaay-ayo kadagiti relasion ti tao. ‘Ngem ti panangipakita iti nasayaat a kababalin kadagiti dadduma,’ kuna ti mangitantandudo iti siak nga umuna a kababalin, ‘di nasayaat ti epektona iti panangsurotko ken panangiparangarangko iti pakabigbigak a kas numero uno.’
Ipabiang ni sosiologo a James Q. Wilson ti umad-adu a panagririri ken kriminal a kababalin iti pannakarbek iti “makunkuna [ita] a malalais a ‘nasayaat a kababalin dagiti middle class,’” ket intuloy pay a kinuna ti report: “Ti pannakapukaw dagitoy a nasayaat a kababalin—ken ti yaadu ti pagarupen ti maysa a naimbag kenkuana—agparang a maitunos iti ad-adu a krimen.” Pudno a maitunos dayta iti moderno a pagannayasan a mangiwaksi iti aniaman a manglapped iti panangyebkas iti bagi, kasano man kabastos wenno kadakes dayta. Kas iti kinuna ti sabali pay a sosiologo a ni Jared Taylor: “Ti kagimongantayo sipapartak ti panagbaliwna manipud panagteppel nga agturong iti panangyebkas iti bagi, ket adut’ tattao a mangibilang iti saanen nga uso a nasayaat a kababalin a kas makalapped.”
Ti panangyugali iti relativism pagbalinennaka nga ukom ti bukodmo a kababalin, a dimo ikankano ti pangngeddeng ti asinoman, agraman ti [pangngeddeng] ti Dios. Ikedkeddengmo agpaay iti bagim ti naimbag ken dakes agpaay kenka, kas iti inaramid ti immuna a natauan a paris idiay Eden idi linaksidda ti bilin ti Dios ket inkeddengda agpaay iti bagbagida no ania ti naimbag ken dakes. Inallilaw ti Uleg ni Eva a mangpanunot a no di agtungpal iti Dios ket mangan iti naiparit a bunga, ngarud matungpalto ti kinunana kenkuana: “Dagiti matayo maluktandanto ket kaslakayton iti Dios a makaammo ti naimbag ken dakes.” Isu a pimmuros ni Eva iti bungana ket nangan sa inikkanna ni Adan, ket nakipagkaan iti dayta. (Genesis 3:5, 6) Ti pangngeddeng da Adan ken Eva a mangan ket nakadadaelanda ken nakadidigra kadagiti annakda.
Kalpasan ti napaut a panangsaklaw iti kinakunniber a masarakan kadagiti politiko, negosiante, atleta, sientista, nangabak iti premio Nobel, ken klero, kinuna ti maysa a managpaliiw, iti maysa a palawag iti imatang ti Harvard Business School: “Patiek a mapadpadasantayon iti pagiliantayo itatta ti awagak a krisis iti kababalin, ti pannakapukaw ti gagangay nga ibilang ti Makinlaud a sibilisasion a dagidiay makin-uneg a lapped ken nasayaat a kababalin a manglapped kadatayo a mangpennek iti bukodtayo a dakes a nakaisigudan a kababalin.” Sinaritana “dagiti sao a dandani saan a kadawyan no sawen kadagitoy nga aglawlaw, dagiti sao a kas kinatured, dayaw, rebbengen, responsibilidad, panangaasi, panagraem—dagiti sao a dandani napukawen gapu ta din maus-usar.”
Idi dekada ’60 kadagiti paraangan ti unibersidad, rimsua dagiti dadduma nga isyu. Adut’ nagkuna nga ‘awan ti Dios, natayen ti Dios, awan aniaman, awan ti makarimbaw a napateg a banag, naan-anay nga awan panggep ti biag, maparmekmo laeng ti kinaawan mamaay ti biag babaen iti bukodmo a kinabannuar.’ Dagiti hippie a mangitantandudo iti ayat, kinapintas ken talna ibilangda daytoy a pammalubos ket nagtignaydan a mangparmek iti kinaawan mamaay ti biag babaen ti ‘panangsay-up iti cocaine, panagsigarilio iti marihuana, pannakikabbalay nga awan ti kasar, ken panangsapul iti bukodda a talna ti panunot.’ Ngem pulos a dida nakasarak ti bukodda a talna.
Kalpasanna nangorganisarda iti demostrasion ti protesta iti publiko idi dekada ’60. Saanda laeng nga uso, dagitoy ti inawat ti agdama a kultura ti Americano ket nagturong iti dekada a Siak idi dekada ’70. Ngarud simrektayon iti dekada nga inawagan ni Tom Wolfe, ti kritiko ti kagimongan a, “ti dekada ti Siak.” Nagtultuloy dayta agingga iti dekada ’80, nga awagan ti dadduma a buyogen ti panagduadua a, “ti panawen nga irarang-ay ti kinaagum.”
Aniat’ pakainaigan daytoy kadagiti nasayaat a kababalin? Daytat’ panangyun-una iti bagi, ket no yun-unam ti bagim, narigat nga isukom ti pagayatam iti sabali, dika mayun-una ti sabali, dika mangipakita iti nasayaat a kababalin kadagiti sabsabali. Babaen ti panangyun-una iti bagi, nalabit, iti kinapudnona, daydayawem ti bagim, maysa a panagdayaw iti Siak. Kasanot’ panangdeskribir ti Biblia iti maysa a mangaramid iti kasta? Kas maysa a “nabuklis a tao—a kaipapananna managrukbab iti didiosen,” kas mangipakita iti “kinaagum, nga isu ti panagrukbab iti didiosen.” (Efeso 5:5; Colosas 3:5) Asino ti talaga a pagserserbian dagita a tattao? “Ti diosda isu ti tianda.” (Filipos 3:19) Ti narugit a kasukat nga estilo ti panagbiag a pinili ti adu a tattao kas umiso iti moral kadakuada ken ti makadidigra, makapapatay a pagbanagan dagidiay nga estilo ti panagbiag paneknekanna laeng ti kinapudno ti Jeremias 10:23: “O Jehova, ammok a ti dalan ti tao saan nga agtaud kenkuana met laeng. Saan nga agtaud iti tao a magna ti panangiturong iti addangna.”
Nakitan nga immuna ti Biblia amin daytoy ket impadtona dayta kas pakdaar “iti maudi nga al-aldaw,” kas nailanad idiay 2 Timoteo 3:1-5, New English Bible: “Masapul a sanguenyo ti kinapudno a: ti maudi a panawen daytoy lubong ket tiempo ti riribuk. Awan ti ayaten ti tao no di ti kuarta ken ti bagina; natangsitda, napangas, ken manangabuso; nga awan panagraemda kadagiti dadakkelda, awan panagyamanda, awan debosionda, awan nakaisigudan a panangipateg; di maanawa iti pungtotda, mananggargari iti riribuk, managpungpungtot ken nauyong, di mangikankano iti amin a kinaimbag, mangliliput, managayat iti ragragsak, nakaro ti panangipategda iti bagida. Dagitoy ket tattao a mangikabil iti ragragsak iti lugar ti Dios, tattao a mangiparangarang nga adda relihionda, ngem libakenda ti kinapudnona. Umadayokayo kadagitoy a tattao.”
Adayon ti simiasiantayo manipud iti panggep a nakaparsuaantayo—iti ladawan ken kaasping ti Dios. Ti kaadda ti galad nga ayat, sirib, kinahustisia, ken pannakabalin addada pay laeng kadatayo ngem saandan a natimbeng ken nadadaelda. Ti umuna nga addang iti dalan nga agsubli ket naipalgak iti maudi a sasao iti teksto ti Biblia a naadaw nga immuna: “Umadayokayo kadagitoy a tattao.” Sapulenyo ti baro nga aglawlaw, maysa a mangbalbaliw iti makin-uneg a rikriknayo. Ti makaisuro nga agturong itoy a pagbanagan isu dagiti masirib a sasao a naisurat adu a tawenen ti napalabas iti The Ladies’ Home Journal ni Dorothy Thompson. Dagiti insuratna mangrugi iti panangibagana a tapno maparmek ti kinadelingkuente ti ubing, nasken a sursuruan ti rikrikna ti agtutubo imbes a ti panunotna:
“Dagiti tignay ken kababalinna kas ubing ikeddengnanto a nangnangruna dagiti tignay ken kababalinna kas nataengan. Ngem dagitoy saan a tinignay ti utekna, no di ket dagiti riknana. Agbalinto a kas iti naiparegta ken nakasanayanna nga ayaten, pagrayuan, dayawen, ipateg, ken pagsakripisiuan. . . . Kadagitoy amin napateg ti paset dagiti nasayaat a kababalin, ta dagiti nasayaat a kababalin ket basta panangyebkas laeng iti konsiderasion kadagiti sabsabali. . . . Dagiti rikrikna maiparangarangda babaen iti makinruar a kababalin, ngem ti makinruar a kababalin makatulongda met a mangsukay iti makin-uneg a rikrikna. Nakarigrigat ti mangiparikna iti kinaagresibo no agtigtignayka a nakonsiderasion. Mabalin a pammarang laeng dagiti nasayaat a kababalin, ngem manmano nga agtalinaedda.”
Napaliiwna met a, buyogen ti manmano a mailaksid, ti kinaimbag ken kinadakes “saan nga ikeddeng ti utek no di ket dagiti rikna” ket “dagiti kriminal saanda nga agbalin a kriminal gapu iti itatangken dagiti urat no di ket ti itatangken ti puso.” Impaganetgetna a dagiti rikna ti mangikeddeng iti kababalintayo a nangnangruna ngem ti isiptayo ket ti pamay-an ti pannakasanaytayo, ti pamay-an ti panagtignaytayo, uray no napilittayo idi damo, impluensiaanna dagiti makin-uneg a rikrikna ket balbaliwanna ti puso.
Nupay kasta, paglaingan ti Biblia ti mangipaay iti napaltiingan a pormula iti panangbalbaliw ti makin-uneg a kinatao iti puso.
Umuna, ti Efeso 4:22-24: “Ikkatenyo koma ti daan a personalidad a maiyannurot iti immun-una a panagbibiagyo ken agruprupsa maitunos kadagiti makaallilaw a derrepna . . . Mapabarokayo koma iti puersa a mangtigtignay iti panunotyo, ket ikawesyo koma ti baro a personalidad a naparsua maitunos iti pagayatan ti Dios iti pudno a kinalinteg ken kinasungdo.”
Maikadua, ti Colosas 3:9, 10, 12-14: “Uksobenyo ti daan a personalidad agraman dagiti aramidna, ket kawesanyo ti bagbagiyo iti baro a personalidad, a babaen ti umiso a pannakaammo mapabpabaro maitunos iti ladawan Daydiay namarsua iti dayta. Ngarud, kas dagiti pinili ti Dios, nasantuan ken ay-ayaten, kawesanyo ti bagbagiyo kadagiti nadungngo a panagayat ti pannakipagrikna, kinamanangaasi, kinapakumbaba iti panagpampanunot, kinaalumamay, ken mabayag a panagitured. Itultuloyyo nga anusan ti maysa ken maysa ken sibubulos a pakawanen ti maysa ken maysa no ti asinoman adda pangidarumanna iti sabali. Kas iti sibubulos a panangpakawan ni Jehova kadakayo, kasta met ti aramidenyo. Ngem, malaksid kadagitoy amin a bambanag, kawesanyo ti bagbagiyo iti ayat, ta isu ti naan-anay a singgalut ti panagkaykaysa.”
Kinuna ti historiador a ni Will Durant: “Ti kadadakkelan a parikut iti tiempotayo saan a ti komunismo kontra kinaindibidual, saan a ti Europa kontra America, saan met a ti Daya kontra Laud; daytat’ no mabalin nga agbiag ti tao nga awan ti Dios.”
Tapno makapagbiag a sibaballigi, masapul nga ipangagtayo ti balakadna. “Anakko, dika lipaten ti lintegko, ngem salimetmetam koma dita pusom dagiti bilbilinko, ta inayondanto kenka ti kaatiddog dagiti aldaw ken tawtawen ti panagbiag, ken ti talna. Da kinamanagayat ken pudno didaka koma baybay-an. Yukkormo ida ita tengngedmo. Isuratmo ida iti tapi ta pusom, iti kasta masarakamto ti parabur ken naimbag a pannakaawat iti imatang ti Dios ken ti tao. Agtalekka ken ni Jehova iti amin a pusom, ket dika agtalged iti pannakaawatmo met laeng. Kadagiti amin a dalanmo isu ti bigbigem, ket isu iturongnanto dagiti desdesmo.”—Proverbio 3:1-6.
Dagiti naasi ken nakonsiderasion a nasayaat a kababalin a nasursuron iti panagbiag iti adu a siglo ket saanda a sobra nga awit, ket saan nga agpasó dagiti pagalagadan ti Biblia maipaay iti panagbiag no di ket agpaaydanto nga agnanayon a pakaisalakanan ti sangatauan. No awan ni Jehova, saanda a makapagtultuloy nga agbiag, ta ‘adda ken Jehova ti ubbog ti biag.’—Salmo 36:9.
[Blurb iti panid 11]
Ti pamay-an ti panagtignaytayo, uray no napilittayo idi damo, impluensiaanna dagiti makin-uneg a rikrikna ket balbaliwanna ti puso
[Kahon iti panid 10]
Awan Biddutna a Nasayaat a Kababalin ti Pannangan a Mabalin a Tuladen Dagiti Tao
Dagiti cedar waxwing ket napintas, nasayaat-kababalinda, mannakilangen, aggugrupoda a mangan iti dakkel a kayo a napno kadagiti naluom a berry. Aglilineada iti maysa a sanga, manganda iti bunga, ngem saanda a pulos a naagum. Sippiten ti tunggal maysa, ipasada ti berry nga agsubli-subli iti maysa ken maysa, agingga a kanen ti maysa kamaudiananna a buyogen ti panagyaman. Pulos a dida malipatan “dagiti annak[da],” ta dida mabannog a taraonan iti berry agingga a napenneken ti bisinda.
[Credit Line]
H. Armstrong Roberts
[Ladawan iti panid 8]
Kunaen ti dadduma: ‘Iwaksim ti Biblia ken dagiti nasayaat a kababalin iti moral’
[Ladawan iti panid 9]
“Natayen ti Dios.”
“Awan panggep ti biag!”
“Agsigarilioka iti marihuana, say-upem ti cocaine”
[Picture Credit Line iti panid 7]
Kanigid: Life; Kanawan: Grandville