Panangtakuat Kadagiti Misterio ti Panagakar

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY ESPAÑA

ADDA kadaanan a kanta a mangibagbaga iti panagsubli dagiti sallapingaw iti kadaanan a Mission San Juan Capistrano idiay San Juan Capistrano, California, E.U.A. Naikuna a sigurado nga iti maika-19 ti Marso iti kada tawen, sublianda dagiti umokda sadiay.

Kasta met laeng ti pagorasan a sursuroten dagiti sallapingaw ti Europa. Ipadles ti maysa nga Español a pagsasao a no Marso 15 mangngegan manen ti kanta ti sallapingaw.

Idiay Makin-amianan a Hemispero, kanayon a padaanan dagiti umili iti away ti panagsubli ti sallapingaw, maysa a kadawyan a pakauna ti primavera. Ngem masdaaw met ti dadduma a magagaran a mangammo no sadinot’ papananda kabayatan ti kaawanda no kalam-ekna. Ipagarup ti dadduma a maturogda iti napaut. Kunaen ti dadduma a napanda idiay bulan​—adda nangpattapatta a matayabda dayta iti unos ti dua a bulan. Kinuna ti maysa nga arsobispo ti Sweden idi maika-16 a siglo a busbosen dagiti sallapingaw ti kalam-ekna iti uneg ti danum, nga aguummongda iti tukok dagiti dan-aw ken aluguog. Ti sinuratna ket naglaon pay ketdi iti maysa nga ilustrasion a mangipakpakita a nakaaon dagiti dumadaklis iti sangaiket a sallapingaw. Nupay kasla karkarnan dagitoy a kapanunotan, ti kinapudno ket gistay karkarna a kaslattay parparbo a sarsarita.

Kabayatan daytoy a siglo, nangikabil dagiti ornitologo iti singsing iti gurong ti rinibu a sallapingaw. Bassit ngem napateg a porsiento kadagitoy a nasingsingan a billit ket masarakan iti pagtaenganda no kalam-ekna. Nupay kasla nakaskasdaaw unay, nasarakan dagiti sallapingaw manipud Britania ken Russia nga agtitiponda no kalam-ekna iti rinibu a milia ti kaadayona manipud pagtaenganda​—iti kaaabagatanan a daya a murdong ti Africa. Dadduma kadagiti kaaspingda idiay Norte America ti agtayab agingga iti abagatan pay nga Argentina wenno Chile. Ket saan laeng a dagiti sallapingaw ti makaaramid iti kasta a karkarna a panagbiahe. Ginasut a milion a billit manipud Makin-amianan a Hemispero ti agpalabas iti kalam-ekna idiay Makin-abagatan a Hemispero.

Nasdaaw dagiti ornitologo a nakatakuat a ti billit a kas iti kabassit ti sallapingaw ket makapagbiahe iti agpapan-agawid a 22,500 kilometro sakbay nga agsubli iti isu met laeng nga umok iti sumaganad a primavera. Ti pannakaammoda iti naggapuan ti sallapingaw ti ad-adda la ngarud a nangpataud kadagiti narikut a saludsod.

“Sallapingaw, Apay a Panawam ta Umokmo?”

Aniat’ pakagutugotan ti billit nga agbiahe iti sabali a deppaar ti globo? Wenno, kas sagudayen ti Español a pagsasao, “Sallapingaw, apay a panawam ta umokmo?” Maigapu aya iti kalam-ekna wenno tapno agsapul iti taraon? Di pagduaduaan, ti kasapulanda a mapangnamnamaan a suplay ti taraon isut’ makagapu imbes a ti iyaadani ti kalam-ekna, tangay saan met nga umakar ti adu a babassit a billit a marigatan nga agbiag no kalam-ekna. Ngem ti iyaakar dagiti billit ket saan laeng a panagsawar tapno agbirok iti taraon. Saan a kas kadagiti umakar a tattao, saanen nga urayen pay dagiti billit ti dakes a panniempo sakbay nga umakarda.

Natakuatan dagiti sientista a ti ab-ababa nga oras no aldaw ti pakatignayanda nga umakar. No otonio, di makaidna dagiti natiliw a billit no ab-ababa ti oras iti aldaw. Kastoy latta ti kasasaad no mapataud ti artipisial a lawag ken no dagiti billit ket taraknen dagiti imbestigador. Sumango pay ketdi ti naitangkal a billit iti direksion ti nakaisigudan nga ammona a papananna no umakaren. Nabatad a ti pannakatignay nga umakar iti espesipiko a tiempo iti tawen ken iti masinunuo a direksion ket nakaisigudanda.

Kasano a makapagbiahe a sibaballigi dagiti billit iti nawatiwat a distansia? Adu ti agdaliasat iti rabaw dagiti bin-ig a taaw ken disierto, ket aramidenda dayta aldaw man ken rabii. Iti dadduma a kita, bukbukod dagiti agtutubo pay laeng a billit nga agbiahe nga awan ti tulong dagiti aduan-kapadasanen nga adulto. Makapagtalinaedda met latta kadagiti rutada uray adda bagyo wenno napigsa nga angin.

Ti panagtayab​—nangnangruna iti ballasiw dagiti nalawa a taaw wenno disierto​—ket adda rigrigatna. Rinibu a tawen ti binusbos ti tao tapno makabesadona dayta. Di pagduaduaan a saan koma a pinadas ni Christopher Columbus a ballasiwen ti taaw no awan dagiti katulonganna iti panaglayag a kas iti astrolabe ken ti magnetiko a compass.a Uray pay no kasta, idi ngudo ti umuna a panaglayagna, dagiti billit ti nangisuro kenkuana iti dalan nga agpa-Bahamas. Babaen ti panangsurotna iti nakairuaman dagiti marino idi ugma, binaliwanna ti turongna a nagpaabagatan a laud idi nasirpatanna dagiti umak-akar a billit iti takdang nga agtaytayab iti dayta a direksion.

Ti naballigi a panagtayab wenno panaglayag kalikagumanna ti maysa a sistema a mangtaginayon iti natalna a biahe ken kasta met ti naikeddeng a posision. Iti simple a pannao, nasken nga ammoyo no sadinot’ yanyo a mainaig iti destinasionyo ken no ania a direksion ti surotenyo tapno makagtengkayo sadiay. Datayo a tattao ket saan a nakabalan a mangtaming kadagita nga annongen no awan dagiti alikamen​—ngem nabatad a dagiti billit ket nakabalanda. Siaanus nga inurnos dagiti sientista dagiti impormasion a mangilawlawag no kasano a maikeddeng dagiti billit ti umiso a direksion a pagtayabanda.

Sumagmamano Kadagiti Sungbat

Dagiti kalapati nga ammodat’ pagawidanda isuda ti “pageksperimentuan” a pinili dagiti sientista a pangadalan kadagiti maipalpalgaken a misterio ti panagtayab dagiti billit. Naikkan dagiti mabayag ti panagituredna a kalapati kadagiti nalibeg a sarming nga “anteohos” tapno saanda a makita ti espesipiko a lugar a papananda. Dadduma ket nakabalan iti magnetiko a backpack tapno malapdanda a mangusar kadagiti magnetic field ti daga kas mangiwanwan. Dadduma ti napatomar pay ketdi iti droga bayat nga agbiaheda iti lugar a pakaibulosanda, tapno masigurado a didan ammo ti ruta a papananda. Dagiti manangipamuspusan a kalapati napagballigianda ti nadumaduma a tubéng, nupay ti kombinasion dagiti tubéng ti talaga a nanglapped kadakuada nga agawid a sibaballigi. Nalawag, saan nga agpannuray dagiti billit iti maymaysa a sistema ti panagtayab. Ania dagiti metodo nga inusarda?

Ipakita dagiti eksperimento a mangusar kadagiti artipisial nga init wenno langit iti rabii a makapagtayab dagiti billit babaen ti init no aldaw ken babaen kadagiti bituen no rabii. Kasano ngay no nayuyem ti langit? Masinunuo met dagiti billit ti ruta babaen ti panangusarda iti magnetic field ti daga, a kas kettay adda bukodda a compass. Tapno makapagsublida iti isu met laeng nga umok wenno pagaponan, masapul a mailasinda met dagiti pamiliar a pagilasinan. Kanayonanna, naammuan dagiti managsirarak nga ad-adda a sensitibo dagiti billit ngem kadagiti tattao iti uni ken angot​—nupay saanda nga ammo no sadinot’ pagpatinggaan ti pannakausar daytoy nga abilidad iti panagtayab.

Ti Misterio ti “Mapa Dagiti Tumatayab”

Nupay amin dagitoy a panagsirarak ket nakatulongen tapno maammuan no kasano ti panagtayab dagiti billit iti piho a direksion, adda pay laeng makariro a parikut. Adda maaramidan ti kaadda ti mapangnamnamaan a compass, ngem tapno makaawid, kasapulanyo met ti mapa​—umuna tapno maikeddeng no sadino ti yanyo ken kalpasanna matinong ti kasayaatan a ruta.

Ania a “mapa dagiti tumatayab” ti us-usaren dagiti billit? Kasano a maammuanda no sadino ti yanda kalpasan a naipanda iti dida ammo a lugar a ginasut a kilometro manipud pagtaenganda? Kasano a maammuanda ti kasayaatan a ruta, idinto ta agparang nga awan mapada wenno pagilasinan a mangiwanwan kadakuada?

Kuna ti biologo a ni James L. Gould a ti “mapa a sentido [ti billit] kasla mapagtalinaedna ti pakabigbiganna kas ti kaaatapan ken makariribuk unay a misterio iti kababalin ti ayup.”

Ti Kinasirib iti Likudan ti Misterio

Nakalawlawag a ti iyaakar ket nakaisigudan a kababalin. Adu a kita ti billit ti addaan iti naiprograma a genetiko tapno umakar iti piho a tiempo iti kada tawen, ket naipasngayda nga addaan kadagiti kinasigo ken sentido a kasapulan tapno sibaballigi a makapagtayabda. Nagtaudan dayta a nakaisigudan nga abilidad?

Nainkalintegan a daytoy a nakaisigudan a kinasirib ket nagtaud laeng manipud iti masirib a Namarsua, a “makaiprograma” iti genetiko a pagannurotan dagiti billit. Sibabatad a dinamag ti Dios ken ni patriarka a Job: “Makasursuro aya kenka ti sawi nga agtayab no iyukradna dagiti payakna iti agpaabagatan?”​—Job 39:26, Today’s English Version.

Kalpasan ti sangagasut a tawen ti naganetget a panagsirarak iti iyaakar dagiti billit, nasursuro met laengen dagiti sientista a raemen dagiti bassiusit nga utek dagiti billit. Kalpasan ti panangtinongda iti kangrunaan a ruta nga usarenda iti panagakar, ti la maaramidan dagiti sienstista isut’ agsiddaaw kadagiti nagwatiwat a distansia a mabiahe dagiti sumagmamano a billit. Iti tunggal kaputotan, iti primavera ken otonio, likmuten dagiti minilion nga umakar a billit ti globo. Agbiaheda babaen iti init no aldaw ken bitbituen no rabii. No nayuyem ti panniempona usarenda ti magnetic field ti daga, sa dagus a maammuanda ti pamiliar a lugar a pagilasinanda. Posible a maisuroda pay ti bagida babaen ti angot wenno infrasonic waves.

Maysa pay laeng a misterio no kasano a “maimapa[da]” ti biaheda. Ammotay no papanan amin dagiti sallapingaw; ditay ammo no kasanoda a makagteng sadiay. Kaskasdi, no makitatay dagiti sallapingaw nga agaaripuno no otonio, ti la maaramidantayo isut’ agpanunot ken agsiddaaw iti kinasirib ti Dios a namagbalin a posible iti panagakarda.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 18]

Dagiti Kampeon nga Umaakar iti Lubong

Kawatiwat. Idi 1966 iti kalgaw idiay amianan, nasingsingan ti gurong ti arctic tern idiay Amianan a Wales, Gran Britania. Idi Disiembre ti isu met la a tawen, nagparang dayta​—eksakto unay​—idiay New South Wales, Australia. Natayabna ti nasurok a 18,000 a kilometro iti innem a bulan. Ti kasta a gapuanan ket nalabit a normal a talaga kadagiti arctic tern. Iti unos ti makatawen, dadduma kadagitoy a billit ti regular a manglikmut iti globo.

Kinapartak. Nalabit a dagiti American golden plover ti kapartakan nga umakar. Dadduma kadagitoy a billit ti nangballasiwen iti 3,200 a kilometro iti taaw a mamagsina iti Hawaii manipud iti Aleutian Islands, Alaska, iti 35 laeng nga oras​—iti promedio a kapartak a 91 a kilometro iti kada oras!

Kinaandur. Dagiti blackpoll warbler ti Norte America, nga agdagsen laeng iti 20 gramo, isudat’ kaaanduran ti panagtayabna a billit. Iti biaheda nga agpa-Sud America, tayabenda ti 3,700 a kilometro a di pulos agsarsardeng a mangballasiw iti Atlantico iti tallo ket kagudua laeng nga aldaw. Daytoy a naisangsangayan a pannakasubok ti kinaandur ket maidilig iti tao nga agtartaray iti 1,900 a kilometro iti uppat laeng a minuto a di agsarsardeng. Ti panagtayab ket kapkapnekan met dagiti mangmanmantiner iti kadagsenda​—ti warbler ket mangusar laeng iti [enerhia a] gistay kagudua iti kadagsen ti bagina.

Kinamanagsapsapa. Malaksid iti sallapingaw, ti kannaway (naipakita iti ngato) ket agdindinamag met a managsapsapa. Inladawan ni propeta Jeremias ti kannaway kas maysa a billit nga “ammona unay dagiti nakedngan a panniempona” ken ti panawen ti “yaay[na].” (Jeremias 8:7) Gistay kagudua a milion a kannaway ti lumabas pay laeng iti intero nga Israel iti tunggal primavera.

Kinasigo nga agtayab. Kadagiti Manx shearwater, awan lugar a kas met laeng iti pagtaengan. Ti upa a naala manipud iti umokna idiay Gran Britania ket naibulos iti 5,000 a kilometro ti kaadayona manipud Boston, E.U.A. Binallasiwna ti Atlantico iti 12 1/2 nga aldaw sa simmangpet iti pagtaenganna sakbay ti isasangpet ti nayeroplano a surat a naglaon iti detalye ti pannakaibulosna. Ti nagapuananna ket ad-adda pay a makapasiddaaw agsipud ta dagitoy a billit ket di pulos bumallasiw iti Amianan nga Atlantico kadagiti usarenda a ruta iti iyaakarda.

[Ladawan iti panid 16]

Managsapsapa ti kannaway nga agsubli iti kada tawen iti umokna

[Ladawan iti panid 17]

Dagiti umakar a crane iti kas sukog-V nga urnos

[Picture Credit Line iti panid 15]

Retrato: Caja Salamanca y Soria