Ti Eskuelaan Dagiti Africano—Aniat’ Insurona?
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY GHANA
TI ESKUELAAN dagiti Africano? Mabalin a masdaaw ti dadduma a taga Laud a makaammo nga adda met gayamen timmaud a kasta nga urnos idi angged. Nakalkaldaang ta ti ladawan nga impagsep ti industria ti pelikula maipapan iti Africano a kas ti nauyong a katutubo a siiiggem iti pika ket adda pay laeng iti panunot dagiti tattao. Narigat a panunoten ti adu no kasano a ti Africano idi angged ket maibilang met gayam nga edukado.
Pudno a dagiti Africano a napadakkel kadagiti tradisional a kagimongan ket di nageskuela ken di nakagun-od iti pormal a pannakasanay iti pagadalan. Nupay kasta, sakbay pay a naiyeg ti kita ti pormal nga edukasion ti Europa iti daytoy a kontinente, adu a kagimongan iti Africa ti addaanen kadagiti epektibo a sistema ti edukasion a timmulong a nangkabal a naimbag kadagiti ubbing tapno agtignay ken agbiagda iti lokal a kulturada. Usigenyo, kas pagarigan, ti panageskuela dagiti Akan, ti Twi ti pagsasaona nga umili ti Ghana.
Panageskuela iti Pagtaengan
Kadagiti Akan, ti pagtaengan ti nagserbi kas damo a pagadalan. Mangrugi ti edukasion ti ubing bayat a makasursuro nga agsao manipud kadagiti nagannakna. Maigiddato, maadalna met dagiti umuna a leksionna iti umiso a kababalin. Kas pagarigan, no adda sangaili iti balay a mangkablaaw iti ubing, maisuro iti ubing ti umiso, nadayaw a panagsungbat. Inton agangay, no maibaon ti ubing, maisuro no kasano ti nadayaw a panangibaga iti aniaman a mensahe a payallatiwda.
Ti pilosopia ti edukasion dagiti Akan ket umasping iti nayebkas iti Biblia idiay Proverbio 22:6: “Iruammo ti ubing iti dalan a rebbengna a papanan; ket uray intono lakayen saannanto a pagpanawan.” Dagiti nagannak, nangnangruna ti ama ti naaddaan iti interes iti panangpadakkel iti anak. Kinuna ti maysa a proverbio dagiti Akan: “No saan nga immala ti maysa nga ubing ken ni inana, isut’ immala ken ni amana.”
Bayat a dumakdakkel ti ubing, kasta met ti kinanaan-anay ti edukasionna. Maisuro dagiti leksion maipapan iti biag, saan a babaen kadagiti libro, no di ket babaen kadagiti estoria a nagtaud iti panunot a kas iti parbo a lawwalawwa a managan Kwaku Ananse. Anian a pagay-ayat dagiti ubbing dagitoy a sariugma! No mayat ti pul-oy ti angin iti sarsardam, wenno iti nalamiis a rabii nga agpakita ti bulan, agtugawda iti aglikmut ti apuy ket tagiragsakenda unay dagitoy nga estoria ti balligi ken pannakapaay.
Sagudayen ti maysa a nalatak nga estoria a nagbiahe ni Ananse iti intero a daga tapno ikabilna ti isuamin a kinasirib ti lubong iti maysa a banga. Tangay kasla nalpasen ti misionna, inkeddengna nga ibitin ti banga iti nangato a kayo, tapno awanen ti makagun-od pay iti daytoy a kinasirib. Rinugianna ti narigat a panangkalay-at iti kayo, a naigalut ken agbitbitin iti tianna ti napnot’-kinasirib a banga. Bayat nga ikagkagumaanna, ti inauna nga anakna a lalaki, ni Ntikuma, ket nagparang sana inayaban ni Ananse: “Na, Tatang! Adda aya umuli iti kayo a ti bangana ket adda iti tianna? Apay a dimo ikabil iti likudam tapno nalaklaka ti iyuulim?” Kinita ni Ananse ti anakna iti baba sa impukkawna: “Ania ket ti turedmon a mangisuro kaniak?”
Ngem ita agparang nga adda pay laeng nabati a kinasirib iti ruar ti bangana! Gapu ta makapungtot idi maamirisna, imbarsak ni Ananse ti banga, a nangburak iti dayta ken nakaiwarisan ti isuamin a kinasirib. Dagidiay immuna a nakagteng sadiay ti nagbalin a kasisiriban a tattao. Ti leksion: Ti kinasirib ket saan a maikutan ti tao a bukbukodna. Isu a kunaen dagiti Akan: “Ti maysa a konsilio ket saan a buklen ti maymaysa a tao.”—Idiligyo ti Proverbio 15:22; 24:6.
Dagiti Kinasigo ti Panagbiag
Ti edukasion dagiti Akan iramanna met ti panagsanay kadagiti paglaingan iti biag. Kaaduan a lallaki ti mangtawid iti trabaho ni tatangda—kadawyanna panagtalon. Ngem adda pay dadduma a paglaingan a rumbeng a masursuro, kas iti panaganup, panagaramid iti arak manipud iti palma, ken paglaingan a kas iti panagaramid iti basket. No maipapan kadagiti narikrikut a trabaho, kas iti panagukit iti kayo wenno panagabel, agsanay dagiti lallaki tapno agbalinda a nasigo. Dagiti ngay babbai? Ti pannakasanayda ket nangnangruna a naisentro iti panagtagibalay kas iti panangala iti lana manipud iti nateng, panagaramid iti sabon ken damili, panangtibbi iti kapas, ken dadduma pay nga umasping a bambanag.
Nairaman met ti siensia iti “kurikulum” ti tradisional nga eskuelaan. Ti pannakaammo kadagiti makaagas a ruot, ti pannakaisagana ken pannakausarda, ket nayallatiw iti anak manipud ama wenno iti apoko manipud apong. Masursuro met ti ubing ti agkuenta, nga usarenna dagiti ramayna agraman dagiti holin, bato, ken marka kadagiti bislak. Dagiti ay-ayam a kas iti oware ken dama ti mangpasaririt iti kinasigo nga agbilang.
Babaen ti itatabuno kadagiti publiko a sesion ti korte, ti agtutubo nga Akan ket makagun-od met iti pannakaawat iti sistema ti politika ken hustisia. Dagiti pumpon agraman dagiti naragsak nga okasion ket gundaway tapno masursuroda dagiti lokal a day-eng, daniw, historia, musika, panagtambor, ken panagsala.
Responsabilidad iti Komunidad
Kadagiti Akan, saan a maiputputong ti ubing. Uray ubing pay ket maipabigbigen nga adda responsabilidadna iti komunidad. Umuna a masursurona daytoy bayat a makiay-ayam kadagiti kasadarna. Inton tumataenganen, isut’ makiraman kadagiti aramid nga agkasapulan iti kooperasion a kas iti pannakipagtrabaho iti komunidad. Madusa no nasukir, saan laeng a babaen kadagiti nagannakna no di ket iti asinoman a nataengan a kameng ti komunidadna. Kinapudnona, maibilang a moral nga obligasion ti maysa nga adulto a disiplinaen ti asinoman a nasukir nga ubing.
Saan a nasakit ti nakem dagiti ubbing a nangawat iti kasta a disiplina tangay nasursuruanda a mangraem kadagiti adulto. Kinapudnona, sangkakuna dagiti Akan: “Ti baket ket saan laeng nga apong ti maymaysa a tao.” Ti ngarud panagraem ken panagserbi kadagiti nataengan ket maysa nga obligasion. Ket asinoman nga ubing nga agkedked nga agserbi iti maysa nga adulto nga awanan umiso a makagapu ket maipulong kadagiti nagannakna.
Narelihiosuan nga Edukasion
Relihioso unay dagiti Akan, nga adda managraem a kababalinda iti aglawlaw ken iti di ammo nga uniberso. Pudno a politeistada, ta mamatida iti adu a dios. Nupay kasta, patien dagiti Akan ti kaadda ti maysa a Kangatuan a Persona. (Roma 1:20) Ti Akan a sao iti “Dios,” aniaman a dios, ket onyame. Ngem kadagiti Akan, dayta a sao kasla di umdas a mangiladawan iti Namarsua. Isu nga awaganda iti Onyamkopɔn, a kaipapananna “Daydiay Kakaisuna a Naindaklan a Dios.”
Dagiti nababbaba a dios ket madayaw iti panamatida a daytat’ urnos Daydiay Naindaklan a Dios. Iti panunotda, umasping daytoy iti wagas ti panagserbi iti kangatuan a turay babaen kadagiti nababbaba nga agturay iti sumagmamano. Uray no kasta, naisuro daytoy a relihion iti tunggal ubing nga Akan.
Tradisional nga Edukasion Itatta
Kadagiti kallabes a tawen, minilion nga Africano ti immakar kadagiti dadakkel a siudad a sadiay ti pormal a panangisuro iti pagadalan ti gistay nangsukaten kadagiti tradisional a wagas ti panageskuela. Nupay kasta, agtultuloy a rumangrang-ay ti tradisional nga eskuelaan dagiti Africano iti dadduma a komunidad, nangnangruna kadagiti away. Ngamin, dadduma nga Africano ti nagunggonaan pay ketdin agpadpada iti tradisional ken iti pormal nga edukasion!
Usigenyo, kas pagarigan, ti Kristiano a ministro idiay Ghana nga agnagan Alfred. Nupay tinagiragsakna ti pormal nga edukasion, nangato ti panangmatmatna iti adu nga aspeto ti tradisional a wagas ti panagbiag. Kunaen ni Alfred: “Kaaduan kadagiti di makabasa ken makasurat a kabagiak, nupay nakagun-od laeng iti tradisional a pannakasanay, ket nalalaing a mannursuro kadagiti praktikal nga aspeto ti biag. Ti pannakipagtrabahok iti dadduma kadakuada a padak a Kristiano ti nangisuro kaniak iti adu nga epektibo a wagas ti panangipresentar iti mensahek iti simple, direkta nga estilo. Makasaritak ngarud dagiti tattao a tradisional ti nalikudanda agraman dagidiay nakagun-od iti pormal nga edukasion. Talaga a masansan nga usarek ti maysa a proverbio wenno ilustrasion nga us-usaren dagitoy a kailiak, pasayaatek dayta, ken usarek kadagiti palawagko iti Biblia. Masansan a manggutugot daytoy iti entusiastiko a komendasion manipud iti tallaong! Ngem, talaga a ti pammadayaw ket rumbeng a maipaay kadagitoy a lallaki ken babbai a tradisional ti pannakasanayda.”
Nabatad ngarud nga adu ti makaay-ayo nga aspeto ti eskuelaan dagiti Africano ken maikari a mapagraeman, saan a malais. Mabalin a saan a nakapataud kadagiti pagsidsiddaawan iti teknolohia, ngem talaga a nakapataud iti nabileg nga urnos iti pamilia, pannakipagili, ken tattao a nasariwawek ti panagpampanunotda, makaay-ayo a kinaparato, ken managparabur, managpadagus a kababalin. Isu met la gayam nga ikagumaan ti adu nga Africano a taga siudad a taginayonen ti pannakilangenda kadagiti kabagian nga agnanaed kadagiti away babaen ti pasaray a panagsarungkar. Adda dagiti nakababain a kanito kadagita a gundaway. Masansan nga awan unay ti makuna dagiti agindeg iti siudad no dagiti tradisional a kababalin ti pagsasaritaan. Masansan a dida ammo, kas pagarigan, a no makialamanoka iti maysa a grupo, ti “umiso” a wagas isut’ pannagna manipud kannawan nga agpakattigid. Kaskasdi, ti kasta nga isasarungkar ket talaga a makagunggona iti maysa ken maysa.
Nupay kasta, masapul a bigbigen a nupay insuro ti tradisional nga eskuelaan dagiti Africano ti panagraem ken debosion, saanna nga inranud ti makaited-biag a pannakaammo ken ni Jehova ken ti Anakna, ni Jesu-Kristo. (Juan 17:3) Pribilehio dagiti Saksi ni Jehova ti makipagtrabaho kadagiti Akan ken dadduma nga etniko a grupo ti Africa a mangipaay iti daytoy nagpateg a pannakaammo. Naisurodan ti rinibu nga Africano a di nakasursuro nga agbasa ken agsurat babaen ti pormal a panageskuela tapno direkta a maadalda ti Sao ti Dios. Kadagidiay “sipapanunot iti naespirituan a kasapulanda,” daytoy ti kapatgan nga edukasion a posible a magun-odan ti maysa a tao.—Mateo 5:3.
[Dagiti ladawan iti panid 25]
Kadagiti Akan, maipabigbig iti ubing nga adda responsabilidadna iti komunidad
[Dagiti ladawan iti panid 26]
Dagiti Kingdom Hall dagiti Saksi ni Jehova a mangang-angay kadagiti klase ti literasia