Lugar a Pagkalapan Dagiti Agila iti Ikan a Taraonda
UMAYDA a rinibu ti bilangda, a nakapimpintas ti panagkawesda a mangan, nga agtayabda manipud iti isuamin nga Alaska, British Columbia, ken agingga iti kaadayo a kas ti estado ti Washington. Nakaay-ayatda a tumatayab, a naidumduma ti kinapudaw ti uloda ken ti nakabatbatad ti pudawna a dutdot ti ipusda nga agukrad no agin-inut nga agdissodan. Dagiti natayengteng a kolor kape a bagida, nga agdagsen iti promedio nga 6 a kilo, dagiti kabaían ket daddadakkel bassit ngem dagiti kalakian, agtayabda iti 50 kilometro iti maysa nga oras, nga agukrad ti payakda iti 1.8 agingga iti 2.4 metro—ngem no masirpat ti nalawag panagkitana a matada ti maysa nga ikan iti kaadayo a nasurok a maysa a kilometro, masippayotda dayta iti [kapartak] a 160 kilometro iti maysa nga oras!
Maipapan ti taraonda idiay Karayan Chilkat, nupay kasta, ti kasta a naisangsangayan a kinasigo ket saanen a kasapulan. Saan a pumanaw dagiti taraonda a salmon. Nawadwad a naiwarasda iti sanguananda, nga agur-uray laeng ti pannakasidada. Amin dagitoy a panagpiesta ket ipapaay ti Alaska Chilkat Bald Eagle Preserve para kadakuada, a binuangay ti estado ti Alaska idi 1982 “tapno salakniban ken paaduen ti kadadakkelan a nakatiptiponan dagiti Bald Eagle iti lubong ken ti nasken a pagtaenganda.”
Saklawen ti pagitalimengan ti 19,000 nga ektaria a daga iti tukok dagiti karayan iti Chilkat, Klehini, ken Tsirku, ket dagiti laeng lugar a napateg kadagiti agila ti nairaman. Ti naisangsangayan a lugar a nakatiptiponan ti rinibribu nga agila ken darupen dagiti sangaili tapno kitaenda ida ket walo a kilometro iti sibay ti Karayan Chilkat iti beddeng ti Haines Highway, iti nagbaetan dagiti ili ti Haines ken Klukwan.
Salaysayen ti maysa a polieto ti gobierno a napauluan “Alaska Chilkat Bald Eagle Preserve” no apay a kabaelan daytoy walo kilometro a kawatiwat ti karayan a taraknen dagiti semilia a salmon a taraon dagiti agila.
“Ti gagangay a kasasaad a di mamagbalin a yelo iti walo kilometro a danum iti Karayan Chilkat bayat dagiti bulan ti kalam-ekna ket maawagan ‘alluvial fan reservoir.’ Ti sabangan ti Tsirku, a kasla abaniko ti langana a nakaurnongan ti graba, bato, darat, ken dagiti rugit a nagtaud iti dadakkel a timmangken a yelo, iti pagsasabtan dagiti Karayan Tsirku, Klehini, ken Chilkat ti agserbi a kas dakkel a pagurnongan ti danum.”
Kadawyanna, mangideposito ti arinsaed ti nalinak a karayan a sumrek iti sabali a bagi ti danum, a mangpataud iti sabangan, ngem awan ti maurnong a danum. No sumreken ti Karayan Tsirku iti Karayan Chilkat, nupay kasta, dagiti fault iti daga ken ti pannakarunaw ti timmangken a dadakkel a yelo pataudenna ti dakkel a likkaong nga aguneg iti nasurok a 230 metro iti baba ti patas ti baybay. No marunawen dagiti timmangken a dadakkel a yelo, mabatin dagiti rugit, ket inayon ti karayan ti naitambak a darat ken graba agingga a ti likkaong ket addaanen iti panaraten, naruká a daga a naitambak a 230 metro ti kapuskolna iti tukokna.
Ipakita ti salaysay a kabayatan ti nabarbara a primavera, kalgaw, ken iti nasapa nga otonio, agayus ti danum manipud iti niebe ken ti natunaw a timmangken a yelo iti sabangan. Naparpartak a maurnong ti sumrek a danum iti sabangan ngem ti agayus a rummuar, a mangpataud iti dakkel a maurnong a danum. Intuloy pay ti polieto ti pagitalimengan ti agila: “No dumtengen ti kalam-ekna, lumam-eken ti tiempo ket tumangkenen dagiti aglawlaw a danum. Nupay kasta, agtalinaed ti danum iti daytoy a dakkel a pagurnongan a 5 agingga iti 10 degrees Celsius a nabarbara ngem ti temperatura ti aglawlaw a danum. Daytoy a nabarbara a danum ‘agayus’ a sumrek iti Karayan Chilkat ket dina pagbalinen a yelo.
“Lima a kita ti salmon ti agitlog kadagitoy ken iti asideg a waig ken pagayusan ti danum. Mangrugi no kalgaw ti iseserrek dagiti salmon tapno agitlog ken agtultuloy agingga iti naladawen nga otonio wenno nasapa a kalam-ekna. Matay ti salmon kalpasan la unay a makapagitlogda ket ti bangkayda ti mangipaay iti adu a taraon para kadagiti agila.”
Mangrugi ti panagpiesta iti salmon no Oktubre ken agpatingga iti Pebrero, ket kalpasan la unay dayta mangrugin nga agwaras ti rinibu nga agila iti aglawlaw ti pagilian. Ti pagitalimengan, nupay kasta, ket agtultuloy a pagtaengan ti 200 agingga 400 nga agila iti intero a tawen. Mainayon iti aniaman a kita ti ikan a makalapda, nayonanda ti taraonda iti tumatayab, babassit nga ayup, ken dagiti agruprupsan a lasag.
Nakaay-ayat a Panaginnarem, Napaut a “Panagasawa”
Agasawada aginggat’ tungpal-biag—magtengda iti edad nga 40—ngem kadawyanna agkaduada laeng bayat ti tiempo ti panagukop. Mangrugi ti panaginnarem iti Abril ket “mabalin a ramanenna ti naisangsangayan a panangipakita iti panagarem a panagsinnippayot dagiti agila a nagkinnapet dagiti kawwetda sada agbalibalinsuek iti tangatang,” sigun iti polieto nga Eagles—The Alaska Chilkat Bald Eagle Preserve. Dayta amin ken uray pay ti panagpinnetpet? Kasla nakaay-ayat ti kinaromantikona!
Siam-a-pulo ket uppat nga umok ti napaliiw iti pagitalimengan. Manipud maysa agingga iti tallo nga itlog ti gagangay a mapessaan iti nagbaetan ti arinunos ti Mayo ken iti nasapa a Hunio, kalpasan a maukopan iti 34 wenno 35 nga aldaw. Panawan dagiti urbon ti umok iti Setiembre, ngem masapul a mapnekda iti nalamuyot a kolor kape ken puraw a dutdotda. Dida magun-odan ti napintas a puraw nga ulo ken ipusda agingga nga uppat wenno lima ti tawenda!
Ipaay met ti polieto ti dadduma a pakasaritaan maipapan iti panangikagumaan dagiti agila nga agbiag ken ti balakad kadagiti bisita no kasano a sitatalged a tagiragsakenda ti pagitalimengan:
“Addaan ti Alaska Chilkat Bald Eagle Preserve iti 19,000 ektaria a nailasin a pakasalakniban dagiti agila. Ngem saan a kanayon a nasalakniban dagiti agila; dagitoy idi ket nagpaay a paganupan tapno paregtaen ti panaganup a mangpukaw kadagiti makadangran nga ayup. Maibatay iti report iti kasta unay a naimas a pannangan dagiti agila iti sibibiag a salmon ken babassit nga ayup, nangpartuat ti Alaska Territorial Legislature idi 1917 iti premio ti pannakaanup a mangpukaw kadagiti agila. Isalaysay dagiti beterano ti Ft. William H. Seward idiay Haines ti panangnayonda iti bassit a sueldoda iti Buyot iti $1 (nagbalin a $2 kamaudiananna) a bayad ti tunggal paris a kawwet.
“Kalpasanna nasarakan kadagiti imbestigasion a nakalablabes ti damag a panangdangran dagiti agila iti panagpaadu ti salmon, ket naikkaten ti premio ti panaganup idi 1953. Iti daydi a tiempo, nasurok a 128,000 nga agila ti napaltoganen gapu iti premio ti panaganup. Ti populasion dagiti agila iti Makin-abagatan a daya nga Alaska bayat ti dekada ’40, idi adda pay ti panaganup a mangpukaw, ket napattapatta a kagudua ti populasion ti agila idi dekada ’70.
“Idi nagbalin nga estado ti Alaska idi 1959, dagiti bald eagle idiay Alaska ti sinalakniban ti Bald Eagle Act ti gobierno idi 1940. Ti panangpatay iti agila ket basol iti gobierno, ket ti panangikut iti sibibiag wenno natay nga agila wenno aniaman a paspasetna (agraman dagiti dutdot!), malaksid iti sidong dagiti espesipiko a kasasaad, ket saan met a nainkalintegan.
“Idi 1972 impasdek ti Alaska State Legislature ti Chilkat River Critical Habitat Area, nga inmanehar ti Alaska Department of Fish and Game, tapno salimetmetan ti pannakasalaknib ti kangrunaan a pagaarakan dagiti agila. Nagtalinaed a di nasalakniban ti nalawa a daga a pagtaengan dagiti agila, ket adda napaut ken masansan a nakaro a panagdadangadang dagiti mangay-aywan ti aglawlaw ken dagiti bunggoy nga umanamong iti pannakapasayaat maipapan kadagiti isyu a panangusar iti daga iti Chilkat Valley. Kalpasan ti nasaknap a panagadal ti National Audubon Society ken ti pumponduan ti estado a Haines/Klukwan Resource Study, nagnunumo dagiti managpukan ti kayo, mangngalap, mangay-aywan ti aglawlaw, negosiante ken politiko iti lugar. Idi 1982 impaulog ti lehislatura ti estado dayta a nagnunummuan a maysa a linteg a nangpataud iti 19,000 nga ektaria nga Alaska Chilkat Bald Eagle Preserve.
“Awan ti mapalubosan a panagpukan ti kayo wenno panagminas idiay Preserve, ngem ti gagangay a pakausaran ti daga, kas ti panagburas ti berry, panagkalap ken panaganup, mabalin nga agtultuloy. Ti Preserve ket imanehar ti Alaska Division of Parks babaen iti tulong ti 12-miembro nga ummong dagiti manangbalakad a buklen dagiti agindeg iti lugar, opisial ti estado, ken maysa a biologo.
“Agtultuloy a parikut ti panangusar iti gagangay a kinabaknang ti ginget a saan a dangran ti aglawlaw, ket dagiti isyu iti pannakausar ti daga idiay Chilkat Valley ket makapataud pay laeng ti panagsusupiat. Ngem pagpannakkel dagiti agindeg iti lugar nga adda nasarakan a solusion iti lugar agpaay iti pannakasalaknib dagiti agila.”
Ti kangrunaan a lugar a pagbuyaan dagiti bisita tapno makitada dagiti agila ket iti sibay ti Haines Highway, a kaabay ti Karayan Chilkat, ket adda dagiti naipaayen a nangato a lugar agpaay itoy a panggep.
[Mapa iti panid 15]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Karayan Chilkat Karayan Chilkoot
Karayan Klehini KLUKWAN
Lugar a Pagbuyaan Kadagiti Agila
(alluvial fan)
▴
▴
Haines Highway
Karayan Tsirku ▾ Dan-aw Chilkoot
Dan-aw Chilkat ▾
Karayan Chilkat ▾ Lutak Inlet
Karayan Takhin ▾
HAINES
[Credit Line]
Mountain High Maps™ copyright © 1993 Digital Wisdom, Inc.
[Picture Credit Line iti panid 15]
Dagiti bald eagle iti pinanid 15-18: Alaska Division of Tourism