Sarming​—Nagbiag iti Adun a Tawen Dagiti Damo a Nangaramid iti Dayta

DAGITI diatom, nagbabattit nga organismo a maymaysat’ selulada, ti tumtumpaw iti baybay ken buklenda iti innem a kasangapulo kadagiti organismo a pakadagupan ti plankton iti taaw. Ti sao a “plankton” kaipapananna “daydiay naaramid nga agkatangkatang,” ket naikuna a ti plankton ket “nagbattit ken awan unay maaramidanda no di laeng ti tumpaw babaen iti bileg ti danum.”

Mabalin a nakabatbattitda, ngem saanda met unay a nakapuy. No kiburen ti bagyo dagiti taraon iti uneg ti baybay, mangrugin ti napigsa a pannangan dagitoy a maymaysat’ selulada nga algae a pagaammo kas diatom, ket madobleda ti bilangda iti dua nga aldaw. Ket no agdobleda, madobleda met ti panangpataudda iti sarming. Ibinsabinsa daytoy ti libro a Life​—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation?:

“Mangala dagiti diatom, maysat’ selulada nga organismo, iti silicon ken oksihena manipud danum ti baybay ket mangaramidda iti sarming, a dayta ti pangaramidanda kadagiti nagbabattit a ‘pillboxes’ a pagkargaan ti berde a chlorophyll-da. Dinayaw ida ti maysa a sientista maigapu iti kinapateg ken kinapintasda: ‘Dagitoy a berde a bulong nga adda iti uneg dagiti pillboxes ket pagpastoran agpaay ti siam a kasangapulo iti taraon ti isuamin nga agnanaed iti baybay.’ Ti dakkel a paset ti kinapateg ti taraonda isut’ adda iti lana nga aramiden dagiti diatom, a makatulong met kadakuada a lumned-tumpaw a silalag-an iti asideg ti rabaw a sadiay ti pakabilagan ti chlorophyll-da.

“Ti nagpintas a kalupkopda a sarming a kahon, kunaen daytoy met laeng a sientista, a maaramid iti ‘makariro a nadumaduma a sukog​—nagtimbukel, kuadrado, kasla kalasag, trianggulo, oval, rektanggulo​—kankanayon a naisangsangayan ti pannakaarkosda iti geometriko a disenio. Dagitoy ket nakalupkopan iti bin-ig a sarming iti kasta unay a kinasigo nga uray buok ti tao ket masigit a paatiddog iti uppat a gasut nga iwa tapno lumbot iti nagbabaetan dagiti marka.’”​—Pinanid 143-4.a

Dagiti radiolarian ti sabali pay a grupo dagiti nagbabattit a gapuanan ti arte kadagiti nakaad-adu a plankton iti taaw. Dagitoy a nagbabattit a protozoan​—20 wenno nasursurok ti makapagtakder iti ulo ti dagum a dida man la agsisinnagid​—mangaramidda met iti sarming manipud iti silicon ken oksihena iti taaw. Di mailadawan ti komplikado a kinapintas ken nakaskasdaaw a disenio a parnuayen dagitoy a parsua, agsipud ta atiwenda pay dagiti diatom. Usigenyo a naimbag ti naikuyog a retrato a mangipakita iti maysa kadagiti radiolarian nga addaan iti tallo a bola a nagaabay a kas munieka idiay Russia, nga addaan duri ti protoplasm a dumanon kadagiti lussok ti rurogna a sarming tapno matiliw ken marunawna ti kanenna. Kastoy ti komento ti maysa a sientista: “Saanto nga umdas ti maysa a geodesic a nagtimbukel nga atep iti daytoy a superarchitect; rumbeng a daytat’ tallo a kas lace ti pannakaarkosna a nagtimbukel nga atep, nga agtutuon iti maysa ken maysa.”

Adda sponges a mangaramid kadagiti rurog a sarming​—ti nakaskasdaaw iti isuamin isut’ Venus’s-flower-basket. Idi damo a naipan idiay Europa idi kattapog ti maika-19 a siglo, kasta unay ti kinapintas ti diseniona nga uray la nagbalin dagitoy a sponges kas nagngingina a gameng a naikabil kadagiti zoological collection​—agingga a natakuatan a saanda a karkarna no di ket “kasda la nayaplag nga alpombra iti tukok ti baybay iti kabangibang ti Cebu, Pilipinas, ken kadagiti kosta ti Japan iti kauneg a 200-300 m [700-1,000 pie].”

Dinayaw unay dayta ti maysa a sientista, nga urayna la kinuna gaput’ siddaawna: “No kitaenyo ti maysa a komplikado a rurog ti sponge kas iti dayta naaramid kadagiti silica spicule a pagaammo kas [Venus’s-flower-basket], maburibor ti panunotyo. Kasano a makapagtutunos dagiti saan unay a makapagwaywayas [ken] nagbabattit a selula a mangiruar iti minilion a pino a sarming ken mangaramid iti kasta a komplikado ken nagpintas nga istruktura? Dimi ammo.”

Uray ti sponge dina met ammo. Awan utekna. Aramidenna dayta agsipud ta naiprograma a mangaramid iti dayta. Asino ti nangiprograma? Saan a tao. Isut’ awan sadiay.

Ti Akem ti Tao iti Pakasaritaan ti Sarming

Ngem ti tao ket adda ditoyen, ken agparang nga isu ti pakaisentruan ti atension iti panagaramid ken panangusar iti sarming. Daytat’ agkaiwara; adda iti aglikmuttayo. Adda dayta iti tawayo, anteohos, screen ti computer, alikamen a para iti lamisaanyo, ken rinibu a dadduma a produkto.

Ti kinaadut’ pakausaranna ken kinapintas ti sarming ti timmulong a nangmantiner iti kinalatakna. Nupay mabalin a nalaka a mabuong, adda dadduma a pagimbaganna. Daytat’ ad-adda a matarigagayan a pagipempenan iti taraon. Saan a kas iti metal, kas pagarigan, saanna nga apektaran ti raman ti taraon. Dadduma a sarming a pagkargaan ket mabalin nga isaang a paglutuan. Dikayto pulos a mamati a ti paboritoyo a restaurant ket mangidasar iti nangina nga arak kadagiti plastik a kopa.

Inyasping ni Job ti kinapateg ti sarming iti balitok. (Job 28:17) Sigurado a saan idi a kadawyan dayta idi kaaldawanna a kas ita, ngem posible idin a maus-usar dayta iti nasurok a sangaribu a tawen.

Ti arte ti panangaramid iti sarming ket nakagteng idi agangay idiay Egipto. Inusar dagiti Egipcio ti pamay-an a naawagan panagtubay. Ti pagtubay ket naaramid iti sekka ken ibleng, ket maibukbok ti narunaw a sarming iti aglawlawna ken masukog inton maitulid dayta iti nalamuyot a rabaw. Kalpasanna maibukbok dagiti [narunaw a] de-kolor a sarming iti rabaw tapno maaramid ti nadumaduma a disenio. Apaman a lumamiis ti sarming, mauksot ti pagtubay a sekka babaen ti natadem nga instrumento. No usigen ti kadaanan a pamay-an, napataud ti sumagmamano a nakaskasdaaw ti pintasda a banag a sarming.

Nabiit pay a ti kabbaro a pamay-an, ti panangyubuyob iti sarming, ti nangsukat iti panangpataud iti sarming. Daytoy nga arte ket nalabit natakuatan iti igid ti makindaya a Kosta ti Mediteraneo, ket dayta pay laeng ti kangrunaan a manomano a panangaramid iti sarming agingga ita. Babaen ti panangyubuyob iti nalungog a tubo, ti aduanen kapadasan a para-puyot ket dagus a makapataud iti komplikado ken simetriko a sukog manipud iti “naurnong” a narunaw a sarming iti ungto ti tubona. Mabalinanna latta a yubuyoban ti narunaw a sarming iti pagsukogan. Idi adda ni Jesus ditoy daga, karrugi idi ti panangyubuyob iti sarming.

Ti pannakayam-ammo ti panangyubuyob iti sarming, agraman ti panangsuporta ti nabileg nga Imperio ti Roma, ti nangpalaka iti pananggun-od dagiti kadawyan a tattao kadagiti produkto a sarming, ket dagiti banag a naaramid iti sarming ti saan laengen a natagikua idi dagiti natan-ok ken nabaknang. Bayat a simmaknap ti impluensia ti Roma, simmaknap ti arte ti panagaramid iti sarming iti adu a pagilian.

Idi maika-15 a siglo, ti Venice, a napateg a kabesera ti negosio agpaay iti Europa, ti nagbalin a kangrunaan a managpataud iti alikamen a sarming idiay Europa. Idiay Murano ti kabesera idi ti industria ti sarming idiay Venice. Mararaem unay idi dagiti managaramid iti sarming idiay Venice, ngem naparitanda a pumanaw iti isla ti Murano, malaksid no isuroda ti nagpateg a negosioda iti sabsabali.

Dakkel unay ti naaramidan ti nagpintas nga alikamen a sarming ti Venice a nangpalatak iti sarming, ngem adda rigrigatna idi ti panagaramid iti sarming. Dakamaten ti libro nga A Short History of Glass ti maysa a publikasion idi 1713 a nangiladawan iti prosesona. “Dagiti lallaki ket agtultuloy a sitatakder a nakapantalon iti makaketter a panniempona iti asideg dagiti nakadardarang nga urno . . . Kumterda agsipud ta ti nakairuaman a kasasaad ken kiredda . . . ket dadangen ken dadaelen ti nakaro a pudot.” Kadagiti nabiit pay a tawen, dagiti sarming ket liniha dagiti manangtabas iti sarming babaen ti panangusarda iti agrikrikus a rueda ken pangpalanas a pulbos.

Nabiit Pay nga Irarang-ay

Ti Inglaterra ket nakagun-od iti naisangsangayan a pannakaidayaw iti pakasaritaan ti sarming. Maysa a lalaki nga Ingles ti nangpasayaat iti formula agpaay iti bulí a sarming idi 1676. Ti pannakainayon ti lead oxide ti nangpataud iti nadagsen a sarming a nalagda, nalitnaw, ken nasileng.

Kapigsa idi ti turay ti Imperio ti Britania kabayatan ti panagturay ni Reina Victoria, ket iti daytoy a tiempo ti Britania ket nagbalin a kangrunaan a managpataud iti sarming. Ti naisangsangayan isut’ dakkel a peria idiay Crystal Palace idi 1851, ti damo a peria internasional, a nangallukoy kadagiti mangipabuya iti industria ti arte ken panagaramid iti gapuanan ima manipud iti 90 a pagilian. Nupay silalatak a naiperia ti sarming, ti Crystal Palace a mismo, babaen iti 8.2 metro ti kangatona a sarming a burayok iti tengngana, ti nagbalin a sentro ti atension. Agarup 400 a tonelada a napedapedaso a sarming ti nausar iti daytoy a nagdakkel nga estruktura, a buklen ti 300,000 a pannakadidingna a manomano ti pannakaaramidna.

Kaskasdi, idiay Estados Unidos ti simmaganad a nakaaramidan ti dakkel a pannakabalbaliw ti panagaramid iti sarming. Daytoy isut’ pannakapasayaat ti press moulding a makina idi 1820’s. Kastoy ti komento ti libro nga A Short History of Glass: “Iti press moulding a makina, makapataud ti dua a lallaki nga adda kalalainganna a kapadasan iti uppat a daras nga ad-adu a sarming a kas iti timpuyog ti tallo wenno uppat a nasigon a manangyubuyob iti sarming.”

Idi kattapog ti maika-20 a siglo, maysa nga automatiko a makina a mangyubuyob iti botelia ti napasayaat idiay Estados Unidos. Idi 1926, maysa a planta idiay Pennsylvania ti nangusar iti alikamen nga automatiko a pangyubuyob tapno mapataud ti 2,000 a bombilia iti kada minuto.

Adu nga artist ken diseniador ti naallukoy iti artistiko a maaramidan ti sarming. Daytoy ti nangyeg iti baro a disenio kadagiti produkto ti sarming ken ti pannakapataud ti ad-adu nga artistiko a disenio iti sarming.

Talaga a nakaskasdaaw ti sarming. Malaksid iti isuamin a pakausaranna iti balay, usigenyo ti adu pay a pakausaranna​—iti Hubble Space Telescope, kadagiti lens ti camera, iti fiber-optic a sistema ti komunikasion, ken iti laboratorio ti chemistry. Talaga a mabuong, ngem adut’ pakausaranna ken napintas.

[Footnote]

[Picture Credit Line iti panid 25]

Ngato ken Baba: The Corning Museum of Glass

[Picture Credit Line iti panid 26]

The Corning Museum of Glass