Ti Delikado a Planetatayo—Aniat’ Masakbayanna?
DUA gasut a tawenen ti napalabas, kinuna ti Americano nga estadista a ni Patrick Henry: “Ti la ammok a pamay-an ti panangipadles iti masakbayan isut’ panangrepaso kadagiti naglabas a pasamak.” Iti napalabas, dinadael ti tao ti aglawlaw. Agnakemto ngatan iti masakbayan? No amirisen, makapaupay dagiti pagilasinan.
Nupay naaramiden ti sumagmamano a makomendaran nga irarang-ay, parparawpaw la dayta, a maibinsabinsa dagiti sintoma imbes a dagiti makagapu. No agrakaya ti balay, ti panangpintura iti tarikayona dina malapdan ti pannakarpuogna. Ti la dakkel a pannakatarimaan ti makaispal iti dayta. Kaaspingna, kasapulan ti pannakabalbaliw ti pamay-an ti panangusar ti tao iti daytoy a planeta. Saan nga umdas ti panangkontrol laeng iti panangdadael.
Iti panangusigna kadagiti resulta ti 20 tawen a panangkontrol iti aglawlaw idiay Estados Unidos, ikonklusion ti maysa nga eksperto a “saan unay nga agkurri ti panangkontrol iti pannakaraut ti aglawlaw, no di ket masapul a malapdan.” Nabatad, nasaysayaat ti pananglapped iti polusion ngem ti panangagas kadagiti dakes nga epektona. Ngem sigurado a ti panangragpat iti kasta a kalat kasapulanna ti kangrunaan a pannakabalbaliw ti natauan a kagimongan ken iti panangmatmat ti dadakkel a komersio. Bigbigen ti libro a Caring for the Earth a ti panangtaripato iti daga kasapulanna “dagiti prinsipio, ekonomia ken kagimongan a naiduma iti kaaduan nga agraraira itatta.” Aniat’ dadduma kadagitoy a prinsipio a nasken a mabalbaliwan tapno maispal ti planeta?
Nairamut a Pakaigapuan ti Krisis
Panagimbubukodan. Ti panangyun-una kadagiti pagimbagan ti planeta ngem kadagidiay mananggundaway a tattao isut’ umuna a napateg nga addang a pangsalaknib iti aglawlaw. Kaskasdi, sumagmamano laeng ti situtulok a mangisakripisio iti nanam-ay nga estilo ti panagbiag, nupay mabalin a mangdadael dayta iti planeta nga agpaay kadagiti masanguanan a kaputotan. Idi inkagumaan ti gobierno ti Netherlands—maysa kadagiti kakaruan ti polusionna a pagilian ti Akinlaud a Europa—a limitaran ti panagbiahe iti kotse kas paset ti kampania a kontra-polusion, ti nasaknap nga ibubusor ti nangsabotahe iti plano. Nupay dagiti kalsada idiay Netherlands ti kaaduan kadagiti aglilinnetlet a lugan iti lubong, agmadi dagiti de-kotse a mangisakripisio iti wayawayada nga agbiahe.
Ti panangyun-una iti paginteresan ti bagi apektaranna dagiti mammanday-linteg agraman ti publiko. Kaamak dagiti politiko nga ipatungpal dagiti pagalagadan agpaay iti aglawlaw di la ket ta bumassit dagiti mangibutos kadakuada, ken agkitakit dagiti industrialista iti aniaman a singasing a mabalin a mangpabassit iti ganansia ken mamagpeggad iti irarang-ayda iti ekonomia.
Kinaagum. No ganansia ken panangitalimeng ti pagpilian, masansan a nabilbileg ti kuarta. Mangimpluensia dagiti nabileg nga industria tapno malapdan ti pannakakontrol ti polusion wenno mammaminsan a maliklikan dagiti pagannurotan ti gobierno. Ti pannakadadael ti ozone layer ti mangyilustrar itoy a parikut. Nupay naladawen, kinuna ti chairman ti dakkel a kompania ti kemikal sadi E.U. idi Marso 1988: “Iti agdama, ti sientipiko a pammaneknek saanna nga itudo a kasapulan ti dramatiko a panangkissay iti maipugpugso a CFC.”
Nupay kasta, insingasing ti isu met la a kompania ti panangpukaw nga unabes kadagiti chlorofluorocarbons (CFCs). Nagbalbaliw a takder? “Awan pakainaiganna iti pannakadadael wenno saan ti aglawlaw,” inlawlawag ni Mostafa Tolba, direktor-heneral ti United Nations Environment Programme (UNEP). “[Maipapan] amin dayta iti no asino ti magunggonaan [iti ekonomia].” Ita, maamirisen ti adu a sientista a ti pannakadadael ti ozone layer isut’ maysa kadagiti kadaksan nga inaramid-tao a didigra iti aglawlaw iti historia.
Kinaignorante. Awan pay kikit ti ammotayo iti ditay pay naammuan. “Bassiusit pay la ti ammotayo maipapan iti kinawadwad ti biag kadagiti natutudo a kabakiran iti tropiko,” ilawlawag ni Peter H. Raven, direktor ti Missouri Botanical Garden. “Nakaskasdaaw ta ad-adu ti ammotayo—ad-adu nga amang—maipapan iti rabaw ti bulan.” Pudno met la dayta maipapan iti atmospera. Kasano kaadu a carbon dioxide ti kanayon nga ipugsotayo iti tangatang a di mangapektar iti klima ti daga? Awan makaammo. Ngem kas kinuna ti magasin a Time, “dinadarasudos ti panangipasidong iti nakaparsuaan kadagita a dadakkel nga eksperimento no saan pay nga ammo ti epektona ket nakaam-amak unay a panunoten dagiti posible nga ibungana.”
Sigun kadagiti pattapatta ti UNEP, posible a ti pannakadadael ti ozone inton arinunos daytoy a dekada ket agbunganto iti ginasut a ribu a kabbaro a kaso ti kanser ti kudil iti kada tawen. Saan pay nga ammo ti epektona kadagiti mula ken ikan, ngem manamnama a dakkel.
Kurang a pannakaawat. Saan a kas iti dadduma a didigra, di madmadlaw nga in-inutennatayo nga apektaran dagiti parikut iti aglawlaw. Daytoy ti manglapped kadagiti gandat a mangipatungpal iti agkaykaysa a tignay sakbay a maaramid ti permanenten a pannakadadael. Ti libro a Saving the Planet idiligna ti agdama a kasasaadtayo iti kasasaad dagidi daksanggasat a pasahero ti limned a Titanic idi 1912: “Sumagmamano ti makaammo iti kinakaro ti posible a trahedia.” Patien dagiti autor a maispal laeng ti planeta no sanguen dagiti politiko ken negosiante ti kinapudno ket agpanunotda kadagiti agpaut a solusion imbes a kadagiti pangbiitan a pagimbagan.
Naipamaysa-iti-bagi a kababalin. Iti Earth Summit idi 1992, intudo ti prime minister ti España a ni Felipe Gonzáles a “sapasap ti problema, ket masapul a sapasap met ti solusion.” Pudno la ketdi, ngem makapaupay nga annongen ti panangsapul kadagiti solusion nga awaten ti sapasap. Sipaprangka a kinuna ti maysa a delegado ti E.U. iti Earth Summit: “Dinto isakripisio dagiti Americano ti estilo ti panagbiagda.” Iti kasumbangirna, inreklamo ti environmentalist ti India a ni Maneka Gandhi a “ti maysa nga ubing idiay Laud makonsumona ti makonsumo ti 125 a tattao idiay Daya.” Kinunana a “gistay amin a pannakadadael ti aglawlaw idiay Daya ket maigapu iti panangkonsumo ti Laud.” Maulit-ulit a napaay dagiti sangalubongan a panagregget a mangpasayaat iti aglawlaw maigapu iti naipamaysa-iti-bagi a kababalin dagiti nasion.
Agpapan amin kadagitoy a kangrunaan a problema, addada rason a mapadaanantay ti masakbayan buyogen ti panagtalek. Maysa kadakuada isut’ iyuungar ti pangdepensa a sistema ti planeta.
Ti Iyiimbag ti Daga
Kas iti bagi ti tao, adda nakaskasdaaw a kabaelan ti daga a mangpaimbag iti bagina. Napasamak itay napan a siglo ti kasayaatan a pagarigan daytoy. Idi 1883, bimtak ti bulkan iti puro ti Indonesia a Krakatau (Krakatoa) iti kapigsa a nangngegan iti kaadayo a 5,000 a kilometro. Gistay 21 kilometro kubiko a banag ti naipugso iti tangatang, ket limned iti baybay ti dua a kakatlo iti puro. Siam a bulan kalpasanna, ti la pagilasinan ti biag isut’ nagbassitan a lawwalawwa. Ita napnon ti intero a puro iti narukbos a mulmula ti tropiko, a pagayuyangan ti ginasut a kita ti billit, mamalia, uleg, ken insekto. Di pagduaduaan a ti pannakasalaknib a tagtagiragsaken ti puro kas paset ti Ujung Kulon National Park ti nakatulong itoy nga iyuungar.
Maritubar met ti natauan a panangdadael. No adda umdas a tiempo, mapaimbag ti daga ti bagina. Ti saludsod ket, Ipaayto ngata ti tao ti kasapulan ti daga a tiempo a panagpaimbagna? Sigurado a saan. Ngem adda Persona a determinado a mangipalubos a paimbagen ti planetatayo ti bagina—ti Persona a namarsua iti dayta.
“Ti Daga Agragsak Koma”
Pulos a di pinanggep ti Dios a dadaelen ti tao ti daga. Imbagana ken ni Adan a ‘talonen ken aywananna’ ti hardin ti Eden. (Genesis 2:15) Nabatad met ti pannakaseknan ni Jehova iti pannakasalaknib ti aglawlaw iti adu a linteg nga intedna kadagiti Israelita. Kas pagarigan, naibilin kadakuada a paginanaenda ti daga maminsan iti kada pito a tawen—ti tawen ti Sabbath. (Exodo 23:10, 11) Idi masansan a di inkankano dagiti Israelita daytoy ken dadduma pay a nadiosan a bilin, kamaudiananna, pinalubosan ni Jehova dagiti taga Babilonia a manglangalang iti daga, a naglangalang iti 70 a tawen “agingga a nagrag-o ti daga kadagiti aldaw a panaginanana.” (2 Cronicas 36:21) Gapu itoy a historiko a pagtuladan, isu met la a kunaen ti Biblia a ti Dios ‘iyegnanto ti pannakadadael dagidiay mangdaddadael iti daga’ tapno makaungar ti daga manipud panangdadael ti tao iti aglawlaw.—Apocalipsis 11:18.
Ngem, daytat’ umuna laeng nga addang. Ti pannakaispal ti planeta, kas siuumiso nga ipaganetget ti biologo a ni Barry Commoner, ti “agpannuray a sangapada iti pannakaipatingga ti gubat iti nakaparsuaan ken panaggiginnubattayo a mismo.” Tapno maragpat dayta a kalat, ti tattao ditoy daga masapul nga “isuronto ida ni Jehova” tapno maseknanda iti maysa ken maysa ken aywananda ti naindagaan a pagtaenganda. Kas resulta, ‘nawadwad[to]’ ti talnada.—Isaias 54:13.
Ipasiguro kadatayo ti Dios nga addanto pannakaritubar dagiti sistema ti ekolohia ti daga. Imbes a sumaksaknap nga awan sardayna, dagiti disierto “agsabongto a kas iti rosa.” (Isaias 35:1) Kadagiti lugar a nakirang ti taraon, addanto “kinaruay ti bukel iti daga.” (Salmo 72:16) Imbes a matay gapu iti polusion, dagiti karayan ti daga “pagsipatendanto ti im-imada.”—Salmo 98:8.
Kaanonto a mapasamak ti kasta a pannakaritubar? Inton “ni Jehova agari.” (Salmo 96:10) Ipasiguronto ti panagturay ti Dios ti bendision agpaay iti tunggal sibibiag a banag ditoy daga. “Agragsak koma ti daga,” kuna ti salmista. “Agdaranudor koma ti baybay, ken dagup ti linaonna; dagiti tay-ak agrag-o koma, ken amin nga adda kadakuada. Iti kasta amin dagiti kayo ti bakir agkantadanto iti rag-o.”—Salmo 96:11, 12, New International Version.
Adda naranga a masakbayan ti daga a binendisionan ti Namarsuana ken maiturayan iti kinalinteg. Iladawan ti Biblia dagiti resulta: “Ti kinalinteg ken kappia—naginnagepda. Ti pudno tumaud ditoy daga ken ti kinalinteg timmannawag manipud langit. Kasta met, ni Jehova itednanto ti naimbag, ket ti dagatayo pataudennanto ti bungana.” (Salmo 85:10-12) Inton agbannawagen dayta nga aldaw, saanto metten nga agpeggad ti planetatayo iti agnanayon.
[Ladawan iti panid 13]
Kas iti bagi ti tao, adda nakaskasdaaw a kabaelan ti daga a mangpaimbag iti bagina