Agannadkayo iti ‘Matmata ti Karayan’!
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA
SIUULIMEK a gagaudan ti mannakigasanggasat a bakasionista ti bilogna iti surong ti East Alligator River iti pagsidsiddaawan a baresbes ti Northern Territory ti Australia, ti Kakadu National Park. Kellaat, ti impagarupna a di makadangran a tumtumpaw a kayo ti nangrugi a nangdungpar iti bilogna. Dayta gayam ti nakaam-amák a saltwater crocodile, ket naiparna nga adda ti turista iti masnup a teritoriana iti kapeggadan a tiempo ti tawen.
Agnernerbios a pinardasanna a ginaudan ti bilogna nga agturong iti kakaykayuan. Bayat a kimmalay-at kadagiti damo a sangá, rimkuas ti buaya manipud danum, isut’ ginuyodna, ket namitlo a pinagtulidtulidna. Kada baliwan ti buaya ti panangkemmegna, agnernerbios nga inkagumaan ti babai ti rumkuas tapno makasagpat iti napitak a takdang ti karayan. Iti maikatlo a panangikagumaanna, nakasagpat iti takdang, sa ingguyodna ti bagina iti dua a kilometro agingga a nangngegan ti ranger ti panagpaarayatna. Nupay nakaro dagiti sugatna, nakalasat ti babai.
Napasamak idi 1985 daytoy a gistayan trahedia. Dua tawen kalpasanna, ad-adda a daksanggasat ti maysa nga Americano a turista. Dina impangag dagiti pakdaar ti kakaduana ket inkeddengna a langoyen ti napnuan buaya a Prince Regent River, Makinlaud nga Australia. Kinemmeg ken pinapatay ti saltwater crocodile. Dagiti damag nga addada urbon a buaya iti danum ti mangipamatmat a nalabit maysa a kabaían a buaya ti mangsalsalaknib idi kadagiti urbonna.
Makapapatay a ‘Matmata ti Karayan’
Babaen iti raniag ti bulan, makita amin a dumadaklis kadagiti sabangan ti allon ti danum no adda agdisso nga insekto. Nupay kasta, nasipsiput ti dumadaklis idiay adayo nga amianan ti Australia iti di makita—ti ‘matmata ti karayan.’ No koma pagsilawenna ti flashlight-na, ti matmata ti buaya a siuulimek a lumung-aw iti rabaw ti danum ti rumangrangrang a nalabaga. Isut’ manangraut iti kadaanan a teritoria dagiti ayup a mannangan iti padada nga ayup.
Ti saltwater crocodile ti Australia, a masarakan met iti dadduma a lugar, ti maysa kadagiti kadakkelan ken kapeggadan iti 12 a kita ti buaya iti lubong. Dumakkel agingga iti 7 a metro. Naladawen a makita ti awan gawayna a biktima dagiti gumilapgilap a mata tapno maliklikanna koma ti panangkemmeg ken panangikagatna a naimbag iti ngipenna ket kalpasanna pagtulidtulidenna iti danum agingga a matay. Dagiti biktima a kas iti kadakkel ti nuang, baka, ken kabalio ti makemmeg bayat a pempenkenda ti wawda iti igid ti danum.
Ti Panagkalikagum Kadagiti Nangina a Produkto ti Mamagpeggad iti Biagda
Ti kadaanan a sariugma a ti buaya ti pakaigapuan dagiti managinsisingpet nga aglua iti leddaang maigapu iti biktimana ti nakasarak iti lugarna iti moderno a kultura iti balikas a “lulua ti buaya.” Ngem manmano a sangitan ti tao ti buaya. Imbes ketdi, daytoy a pagay-ayatnat’ danum a reptilia ti maan-anupan nga awanan asi gapu iti nangina a lalat, wenno kudilna.
Mamin-adu a maiparammag ti buaya iti pasilio ti haute couture babaen kadagiti modelo a nakaaruat kadagiti uso a tagilako a naaramid iti lalat ti buaya, tangay ibilang ti sumagmamano a ti lalat ti saltwater crocodile isut’ kasayaatan a lalat iti lubong—ti kalamuyotan ken kalagdaan a magun-odan. Aggatad iti $15,000 ti handbag ti babbai a nabiit pay a naibaratilio idiay London. Ti lalat ti buaya ti maibilang pay laeng a pakabigbigan ti kinabaknang iti adu a paset iti lubong.
Ti panangallukoy ti dakkel a ganansia ti mamagpeggad iti biag ti saltwater crocodile idiay Australia. Idi nagbaetan ti 1945 ken 1971, napapatay ti agarup 113,000 kadagitoy a reptilia idiay laeng Northern Territory. Tapno maliklikan ti naan-anay a pannakaikisapda, nalimitaran ti pannakaanup dagiti buaya idi kattapog ti 1970’s, ket kas resultana idi 1986, immadu ti bilangda iti nakaisigudan a pagnanaedanda. Saan ngaruden nga agpeggad ti buaya idiay Australia, nupay ikalkalintegan ti dadduma nga agpegpeggad ti pagindeganna.
Panangitalimeng iti Mangnganup
Iti adu a siglo, pagaammo wenno di pagaammo dagiti umili nga Aborigine ti Australia nga italtalimengda ti populasion dagiti buaya. Nupay nasigo a mangnganup iti buaya ti dadduma a tribu, imparit ti dadduma a tribu ti pannakaanupda maigapu kadagiti narelihiosuan a rason.
Iti kallabes a tawen, ti panagpaadu iti buaya agraman ti pannakaipaganetget ti edukasion ti nakatulong iti pannakaitalimeng dagiti buaya. Agaaripuno itan dagiti turista kadagiti pagpapaaduan ti buaya, a mangipasigurado iti balligida iti negosio, idinto ta dagiti programa agpaay iti panagpaadu ti mangipalubos iti pannakaproseso ti lalat ken karne ti buaya a di mamagpeggad kadagiti bulos a populasion.
Patien ti maysa nga Australiano nga agdindinamag a managtaraken iti buaya nga italimeng la ti tattao ti bambanag a pagay-ayat, maawatan, ken iwayaanda iti dadduma a lugar ken tiempo. Inkomentona: “Isu nga awan unay ti balligi a magun-odan dagiti buaya. Ngem ti kinapategda iti ekolohia ti katupag ti aniaman nga uso nga aruaten.”
Nakaay-ayat a sarungkaran ti pagtaraknan iti buaya bayat a buyaen iti asideg ti maysa ti aluguog ti kolorna nga addaan lalat a reptilia—ngem iti likudan ti mangsalaknib nga alad a barut. Saan nga agamák dagiti managtaraken ket sumrekda kadagiti alad nga addaan kadagiti buaya, nga allukoyenda ida nga agpabuya sada gunggonaan ida iti sadiwa a manok ken dadduma a karne. Maysa a managtaraken, nupay kasta, ti nagnakem a rumbeng a pagannadan ti buaya. Dina napakpakadaan a kellaat a linagto ti reptilia ket naan-anay a naalun-onna ti kannigid a takkiagna!
Iti kasumbangirna, ti panangiggem iti 12-ti-bulanna a buaya ti agpayso ken talaga a nakaay-ayat a kapadasan. Nakalamlamuyot ti lalat ti tianna, idinto ta ti natulang a plate iti bukotna a maawagan osteoderms ti mangbukel iti hydrodynamic a kalasag. Ita, nalawagen no apay a nagngina ti lalatda. Ngem agannadkayo iti daytoy nga “ubing.” Iti kadakkelna, napigsa uray ti 12-ti-bulanna a buaya a sitatalged a nagalutan ti pangána.
Dagiti di pay napessaan nga urbon a buaya paragsakenda dagiti agbuybuya bayat nga agunida iti uneg dagiti ukis ti itlogda sa kellaat a mabuong babaen iti tulong ti temporario a ngipen iti murdong ti bassit a sungoda. Umanamong ti kaaduan nga iti daytoy la a tiempo a talaga a nakaay-ayat ti itsura ti maysa a buaya!
Mailaksiden ti Dadduma a Nabayagen a Sariugma
Ti asideg a panangpaliiw iti kababalin dagitoy a nakaam-amák a reptilia bayat a dumakdakkelda babaen ti pannakatarakenda kadagiti pagtaraknan iti buaya ti nakatulong iti pannakailaksid ti dadduma a nabayagen a sariugma. Adun a tawen a maipagarup a siaanus nga arudoken ti buaya ti biktimana iti adu nga aldaw, wenno lawlawas pay ketdi, sakbay a dumarup a di mapakpakadaan a kas iti kimat ti kinasiglatna. Nupay kasta, impalgak dagiti nabiit pay a kapaliiwan nga agresibo la dagiti buaya iti teritoriada kabayatan ti tiempo ti panagasawada, no panagtutudo. No sumrek ti maysa a biktima iti teritoriana kabayatan daytoy a tiempo, mabalin a siaagresibo a kamatenna dayta, idinto ta iti sabali a tiempo ti tawen, mabalin nga iti adayo, basta buybuyaen ti buaya ti isu met la nga ayup buyogen ti kinaawan interes.
No makita kadagiti lugar a pagpalpaliwaan ita, alaen ken iyakar ti propesional a mangnganup dagiti buaya. Ti paset ti pamay-anda isut’ panangsilo iti makimbaba a pangá, ingato dayta, ken sipapardas a reppeten a sangsangkamaysa ti makingngato ken makimbaba a pangá. Daytoy ti mangpukaw iti kinabileg ti pangá ti buaya, ta nupay napigsa unay dagiti mangserra a masel ti makimbaba a pangá, nakapuy dagiti pagngangána a masel. Ngem no saan a naannad ti mangnganup, nalaka laeng a bitogen ti nabileg nga ipus ti buaya.
Saan a Bin-ig a Kinaulpit ken Kinaranggas
Makadangran ti isu met la a pangá ken nasiglat met ti panagtignayna. No naginad ti panangbuong ti di pay napessaan a buaya iti ukisda, ti ina a buaya ti mangitulid a siiinayad kadagiti itlogna, a manggutugot kadagiti mapessaan nga agtignay.
Nadisenio dagiti ngipen ti buaya a mangkemmeg imbes a mangiwa. No bassit, maalun-on ti intero a biktima. Ta no saan, pirsapirsayen ti buaya ti biktimana sana kanen ida. Babaen iti autopsia, adda batbato a nasarakan iti tian dagiti natay a reptilia. Igagarada man a kanen wenno saan, mapapati a dagitoy a bato ti mangpadagsen [iti panagbatokda].
Dagiti buaya ti masansan a mapaliiw dagiti sangaili iti takdang ti karayan a nakangangá ti nagdadakkelan a pangáda. Nalabit ipagarup ti kaaduan a ti panagngangáda ti pagilasinan a rumautda. Iti kasumbangirna, ti panagngangána ti makatulong iti pannakibagayna iti makinruar a temperatura. Kas iti amin a reptilia, kanayon nga ibagay dagiti buaya ti temperatura ti bagida.
Talaga a nakaskasdaaw, nupay reptilia, adda uppat a chamber (uppat a paset ti puso a pagtarayan ti dara) iti puso ti buaya, kas iti mamalia. Ngem no bumatok ti buaya, adda mapasamak a panagbalbaliw, ket agtignay ti puso a kas maysa nga addaan tallo a chamber.
Mailasin ti saltwater crocodile iti alligator babaen iti saan unay nga akaba a sungo ken ngipen iti makimbaba a pangá a makita no nakakaem ti pangána. Masarakan dagiti agpayso a buaya manipud Africa, a pagnanaedan ti dwarf crocodile, iti intero nga India, ken idiay Asia agingga iti Papua New Guinea. Agnanaedda agingga iti abagatan kas iti Australia ket kaykayatda dagiti pagtubuan ti mangrove ken baresbes ti tropiko, tangay mangaramidda iti umokda iti asideg ti igid ti danum. Ti gagangay a pagdaksan daytoy isut’ layus a masansan a manglemmes iti adu a bilang dagiti itlog ti buaya. Gapu kadagiti mangan kadakuada a kas iti nataengan a buaya, ikan a barramundi, ken ti billit a nankeen, 50 la a porsiento kadagiti mapessaan a buaya ti agbiag iti umuna a tawenda.
Nakaskasdaaw ta adu a buaya ti maipasngay nga addaan iti bukodda a suplay a taraon. Mataraonanda babaen iti yolk sac nga adda iti bagida iti umuna a sumagmamano a lawas ti biagda. Kaskasdi, gistay inton siaannad nga alaen ida ti inada babaen iti ngiwatna nga ipan ida iti igid ti danum, rugiandan nga ingangá-ngangá ti sungoda, a sikmawenda ti aniaman a magaw-atda.
Apay a mayanatup ti termino a ‘matmata ti karayan’? Agsipud ta uray dagiti kappessá, lumabasit ti babassit a matada iti sidong ti artipisial a lawag no rabii. Adda kristal a palunapin iti likudan ti retina a mangpatadem iti panagkitada no rabii ken mangpalabasit.
Wen, pudno a makapasiddaaw a reptilia ti buaya—ngem kanayon koma a taginayonenyo ti kalalainganna a kaadayoyo iti dayta. Ket kas iti pagaammo ti asinoman a dumadaklis, barengbareng la ti gandat a mangpaamo iti leviathan.
Mayanatup nga iladawan ti daniw ni Job ti buaya kas “Leviathan”: “Mairuarmo aya ti buaya babaen ti maysa a banniit, wenno mairutam aya ti dilana iti maysa a lubid? Maikabilmo aya ti maysa a tali idiay agongna, wenno salputem aya ti sangina iti maysa a lawin? Agaramidto aya kadagiti adu a dawdawat kenka, wenno mangisaonto aya kadagiti nalamuyot a sasao? Makianamongto aya kenka iti maysa a tulag, tapno alaem koma kas maysa nga adipen iti agnanayon? Makiay-ayamkanto aya kenkuana a kas iti maysa a tumatayab, wenno isu reppetemto aya a maipaay kadagiti babbalasangmo? Ti bunggoy dagiti kumakalap tagilakuendanto aya? Isu bingayendanto aya iti tengnga dagiti agtagtagilako? Mapunnom aya ti kudilna kadagiti sinimaam a landok wenno ti ulona kadagiti gayang ti ikan? Ipátaymo ta imam kenkuana. Lagipem ti bakal. Dika aramidenen ti kasta.”—Job 41:1-8.
Nainsiriban a sasao a mangpaannad, a mangidagadag iti awan gawayna ken iti usioso: Agannadkayo iti ‘matmata ti karayan’—ti napigsa, nakaam-amák a buaya!
[Picture Credit Line iti panid 24]
Impaay ti Australian International Public Relations
[Ladawan iti panid 25]
No malawagan ti danum no rabii, lumabaga ti ‘matmata ti karayan’
[Credit Line]
Impaay ti Koorana Crocodile Farm, Rockhampton, Queensland, Australia
[Dagiti ladawan iti panid 26]
Kannigid: Urbon a buaya a kellaat a nangbuong iti itlogna
[Credit Line]
Impaay ti Koorana Crocodile Farm, Rockhampton, Queensland, Australia
Bassit a retrato: Nataengan a buaya nga agbilbilag iti napitak a takdang ti Mary River
[Credit Line]
Impaay ti Australian International Public Relations